Ewa Wyrębka - Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta.pdf - Filozofia - polak-maly

Diametros nr 23 (marzec 2010): 162181

I DEA METAFIZYKI W FILOZOFII I MMANUELA K ANTA

Ewa Wyrębska

Durch diese kann nun allein dem Materialism,

Fatalism, Atheism, dem freigeisterischen Un

glauben, der Schwärmerei und Aberglauben,

die allgemein schädlich werden können (...)

selbst die Wurzel abgeschnitten warden. 1

Problem metafizyki jest w filozofii Immanuela Kanta zagadnieniem klu

czowym, ale nie z tego względu, że filozof ten podejmuje się jej krytyki, lecz

przede wszystkim z tej racji, że metafizyka stanowi według Kanta cel wszelkich

rozumnych poszukiwań człowieka. Metafizyka jest przy tym pojęciem niejedno

znacznym do tego stopnia, że kantowski do niej stosunek jest przedmiotem jedne

go z najważniejszych sporów, toczonych wśród interpretatorów jego myśli 2 . Po

niższa analiza poszukuje takiego rozumienia metafizyki, jakie towarzyszyło sa

memu myślicielowi, aby poprzez nakreślony przezeń architektoniczny projekt

wszelkiego ludzkiego poznania dotrzeć do właściwego znaczenia metafizycznego

zainteresowania rozumu, który zawsze ostatecznie znajduje swój cel w tym, co

praktyczne.

1. K ANTOWSKIE ROZUMIENIE METAFIZYKI

Termin i pojęcie metafizyka. Naturalne uzdolnienie rozumu 3

Rozważania nasze zaczniemy od kantowskiego rozumienia samej nazwy

metafizyka i od porównania kantowskiego spojrzenia na kwestię owej nazwy

z wcześniejszymi jej interpretacjami. Na początek należy zaznaczyć, że powszech

1 Kant [2006] s. 41, B XXXIV.

2 Walsh [1976] s. 372 i n.

3 Kant [2005a] s. 108, [1986i] s. 8182, B2122. Należy przy tym wspomnieć, że Ingarden tłumaczy

„Naturanlage” jako „naturalna skłonność”, zaś Banaszkiewicz „naturalne uzdolnienie”, do której

to wersji przychylamy się w niniejszej pracy.

162

Ewa Wyrębska ◦ Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

nie uznawana współcześnie etymologia terminu, która za czasów Kanta była jed

ną z konkurencyjnych teorii, byłaby przez niego jednoznacznie odrzucona. Chodzi

tu o pogląd przypisujący nazwie metafizyka znaczenie jedynie jako określeniu bi

bliotecznemu, wskazującemu na umieszczenie Arystotelesowych pism z filozofii

pierwszej czy teologii za pismami z zakresu fizyki. Stworzenie tego nowego terminu

przypisywane jest Andronikosowi z Rodos, który w I wieku p.n.e. zajmował się

porządkowaniem i katalogowaniem zbioru pism Arystotelesa 4 .

Z początku jednakże istniały dwa nieco odmienne sposoby rozumienia

terminu metafizyka : według pierwszego, rozpowszechnionego powszechne

w scholastyce, twierdzenie, jakoby metafizykę rozumieć należało jako transfizykę ,

czy też postfizykę, czyli naukę odnoszącą się do tego, co nadzmysłowe, co usytu

owane jest „za naturą”, nie dopatrywano się przy tym w arystotelesowym zbiorze

tekstów o tym tytule braku wzajemnego powiązania. Drugi pogląd wywodził się

od Patriciusa, włoskiego filologa, Platonika i przeciwnika Arystotelesa, który

w swym ogłoszonym w 1571 roku piśmie Discussiones Peripateticae zapoczątkował

kwestionowanie prawomocności tego terminu w odniesieniu do tekstów Stagiry

ty. On to wskazał na niejasność wewnętrznego powiązania między poszczegól

nymi księgami Metafizyki , a także znamienne nieposługiwanie się tym terminem

przez samego Arystotelesa. Dowodził więc, że termin ten ukuty został przez An

dronikosa, który w ten sposób chciał zaradzić wielości nazw, używanych przez

Filozofa w odniesieniu do philosophia prima. Ostateczny, choć nie poparty dowo

dami wniosek z rozważań Patriciusa wyciągnął zaś już w czasach Kanta historyk

i filolog J.G. Buhle, który jako pierwszy bronił tezy o rzekomym zewnętrznym

oraz bibliotecznym pochodzeniu nazwy od τα ετα τα φυσικά [ta co za fizyką] 5 .

Kant w wykładach o metafizyce na temat samej nazwy metafizyka wypo

wiada się stanowczo, iż nie sposób uwierzyć, aby miała ona wątpliwe, niewyja

śnione pochodzenie, ponieważ tak dokładnie pasuje ona do swego przedmiotu 6 .

Zajmując w owych wykładach tak jednoznaczne stanowisko, Kant nie odnosi się

jednak do tak popularnej dziś wersji Buhlego, a jedynie do wątpliwości Patriciu

sa 7 . Należy zatem przypuszczać, że Kant nie był zaznajomiony z interpretacją na

zwy jako określeniem bibliotekarskim i zewnętrznym wobec poruszanych przez

metafizykę problemów. Samo bowiem kwestionowanie scholastycznej wiary w

głęboki, wewnętrznie związany z treścią pojęcia sens nazwy εταφυσικά było,

4 PEF [2009]

5 Reiner [1955] s. 7784.

6 Por. Reiner [1954] s. 210211 (przypis); por. Model [1986/87] s. 188189.

7 Reiner [1955] s. 84.

163

Ewa Wyrębska ◦ Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

jego zdaniem, absurdalną próbą błędnego spłycenia etymologii tak istotnego dla

jego filozofii terminu.

Kantowski szacunek dla wywodzącej się jeszcze z czasów starożytnych na

zwy metafizyka może być wskazówką, co też według Kanta kryło się pod jej poję

ciem. Dla Kanta metafizyka była zatem transfizyką, tym, co wykracza poza fizykę,

przejściem w poznaniu od tego co zmysłowe do tego co ponadzmysłowe 8 . Czym

że jednak może być owo „poznanie nadzmysłowe”, stanowiące zadanie metafizy

ki? Jest to wykroczenie naszego rozumu poza obszar dostępny poznaniu zmysło

wemu, ku temu, co on sam przedstawia sobie jako cel swej aktywności i co stano

wiło przedmiot poszukiwań wszystkich dotychczasowych filozofów podejmują

cych spekulację, a nawet każdorazowej aktywności ludzkiego rozumu, poszukują

cego sensu i celu istnienia, gdyż „wszyscy ludzie w mniejszym lub większym

stopniu biorą w tym udział” 9 . Metafizyka nie jest zatem li tylko jedną z wielu na

uk, będących przedmiotem wykładów, ale pewnym naturalnym uzdolnieniem

rozumu, który w uprawianiu tejże odnajduje swoje przeznaczenie. Naturalne

uzdolnienie rozumu w sposób nieunikniony prowadzi go do budowania metafi

zyki, którą rozum przedstawia sobie jako najwyższy i najszlachetniejszy cel.

„Tym, co nadzmysłowe” nie są według Kanta ani pierwsze zasady bytu, ani też

niezmysłowe warunki naszej zmysłowości. Te pierwsze bowiem, poczynając od

zasady sprzeczności, trudno jest jednoznacznie oddzielić od innych poznań. Jeśli

bowiem nauka polega na wywodzeniu jednych zasad z innych, to rozważając któ

rekolwiek (oprócz tego pierwszego) ogniwo łańcucha odnaleźć można wiele za

sad, które są wobec niego pierwotne, co prowadzi do bardzo przybliżonej i nie

ostrej definicji samego terminu „pierwsze zasady” 10 .

Również nauka dotycząca niezmysłowych pojęć w odniesieniu do zmysło

wości, czyli do przedmiotów, zwana przez Kanta ontologią, należy do metafizyki

o tyle, o ile jest jej propedeutyką. Gdy chce się bowiem przejść od warunków do

świadczenia do tego, co nadzmysłowe, konieczne jest staranne opracowanie pojęć

stosowanych przez naszą władzę poznawczą, aby oszacować możliwość wyko

rzystania ich dla celów innych niż doświadczenie 11 . Co jest zatem przedmiotem

i najwyższym celem wszelkiej metafizyki? Jest to poznanie Boga, absolutnej cało

ści natury, a także naszej wolności i nieśmiertelności, a zatem niedostępnej do

8 Kant [2007] s. 17; por. Model [1986/87] s. 183; Rożdżeński [2006] s. 7778; Paulsen [1900] s. 3.

9 Kant [2007] s. 17; por. Fulda [1977] s. 25; Rożdżeński [2006] s. 7072; Boboc [1983] s. 315; Rolewski

[2002] s. 2223.

10 Kant [1894] s. 664.

11 Kant [2007] s. 1718; por. Rolewski [2002] s. 6465, gdzie autor stawia tezę przeciwną, a mianowi

cie, że metafizyka u Kanta przestaje być transfizyką.

164

Ewa Wyrębska ◦ Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

świadczeniu natury duszy, świata i Najwyższej Istoty, które to poznanie zwień

czyłoby wszelkie inne ziemskie dociekania 12 . Takie poznanie, dokonane na drodze

rozumowej, jest najogólniej pojętym zadaniem metafizyki wszystkich czasów, któ

ra ze względu na trudność i doniosłość przedsięwzięcia „niemal zawsze stanowi

tylko ideę” 13 . Mimo daremności prób zbudowania metafizyki, która usatysfakcjo

nowałaby ludzki rozum, nie ma obawy, że ustanie on w kolejnych próbach po

wrotu do rozważania właściwych metafizyce zagadnień. Jako naturalne uzdolnie

nie, czy też predyspozycja ludzkiego rozumu, metafizyka jest bowiem tak stara,

jak sam spekulatywny rozum ludzki i jeśli nawet całe ludzkie poznanie padłoby

ofiarą wyniszczającego barbarzyństwa, to metafizyka jako jedyna ocalałaby z tej

opresji 14 . Dla Kanta jest bowiem jasne, że rozum ludzki metafizykę tworzy w spo

sób nieunikniony i że nie jest ona wynikiem marzycielstwa, ale fundamentalnej

predyspozycji człowieka, a tym samym pytań o ludzką wolność, nieśmiertelność

i istnienie Boga nie sposób usunąć z obszaru rozumowej refleksji 15 .

Ogólna idea metafizyki a jej szkolne rozumienie.

Metafizyka dogmatyczna Christiana Wolffa

Rozum ludzki nie tylko jednak nieustannie powraca do tworzenia metafi

zyki, ale co więcej pragnie nadać jej status nauki. To przedsięwzięcie, zapocząt

kowane już w starożytności, domaga się zatem nie tyle jakiejkolwiek odpowiedzi

na stawiane rozumowi metafizyczne pytania, lecz odpowiedzi pewnej, charakte

ryzującej się ścisłością i koniecznością. Oznacza to, że rozum nie zadowala się tu

mniemaniem, ale domaga się wiedzy. Kant wskazuje przy tym na dwa fakty, któ

re nadały rozmachu metafizycznym spekulacjom dotychczasowych systemów

metafizycznych: jest to kierowanie się nicią przewodnią, którą stanowiły pryncy

pia ontologiczne oraz sugerowanie się pomyślnością w posługiwaniu się metodą

dedukcyjną na polu matematyki 16 . Metafizyka jako nauka o tym, co nadzmysłowe,

obejmuje nie tylko trzy najważniejsze wspomniane wyżej obiekty (jakimi są Bóg,

wolność i nieśmiertelność), ale stanowić ma system wszelkich możliwych poznań

a priori , to znaczy jest systemem filozofii teoretycznej. Tak rozumiana metafizyka,

nazywana przez Kanta metafizyką w sensie szkolnym, była przedmiotem badań

12 Kant [2007] s. 21; Rożdżeński [2006] s. 6465, jak również Rolewski [2002] s. 203, gdzie autor

twierdzi, iż wyłącznym i jedynym tematem metafizyki Kanta jest realność bytu przedmiotowego.

13 Kant [2007] s. 16.

14 Kant [1986i] s. 29, BXIV.

15 Fulda [1977] s. 28.

16 Kant [2007] s. 1920.

165

Ewa Wyrębska ◦ Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

wszystkich dotychczasowych filozofów dogmatycznych, którzy stosując dwa wy

żej wymienione punkty oparcia budowali systemy metafizyczne.

Głównym punktem odniesienia dla kantowskiej krytyki metafizyki był sys

tem Christiana Wolffa, niemieckiego filozofa spekulatywnego, którego naukę po

znał on najprawdopodobniej poprzez pisma jego ucznia, Alexandra Baumgartena,

z którego to podręcznika Kant wykładał metafizykę 17 . Dla lepszego zrozumienia

owego punktu odniesienia przyjrzyjmy się więc pokrótce filozofii Wolffa. Jako

jeden z uczniów Leibniza uznawał on wszelką prawdę za analityczną, to znaczy,

że wiedza naukowa jest wywodliwa przez rozbiór samych pojęć i tworzy wywie

dziony z pierwszych zasad system. Za podstawowe zasady, mające ważność onto

logiczną, to znaczy przysługujące bytowi in se , uznawał on zasadę tożsamości,

zasadę niesprzeczności oraz najistotniejszą z punktu widzenia dowodzenia zasadę

racji dostatecznej. Pryncypia ontologiczne były zarazem pryncypiami poznania, to

znaczy, że były zasadami, którymi posługiwał się intelekt w rekonstruowaniu sys

temu wiedzy o tym, co jest. Zasady te pozwalały poznać całość rzeczywistości,

zarówno jeśli chodzi o nauki szczegółowe, jak i metafizykę. Metafizyka w syste

mie Wolffa, jak u wszystkich racjonalistów tego okresu, stanowiła najważniejszą

i najbardziej fundamentalną dziedzinę ludzkiej wiedzy.

Metafizyka wolffiańska, zgodnie z tradycją dzieliła się na część generalis,

traktującą o bycie jako bycie oraz o jego przymiotach a zarazem o pierwszych za

sadach 18 , oraz na część specialis, mającą za swój przedmiot ogólną naukę o różnych

rodzajach bytów 19 . Część ogólna metafizyki była przez Wolffa nazywana „ontolo

gią” i dotyczyła wszelkiego bytu, niezależnie od jego specyficznych określeń. Byt

i jego określenia istotne oparte były na zasadzie niesprzeczności, przez co dla

Wolffa bytem było wszystko, co było wewnętrznie i zewnętrznie niesprzeczne,

a więc możliwe 20 . O istnieniu danego bytu można było natomiast orzec uciekając

się do racji, istnienie bowiem stanowiło tzw. complementum possibilitatis, to znaczy

było dopełnieniem możliwości poprzez zupełne określenie wszystkich atrybutów

koniecznych i przygodnych danego bytu. Dla bytów przygodnych (a zatem

wszystkich oprócz Boga), dla ich zaistnienia konieczna była racja pozwalająca na

17 Por. Kant [1902ff] Bd. XVII, s. 5 i n.; Walsh [1976] s. 372; Rolewski [2002] s. 11.

18 Przy czym były to, jak już wskazałam wcześniej, zasady zarówno bytu jak i poznania, których

tożsamość była jednym z fundamentalnych założeń Wolffa.

19 Terminy generalis/specialis nie występują u Wolffa jako nazwy działów metafizyki, ale podział ten

pozostaje zgodny z niemal stuletnią tradycją, która stosowała właśnie to rozróżnienie. Por. Bana

szkiewicz [2005] s. 3135.

20 Należy podkreślić, że niesprzeczność ta nie była jedynie możliwością logiczną, ale też ontyczną,

to znaczy że dany byt miał być możliwy w danym świecie, por. Banaszkiewicz [2005] s. 111 i n.

166

Ewa Wyrębka - Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: