chrześcijaństwo, świat, polityka.pdf

ISSN 1896-9038

No 2 (6) 2008

CHRZEÂCIJA¡STWO

ÂWIAT•POLITYKA

ZESZYTY SPOŁECZNEJ MYŚLI KOŚCIOŁA

w numerze:

Mirosława Grabowska

Religia, jednostka, wspólnota

Instytut Politologii

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Fundacja Konrada Adenauera w Polsce

ISSN 99999999

No 2 (6) 2008

CHRZEÂCIJA¡STWO

ÂWIAT•POLITYKA

ZESZYTY SPOŁECZNEJ MYŚLI KOŚCIOŁA

Instytut Politologii

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Fundacja Konrada Adenauera w Polsce

ZESZYTY SPOŁECZNEJ MYŚLI KOŚCIOŁA

CHRZEÂCIJA¡STWO

ÂWIAT•POLITYKA

Rada Naukowa:

Aniela Dylus

Jan Grosfeld

Piotr Mazurkiewicz

Stephan Raabe

Od redakcji

Recenzent naukowy numeru:

prof. dr hab. Andrzej Rychard

Niniejszy numer czasopisma Chrześcijaństwo–Świat–Polityka podnosi problem roli religii

i religijności w kształtowaniu relacji społecznych we współczesnej Polsce. Nie ulega

wątpliwości, iż religia i Kościół odegrały istotną rolę w budowie proto-obywatelskiego

społeczeństwa okresie PRL, by użyć określenia prof. Edmunda Wnuka-Lipińskiego

z drugiego numeru naszych zeszytów. Warto zatem zadać pytanie: co współcześnie z tej

istotnej społecznej roli religijności pozostało? Polskie społeczeństwo, w którym ponad 90%

społeczeństwa deklaruje związek z religią katolicką wciąż stanowi fenomen w Europie. Ale

jakie ma to przełożenie na relacje społeczne, aktywność obywatelską, odpowiedzialność

za dobro wspólne? Czy religijność ma tu ciągle istotne znaczenie? Czy odgrywa rolę

pozytywną, czy też, przykładowo, problemy z właściwym przeżywaniem wiary mają swoje

znaczące odzwierciedlenie w życiu społecznym?

Redakcja:

Jan Grosfeld – redaktor naczelny

Michał Gierycz

Wydawca:

Katedra Współczesnej Myśli Społecznej Kościoła.

Instytut Politologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa,

tel. (22) 561 89 10, fax: (22) 839 82 05

e-mail: zeszyty.ip@uksw.edu.pl

www.politologia.uksw.edu.pl/zeszyty

Prof. Mirosława Grabowska, w wiodącym tekście Religia, jednostka, wspólnota , wychodząc

od naszkicowania teoretycznych ustaleń socjologii, pozwalających mówić o wpływie religii

na relacje społeczne, zarysowuje rolę, jaką pełniła historycznie i pełni obecnie religia

katolicka w kształtowaniu oblicza polskiego społeczeństwa. Wskazuje, iż współczesna

religijność wiąże się z etyką pożycia seksualnego i rodzinnego; sprzyja postawom

prospołecznym i obywatelskiemu zaangażowaniu; buduje, na różnych poziomach,

wspólnoty, stanowiąc zarazem jedyny poważny zasób wzmacniania pozycji jednostki.

Z tezami prof. M. Grabowskiej polemizują prof. Irena Borowik ( O zróżnicowaniu katolików

w Polsce ) i prof. Jan Grosfeld ( Religijność… ale jaka? ). W swoich komentarzach wskazują

na kwestie nie pozwalające im podzielać proponowanego przez Autorkę spojrzenia na

znaczenie polskiej religijności.

Współpraca:

Fundacja Konrada Adenauera w Polsce

ul. J. Dąbrowskiego 56, 02-561 Warszawa

tel. (22) 845 93 30, fax: (22) 848 54 37

e-mail: kas@kas.pl, www kas.pl, www.kas.de

Michał Gierycz

Projekt okładki i opracowanie graficzne:

Mediakoncept, www.mediakoncept.pl

Sprostowanie:

Do poprzedniego numeru zeszytów wkradł się błąd. Recenzentem 5-go numeru

Chrześcijaństwo-Świat-Polityka był prof. dr hab. Andrzej Zoll, a nie, jak podaliśmy,

ks. prof. dr hab. Remigiusz Sobański. Obu Panów Profesorów, jak i Szanownych

Czytelników, za tę pomyłkę przepraszamy.

ISSN 1896-9038

Instytut Politologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

i Fundacja Konrada Adenauera w Polsce.

CHRZEÂCIJA¡STWO

ÂWIAT•POLITYKA

ZESZYTY SPOŁECZNEJ MYŚLI KOŚCIOŁA

CHRZEÂCIJA¡STWO

ÂWIAT•POLITYKA

Mirosława Grabowska

Zawartość zeszytu

Religia, jednostka, wspólnota

Mirosława Grabowska

Religia, jednostka, wspólnota

str. 5

W releksji nad religią i religijnością nie do pominięcia jest wymiar konsekwencji: jakie

znaczenie ma religia dla wspólnoty i religijność dla jednostki? Czy i jaką rolę odgry-

wa w życiu społecznym i indywidualnym? Próbuję odpowiedzieć na te pytania przede

wszystkim w odniesieniu do współczesnej Polski i Polaków. Ale dobrze jest zacząć od

pewnych uwag ogólniejszych, teoretycznych.

Irena Borowik

O zróżnicowaniu katolików w Polsce

str. 23

Napięcie między jednostką, jej relatywną siłą i uprawnieniami, a wspólnotą, istnieje we

wszystkich społeczeństwach i kulturach. Jest natomiast różnie rozwiązywane. Zachód,

zwłaszcza kraje protestanckie, postrzegane są jako społeczeństwa rozbuchanego indywi-

dualizmu: liczy się jednostka, jej uczucia, interesy i prawa (nie tylko i nie tyle te formal-

ne, ale te „zapisane” we wzorach kulturowych, w tradycji i obyczaju), które są ważniejsze

niż oczekiwania i uprawnienia rodziny czy innych grup i wspólnot różnej wielkości.

Społeczeństwo tworzy się niejako od dołu, od indywiduum, wprawdzie uwikłane-

go w rozmaite konteksty i struktury, ale odrębnego, nieredukowalnego do „elementu

szerszej całości” – rodziny czy rodu, sąsiedztwa czy plemienia, narodu czy państwa. Na

przeciwnym biegunie lokuje się Wschód, którego społeczeństwa postrzegane są jako

przede wszystkim zbiorowości: liczą się systemy pokrewieństwa i władzy, zaś jednostka

o tyle, o ile stanowi funkcjonalny (lub kłopotliwy) element szerszych całości.

Jan Grosfeld

Religijność… ale jaka?

str. 28

Są to, oczywiście, pewne typy idealne, charakterystyki uproszczone i przerysowane.

Wiemy, że i w społeczeństwach Zachodu rodziny potraiły przywołać swoich człon-

ków do porządku: zaaranżować małżeństwo, narzucić typ kariery zawodowej, uwię-

zić w rodzinnym przedsiębiorstwie lub – przeciwnie – wydziedziczyć z niego. Także

władza polityczna miała, przynajmniej w pewnych okresach i w niektórych krajach,

wielkie, niemal nieograniczone prawa do życia i dóbr swoich poddanych. Tendencja

była jednak wyraźna: emancypacja jednostki i ograniczanie władzy. O ile car Piotr

I Wielki (1672-1725), najwyraźniej zainteresowany eugeniką, mógł nakazać szlach-

ciance poślubienie ciemnoskórego Abisyńczyka, który traił do Rosji jako niewolnik,

ale otrzymał od cara szlachectwo (wnukiem tej pary był Aleksander Puszkin), to król

CHRZEÂCIJA¡STWO

ÂWIAT•POLITYKA

ZESZYTY SPOŁECZNEJ MYŚLI KOŚCIOŁA

CHRZEÂCIJA¡STWO

ÂWIAT•POLITYKA

pruski Fryderyk II Wielki (1712-1786) nie mógł wymusić kupna młyna przy swoim

pałacu Sanssouci 1 .

Max Weber badał związek między kalwińską moralnością a niemal chorobliwą praco-

witością 4 , zaś w późniejszych pracach, szerszej, związek między różnymi etykami reli-

gijnymi (hinduizmem i buddyzmem, konfucjanizmem i taoizmem, starożytnym juda-

izmem) a procesami ekonomicznymi i społecznymi. Stwierdził, że w Niemczech istniała

statystyczna korelacja między zainteresowaniem kapitalistycznymi przedsięwzięciami

i powodzeniem w nich a protestanckim pochodzeniem. Przypisywał tę relację psycholo-

gicznym konsekwencjom kalwińskiej doktryny predestynacji. Zgodnie z tą doktryną nie

wiadomo, kogo i dlaczego Bóg obdarzył łaską zbawienia. Ta psychologiczna niepewność

skłania kalwinistów do szukania wskaźników woli Boga w życiu codziennym. W konse-

kwencji kształtuje się etyka poświęcenia się ziemskiemu powołaniu i ascetycznego po-

wstrzymywania się od korzystania z owoców ciężkiej pracy. Praktycznym rezultatem ta-

kiej etyki i stylu życia była szybka akumulacja kapitału. Żadna inna tradycja religijna nie

powodowała, że ludzie postrzegali oszczędzanie czy akumulację kapitału i powodzenie

w interesach jako znak łaski Boga. Dlatego purytanie praktykowali ascezę dobrowolnie

i gorliwie, a dzięki temu przyczynili się do wytworzenia struktur nowoczesnych instytu-

cji ekonomicznych, które wpływały na życie i wartości kolejnych pokoleń.

Różnice w relacjach jednostka – wspólnota ukazują nie tylko anegdoty. Jednak nie ma

tu miejsca na historiozoiczną analizę źródeł procesu indywidualizacji – budowania

i wyłaniania się jednostki w dziejach. Tym bardziej, że źródeł było wiele: nowe sposo-

by gospodarowania i przekształcenia tradycyjnych wspólnot, ilozoia, prawo i polityka,

słowem – nowoczesność. Ale także religia, której socjologowie i politolodzy poświęcali

i poświęcają sporo uwagi. Nierzadko analizują oni relacje jednostka – wspólnota w kon-

tekście religii: i jednostka, i wspólnoty mają swoje religijne zakorzenienie, znaczenie

i interpretacje, role do odegrania i funkcje do wypełnienia. Zacznijmy od klasyków.

Émile Durkheim analizując zjawisko samobójstwa 2 , zwrócił uwagę na związek pozio-

mu samobójstw i wyznania religijnego: w krajach katolickich poziom ten był niższy niż

w krajach protestanckich. Można tę obserwację uogólnić: im wyższy udział katolików

w danym społeczeństwie, tym niższy poziom samobójstw i odwrotnie – im wyższy

udział protestantów, tym wyższy poziom samobójstw. Durkheim wyjaśniał: „Podsta-

wowa różnica między katolicyzmem a protestantyzmem polega na tym, że ten drugi

dopuszcza swobodne studiowanie prawd wiary w dużo większym stopniu niż pierwszy.

(…) Protestant w większym stopniu tworzy własną wiarę. Dostaje Biblię do rąk i nie

narzuca się mu żadnej interpretacji. Sama struktura wyznania reformowanego podkre-

śla ten religijny indywidualizm. Nigdzie, poza Anglią, duchowieństwo protestanckie

nie jest zhierarchizowane; tak jak wierny, kapłan zależy tylko od siebie i od swojego

sumienia.” I dalej „Chroni ona [religia – MG] człowieka przed chęcią samozniszczenia

(…) dlatego, że jest społecznością. Społeczność ta jest utworzona przez pewną liczbę

tradycyjnych i przez to obowiązkowych wierzeń i praktyk wspólnych wszystkim wierzą-

cym. Im więcej jest tych stanów zbiorowych i im są one silniejsze, tym bardziej spójna

jest wspólnota religijna i tym większe ma właściwości ochronne. (…) Ponieważ Kościół

protestancki nie ma takiej spójności jak inne, nie oddziałuje na samobójstwo tak samo

łagodząco.” 3 Badania i analizy Durkheima dotyczyły krajów europejskich, ale można

przypuszczać, że autor nadawał swoim wnioskom walor ogólniejszy. Tym bardziej, że

religię pojmował jako system wierzeń i praktyk – odnoszących się do rzeczy świętych,

to znaczy wyłączonych i zakazanych – łączących wszystkich, którzy uznają je za swoje,

w jedną wspólnotę moralną zwaną kościołem. Obsesyjnie wręcz przy tym podkreślał

społeczny wymiar owego systemu wierzeń i praktyk oraz jego społeczne funkcje.

Analizy i interpretacje Webera ukazały, jak nieoczywiste, kompleksowe, głębokie i roz-

ległe są oddziaływania religii. Kalwin i jego kontynuatorzy nie interesowali się gospo-

darką, lecz zbawieniem człowieka. Ale niezamierzone skutki ich doktryny religijnej

i związanych z nią praktyk życia codziennego ukształtowały ascetycznego pracoholika,

który – niejako przy okazji gorączkowego poszukiwania odpowiedzi na pytanie o swoje

zbawienie – zbudował kapitalistyczną gospodarkę.

Zatem – zdaniem klasyków – różne wyznania i religie niejednakowo uposażają jednostkę

i niejednakowo sytuują ją we wspólnocie religijnej, a w konsekwencji w innych wspól-

notach. Durkheimowskie i Weberowskie wątki – pytania o naturę religii, jej funkcje i jej

wpływy na rozmaite dziedziny życia – były stale obecne w releksji i badaniach socjolo-

gicznych. Z nową siłą powróciły w dwóch ostatnich dekadach XX wieku, kiedy to teoria

sekularyzacji 5 zaczęła być krytykowana i to z dwóch powodów. Po pierwsze, badania in-

spirowane tą teorią przynosiły niespójne rezultaty. Po drugie, obserwacja zmieniającej się

rzeczywistości społecznej – ożywienie religijne w różnych religiach i krajach oraz powrót

religii (jako masowych postaw, ruchów i instytucji religijnych) do sfery publicznej – kazała

podchodzić sceptycznie i krytycznie analizować założenia tej teorii i jej dorobek empi-

ryczny. Pytania o kondycję religii, jej społeczne funkcje i jej wpływy na życie społeczne

wróciły.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: