1. System społeczny i jego elementy.

System społeczny jest to ogół wzajemnych relacji i oddziaływań między organizacjami, grupami społecznymi, instytucjami i jednostkami, które dążą do realizacji swoich potrzeb i interesów w oparciu o przyjęte normy i zasady. W skład systemu społecznego wchodzi zarówno społeczeństwo jako całość, jak i wyodrębnione z niego części (podsystemy) m.in. aparat państwowy (np. parlament, rząd), organizacje społeczno-polityczne, partie polityczne, wojsko, policja, kościół itd.

Pojęciem tym określa się także poszczególne sfery aktywności społecznej, takie jak np. kultura, polityka, socjalizacja, ekonomika itd. Funkcjonowanie systemu społecznego w znacznym stopniu zależy od wzajemnych relacji między podmiotami wchodzącymi w jego skład. Zintegrowaniu systemu służy podejmowanie wspólnych, zorganizowanych działań opartych na współpracy, natomiast jego dezintegrację powodują zawsze wszelkie konflikty i sprzeczności, zwłaszcza gdy podmioty negują mechanizmy i reguły systemu społecznego. Istotną częścią systemu społecznego jest system polityczny.

2. Pojęcie i cechy systemu gospodarczego.

System gospodarczy (system ekonomiczno-społeczny, system ekonomiczny) jest to ogół elementów składających się na gospodarkę danego kraju. System gospodarczy obejmuje:

1) zasoby materialne - przestrzeń geograficzną z występującymi na niej zasobami naturalnymi i wytworzonymi przez ludzi środkami produkcji i konsumpcji.

2) działalność gospodarczą - proces wytwarzania dóbr i usług służących zaspokojeniu potrzeb.

3) reguły i normy prawne, określające sposób tworzenia, pozycję i zasady funkcjonowania podmiotów gospodarczych.

Dwa pierwsze elementy tworzą tzw. sferę realną, trzeci - sferę regulacyjną systemu gospodarczego.

Cywilizacja gospodarcza wykształciła na przestrzeni wieków kilka typów systemów ekonomicznych (wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, socjalizm) różniących się między sobą przede wszystkim elementami sfery regulacyjnej, w tym głównie, uzależnioną od dominującego typu własności (prywatna, publiczna), swobodą podejmowania decyzji przez mikroekonomiczne podmioty gospodarcze (przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe).

Teoretycznie system gospodarczy dzieli się na: samoregulujące (wolny rynek), sterowane przez państwo i mieszane. W praktyce każdy z istniejących w przeszłości i obecnie systemów ma charakter mieszany bądź z przewagą samoregulacji (system rynkowy), bądź sterowania (system planowy). W obrębie każdego z nich, w konkretnym kraju, zakres wpływu państwa na procesy gospodarcze i społeczne jest inny i uwarunkowany odrębnymi czynnikami politycznymi, ekonomicznymi i społecznymi.

3. Rodzaje systemów gospodarczych.

Rozróżnia się dwa podstawowe rodzaje systemów gospodarczych:

a)              Gospodarka planowa (nakazowa, nakazowo-rozdzielcza) jest charakterystycznym dla socjalizmu modelem zarządzania gospodarką, w którym jedynym lub dominującym regulatorem produkcji i podziału jest system wzajemnie powiązanych planów gospodarczych (rocznych, wieloletnich i perspektywicznych), zawierających podejmowane na szczeblu centralnym bieżące i przyszłościowe decyzje gospodarcze.

Roczne narodowe plany gospodarcze, przygotowywane przez powołane do tego agendy rządowe i zatwierdzane przez parlament, mają charakter dyrektywny - określone w nich zadania, wraz z przyznanymi środkami na ich realizację są adresowane do konkretnych podmiotów gospodarczych, które też odpowiadają za ich realizację.

Dyrektywne planowanie gospodarcze w skali makroekonomicznej jest możliwe dzięki wyłączności lub dominacji społecznej (państwowej lub spółdzielczej) własności materialnych czynników wytwórczych. Plany roczne są uszczegółowieniem planów wieloletnich, a te - perspektywicznych, wyznaczających długofalowe kierunki rozwoju.

Gospodarka planowa eliminuje oddziaływanie rynku na procesy gospodarcze: dokonuje się na nim obrót tylko dobrami konsumpcyjnymi (produkcyjne podlegają centralnemu rozdzielnictwu), a i w tym zakresie jest on sterowany przez państwo, które decyduje o ich podaży, cenach, a w pewnym stopniu także i popycie (regulacja dochodów gospodarstw domowych).

Kilkudziesięcioletnia historia istnienia gospodarki planowej w kilku krajach na świecie wykazała jej nieefektywność w porównaniu z alternatywnym regulatorem, jakim jest rynek.

b)              Gospodarka rynkowa jest systemem gospodarczy, w którym alokacja zasobów czynników wytwórczych (pracy, ziemi i kapitału) pomiędzy alternatywne możliwości ich wykorzystania (dziedziny wytwarzania, konkretne produkty), a także podział wytworzonych produktów pomiędzy poszczególne jednostki dokonuje się głównie za pośrednictwem rynku, przy niewielkim wpływie państwa.

W gospodarce rynkowej decyzje dotyczące tego, co i w jakich ilościach będzie produkowane, w jaki sposób, tzn. przy użyciu jakich metod technicznych, oraz dla kogo (tak zwane kardynalne pytania ekonomii), podejmowane są przez suwerenne podmioty gospodarcze, kierujące się własnym interesem i postępujące zgodnie z zasadami racjonalności gospodarowania.

Podstawą podejmowania tych decyzji są informacje płynące z rynku: m.in. ceny dóbr i usług, ceny czynników wytwórczych, płace, stopy procentowe, stopy zysku, kursy papierów wartościowych, walut oraz oczekiwania podmiotów gospodarczych co do ich kształtowania się w przyszłości.

Decyzje te mogą być w pewnym stopniu modyfikowane przez państwo w związku z ustalaniem przez nie np. stóp podatkowych, nakładaniem (lub zmianą) ceł, ustalaniem minimalnych lub maksymalnych cen, minimalnych płac, ograniczaniem wahań kursów walutowych, kształtowaniem systemu ubezpieczeń, zakresu opieki socjalnej itp.

Skrajną postacią gospodarki rynkowej byłaby gospodarka wolnorynkowa, pozbawiona całkowicie wpływu państwa - taka jednak współcześnie nie istnieje. Podstawą gospodarki rynkowej jest prywatna własność czynników wytwórczych.

4. Definicja gospodarki rynkowej.

              Gospodarka rynkowa jest to gospodarka, w której jednostki gospodarujące kierują się swoimi własnymi celami i starają się osiągać maksymalne korzyści, nie uciekając się do pomocy czy ochrony ze strony państwa. To, co, jak i dla kogo wytwarzać, wynika z działania „niewidzialnej ręki rynku” (jako jedynego regulatora), która sprawia, że gospodarcze działania jednostki służą w swej masie celom społeczeństwa jako całości. Przekonanie to, będące jednym z podstawowych zagadnień ekonomicznych, wywodzi się z poglądów klasyka ekonomii Adama Smith’a.

5. Geneza i charakterystyka gospodarki rynkowej.

Gospodarka rynkowa jest systemem ekonomicznym, którego podstawę stanowi własność prywatna i wolna przedsiębiorczość. Zrodziła się ona na przełomie XV i XVI w. w Europie Zachodniej, jeszcze w łonie feudalizmu. Jej rozwój umożliwiło zwycięstwo rewolucji burżuazyjnych kolejno w Niderlandach, Anglii, Francji, a później w innych krajach Europy i świata. Przyspieszenie rozwoju gospodarki rynkowej nastąpiło w wyniku rozwoju techniki i technologii. Współcześnie jest ona dominującym systemem ekonomicznym w świecie. Rozróżnia się kapitalizm rynkowy i mieszany (państwowy). Pierwszy, występujący m.in. w krajach zachodniej Europy i Ameryki w XIX w., charakteryzował się tym, że o alokacji pozostających w prywatnym posiadaniu zasobów czynników wytwórczych decydował wyłącznie mechanizm rynkowy. W kapitalizmie mieszanym własność prywatna i rynkowa alokacja zasobów są modyfikowane przez przepisy wydawane przez państwo (rząd) i fakt posiadania przezeń części majątku produkcyjnego kraju (interwencjonizm państwowy).

Gospodarkę rynkową charakteryzuje pięć głównych cech.

Po pierwsze, wszyscy konsumenci, producenci oraz depozytariusze czynników produkcji (właściciele gruntów i kapitału oraz siła robocza) kierują się w swych działaniach wyłącznie własnym interesem. Na przykład konsumenci podejmując decyzje dążą do zaspokojenia swych potrzeb. Celem producentów jest osiąganie jak największego zysku. Właściciele gruntów, kapitału i depozytariusze siły roboczej starają się zmaksymalizować wysokość należnych im płatności za pracę, dzierżawę czy też podwyższyć odsetki i stopy procentowe.

Po drugie, środki produkcji są w całości własnością osób prywatnych, firm lub instytucji, a nie państwa (tak jak to ma miejsce w gospodarce centralnie planowanej).

Po trzecie, każdy posiadający środki może założyć własne przedsiębiorstwo i sprzedawać dowolny towar, którego sprzedaży nie ograniczają specjalne przepisy obowiązujące w danym kraju. Konsumenci zaś mogą swobodnie kupować wszystkie dostępne   na rynku towary.

Następną cechą charakteryzującą gospodarkę rynkową jest konkurencyjność. Producenci muszą konkurować o klientów dla swoich towarów i usług. Pracownicy muszą natomiast starać się uzyskać od producentów jak najwyższe płace.

Ostatnim elementem charakterystycznym dla gospodarki rynkowej jest brak centralnej instytucji rozdzielającej potrzebne środki i zasoby. Proces decyzyjny jest zdecentralizowany, a mechanizmy rynkowe decydują o rozdziale środków pieniężnych.

6. Modelowe ujęcie zależności w gospodarce rynkowej.

              W gospodarce rynkowej rozwój ekonomiczny państwa zależy od istnienia konkurencji na poszczególnych rynkach towarów i usług. Przeważająca część środków produkcji jest skupiona w rękach prywatnych właścicieli, którzy dążą do ich najbardziej efektywnego wykorzystania, aby zmaksymalizować swe zyski. Na fundamentalne pytania co produkować, jak produkować i dla kogo produkować odpowiadają ceny dóbr i usług. W gospodarce rynkowej jest odczuwalny problem bezrobocia, które dotyka przede wszystkim obywateli o najniższych kwalifikacjach zawodowych. Ceny, popyt i podaż wzajemnie na siebie oddziaływują. Cena określonego dobra jest tym wyższa im większy jest popyt na to dobro, i tym niższa, im większa jest podaż tego dobra. Ważną zależnością występującą w gospodarce rynkowej jest również zjawisko inflacji.  Polega ona na nieproporcjonalnie wielkim i szybkim ogólnym wzroście cen w danym kraju, wynikającym głównie z nadmiernego powiększania się ilości pieniądza w obiegu w stosunku do przyrostu ilości towarów i usług oferowanych do sprzedaży.

7. Kryteria oceny systemów ekonomicznych.

              Wyróżnia się cztery kryteria oceny systemów ekonomicznych:

v     kryterium efektywności;

v     kryterium równowagi;

v     kryterium stabilizacji i wzrostu;

v     kryterium równości.

Kryterium efektywności spełnia taki system ekonomiczny, który wymusza zachowanie racjonalności mikroekonomicznej w procesie gospodarowania. Oznacza to, że podmioty gospodarcze będą się kierowały w swych działaniach zasadą minimalizowania nakładów dla uzyskania określonego celu lub maksymalizowania efektów przy danych nakładach.

Kryterium równowagi jest spełnione, gdy w systemie ekonomicznym można zaobserwować zrównanie się popytu z podażą oraz działanie sił ekonomicznych oddziaływujących na ceny, popyt i podaż, dynamizujących z pozoru statyczne określenie równowagi.

Kryterium stabilizacji i wzrostu jest tożsame z kryterium równowagi w szerokim ujęciu. Bardzo mocno wiąże się ono ze wzrostem gospodarczym wywołanym na przykład wzrostem liczby ludności.

Spełnienie kryterium równości jest dla systemu ekonomicznego problemem najtrudniejszym do realizacji. Można powiedzieć, że jedynie te systemy mają tendencję do równości podmiotów gospodarczych, które są zdolne do rezygnowania z korzyści indywidualnych poszczególnych uczestników życia gospodarczego.

3