B. GROM - RELIGIJNOŚĆ JAKO ELEMENT OSOBOWOŚCI..
Jej przeważające czynniki intrapsychiczne
I. Religijność - szukanie ochrony?
Stanowisko teorii instynktów Iwana P. Pawłowa
Religia jest głęboko zakorzeniona w człowieku->rozpowszechniona skłonność wyższych funkcji nerwowych. Jest instynktem, czyli odruchem bezwarunkowym, który powstał w wyniku walki o byt.
· Gdy ludzie wyodrębnili się ze świata zwierząt, zaczęli doświadczać zjawisk natury jako nadzwyczaj niebezpiecznych i napawających lękiem. Dlatego stworzyli religię, która pomagała im przeżyć.
· Jest dziedziczona filogenetycznie z pokolenia na pokolenie.
· O religijności decyduje naturalna selekcja: rozwija się w pełni jedynie u jednostek słabych (gdy nie potrafią sprostać trudnościom), natomiast u jednostek silnych rozwija się światopogląd racjonalistyczny
· Nie należy odbierać ludziom słabym religii, gdyż potrzebują jej jako ochrony, do przeżycia
Krytyka:
· Przekazywanie drogą genetyczną stoi w sprzeczności z doniesieniami naukowymi, że religijność jest przekazywana poprzez dana kulturę, w procesie socjalizacji
· Instynktowne szukanie ochrony
a)większość ludzi nie wierzy jedynie w to, że będą ochraniani przez istotę boską, lecz również w to, że domaga się ona sprawiedliwości, oddania
b)prośba o ochronę często nie pociąga za sobą realnej, materialnej zmiany syt.
· Między neurotycznością, a religijnością nie ma statystycznego związku-więc nie jest tylko dla słabych
II. Religijność - nadzieja na nieśmiertelność?
Stanowisko Bronisława Malinowskiego oraz teorii opanowywania trwogi
Bronisław Malinowski (etnolog) przypisuje religii również funkcję ochrony
· Najważniejszym motywem religii przezwyciężenie lęku przed śmiercią poprzez nadzieję na nieśmiertelność
· Rytuały żałobne nie tylko pomagają uporać się ze stratą bliskich, ale również, dużo bardziej, pomagają przezwyciężyć lęk przed unicestwieniem („przekonanie o trwałości życia jest jednym z najważniejszych darów religii”)
Teoria opanowywania trwogi o wartość samego siebie-czerpie więcej z danych niż Malinowski
· zakłada, że opanowywanie fundamentalnego lęku przed śmiercią stanowi główne zadanie kulturowo ukształtowanych obrazów świata
· Kulturowo ukształtowane obrazy świata dostarczają wyobrażeń dotyczących powstania świata, norm, których przestrzeganie chroni przed złem, oraz poglądów na temat nieśmiertelności, czy to poprzez wkład kulturowy, czy to poprzez zapewnienia o dalszym życiu po śmierci.
· Wiara w taki świat gwarantuje rodzaj wartości samego siebie, która łagodzi u jednostki lęk przed śmiercią
· Ta funkcja łagodzenia może być osłabiona np. przez niestabilność kulturowo ukształtowanych obrazów świata, lub informacje przypominające o fakcie śmierci (Zdanie sobie sprawy z własnje śmiertelności musi zostać na powrót doprowadzone do stanu równowagi i pokonane przez świadomą lub nieświadomą aktywność.
· nie należy przeceniać motywu łagodzenia lęku przed śmiercią, bowiem istnieje religijnośc również bez wiary w życie po śmierci (w krajach europejskich więcej osób wierzy w Boga niż w życie wieczne)
· Także szczególna wiara w życie po śmierci ,jest w pierwszym rzędzie związana z religią, a nie z lękiem.
Co wynika z badań?
· Większość badań wykazała, że osoby o religijności motywowanej wewnętrznie okazywały mniej lęku przed śmiercią i umieraniem niż inni. (związek statystyczny nie jest jednak bardzo silny)
· Słaby związek stat. Może wynikać z tego, ze między religijnością a lękiem przed śmiercią zachodzi związek krzywoliniowy odwróconego „U” (osoby niezbyt silnie wierzące wykazują najsilniejszy lęk, osoby słabo i silnie wierzące-słabszy lęk)
III. Religijność - natręctwo i regresyjne pragnienie ochrony?
Psychoanalityczna koncepcja Sigmunda Freuda
Freud ocenia religię negatywnie. Początkowo opisywał religie jako powszechną nerwicę natręctw”. W kolejnej fazie ocenia
- poza jej charakterem nerwicy natręctw - dwuprzyczynowo jako regresyjne, iluzoryczne pragnienie ochrony ze strony wszechmocnego ojca oraz jako przeciwieństwo rzekomo koniecznego „wychowania do rzeczywistości”
1. Religijnośc jako natręctwo i wina
Między natręctwami neurotyków, a natręctwami religijnymi zachodzi wyraźne podobieństwo, ale te drugie są niezmienne i mają charakter publiczny:
a) motywy wykonywania czynności kompulsyjnych dla neurotyka są nieświadome-pobożny człowiek również nie pytanie o znaczenie wykonywanych rytuałów rel.
b) Neurotyk, z racji na świadomość winy i lęk przed karą, kształtuje ceremoniał jako czynność obronną; Czł. Pobożny, jako ludzie grzeszni, rozpoczynają swój dzień, oraz nadzwyczajne przedsięwzięcia od modlitwy.
c) Nerwica natręctw-stłumione popędy seksualne; u podstaw religii-również stłumienie jakiś impulsów popędowych(nie tylko seksualnych, również innych, egoistycznych i szkodliwych). Do podstaw tych należy m.in. zaliczyć czynności pokutne w przypadku nawrotów pokus
d) mechanizm przemieszczenia psychicznego w nerwicy natręctw (to, co pozornie najmniejsze, może stać się najbardziej naglące); w religii mało znaczący ceremoniał ma tendencję do stawania się czymś najbardziej istotnym.
e) Kompromisowy charakter czynności kompulsyjnych-w religii, czynności popędowe, których religia zakazuje i które potępia, są spełniane właśnie w jej imieniu oraz rzekomo dla jej dobra.
Kompleks Edypa, poczucie winy, zwierzę totemiczne, idea Boga-Ojca
Podstawą wszystkich religii jest poczucie winy.
Totemizm-poprzedza wszystkie inne formy religii. Specyficzne cechy totemizmu - wiara, że określone zwierzę będące praojcem chroniącym wszystkich należących do plemienia musi być chronione, chociaż w szczególnych okolicznościach może zostać rytualnie zabite, zakaz kazirodztwa i inne - wyjaśniają się - jego zdaniem- na podstawie częstej u dzieci zoofobii.
Rdzeniem nerwic jest kompleks Edypa, rozjaśnia więc także totemizm z jego zasadniczymi przepisami tabu: zakazem zabijania zwierzęcia totemicznego oraz zakazem współżycia seksualnego z każdą z kobiet należących do totemu.
W ludzkiej hordzie pierwotnej, bracia nienawidzili ojca, który żądał dla siebie wszelkiej władzy oraz wyłączności do współżycia seksualnego ze wszystkimi kobietami hordy. Bracia dlatego właśnie kochali go i podziwiali, chcąc być na jego miejscu. Zabili go, zjedli -> jednak go kochali, więc poczucie winy -> odwołali się do swojego czynu poprzez nałożenie zakazu zabijania substytutu ojca i zakazu kazirodztwa (dwóch tabu dających początek morlaności) -> zobowiązanie otaczania czcią substytutu ojca (zakaz zabijania zniesiony jedynie w syt. Ofiary ze zwierzęcia totemicznego i uczty-na nowo przeżywanie tryumfu nad ojcem)
· każdy człowiek tworzy boga na obraz ojca i że nasz osobisty stosunek do boga zależy od tego, jaki mamy stosunek do fizycznego ojca: stosunek ten ulega wahaniom i zmienia się, tak jak zmienia się ojciec, bóg zaś w gruncie rzeczy nie jest niczym innym jak wywyższonym ojcem
· idea Boga zastąpiła zwierzę totemiczne
· Bóg nazywany Ojcem
· Stopniowo ofiara staje się oddaniem się Bogu wywyższonemu ponad człowieka, któremu poddają się synowie, by uwolnić się od świadomości winy.
· Zostają zachowane ambiwalencja świadomości winy i synowskiego oporu, miłości i nienawiści
· W chrześcijaństwie ofiarowuje się wprawdzie Chrystus, by wybawić resztę braci od winy za zabicie ojca (grzech pierworodny)-dzięki temu zajmuje miejsce ojca, przenika się z nim, dając się w Eucharystii
Podsumowanie:
· szkodliwe dążenia popędów musi się najpierw okiełznać poprzez wyparcie i lęk, a dopiero po wystąpieniu odpowiedniej nerwicy dziecięcej lub nerwicy natręctw można je stłumić poprzez racjonalną pracę duchową
· Jako powszechna nerwica natręctw, religia zwalnia ludzi pobożnych z zadania wykształcenia nerwicy indywidualnej.
2. Religijność jako regresyjne pragnienie ochrony ze strony wszechmocnego ojca
W późniejszych czasach Freud nadal upatruje się źródła religii w kompleksie Edypa, ale podkreśla również znaczenie „tęsknoty za ojcem”, przejawiającą się głównie w pragnieniu bycia strzeżonym przez wyidealizowanego obrońcę
· Tym razem analogia między wiarą w Boga, a dziecinną bezradnością.
Zgodnie z wyborem obiektu, według typu w którym znajduje się oparcie, matka zaspokajająca głód staje się pierwszym obiektem miłości, a także pierwszą ochroną przed niebezpieczeństwami zagrażającymi z zewnątrz. Matka zostaje jednak szybko zastąpiona przez silniejszego ojca, do którego dziecko ma ambiwalentny stosunek (obawa i podziw) Z jego obrazu dziecko tworzy wyobrażenie wszechmocnego ojca, pomagającego mu w każdej sytuacji bezsilności.
· Wiara w Boga – rodzaj regresji do pewnego wyidealizowanego wyobrażenia ojca
Do istoty religii należą 3 funkcje (i wszystkie są pomyślane zgodnie z obrazem ojca):
1) Pouczanie o pochodzeniu i powstaniu świata-religia uczy, że świat został stworzony przez „wyidealizowanego nadczłowieka”. Chodzi tu o rzeczywistego ojca, również wspaniałego, jakim wydał się on niegdyś małemu dziecku. Człowiek religijny wyobraża sobie powstanie świata podobnie jak swoje narodziny.
2) Pocieszanie i uspokajanie lęków. Religia zapewnia człowiekowi ochronę przed niebezpieczeństwami oraz szczęśliwy koniec.
3) Wymogi etyczne - Religia formułuje nakazy i zakazy moralne (tak jak kary i nagrody), które uzasadnia jedynie dziecinnym wyobrażeniem ojcowskiego (rodzicielskiego) autorytetu. Od wypełniania wymogów etycznych zależy to, czy jednostce zostanie zagwarantowana ochrona i miłość.
· Religia jest przeciwieństwem naukowego poglądu na świat. Nakłada wręcz na wierzących zakaz myślenia.
Ocena hipotezy o nerwicy natręctw:
· Przeczy temu, co wiemy o różnorodności religii (w chrześcijaństwie pod względem obrzędowym określone są jedynie nabożeństwa wspólne)
· Rytuały religijne mogą być spełniane bardzo radośnie, bez lękliwości sumienia
· Rytuały religijne odbywają się regularnie, mają charakter publiczny, spełnia się je wg. Obiektywnych zasad (np. rytm roczny), a nie impulsywnie, czy przymusowo
· To, ze ktoś odprawia rytuały bez pytania o ich znaczenie, nie oznacza to, ze jest to kompulsywne
· Nie we wszystkich religiach bóg jest utożsamiany z ojcem
· Wg. Biblii nie można mówić o tym, że śmierć Chrystusa doprowadziła do zastąpienia ojca
Ocena hipotezy o regresji i hipotezy o spełnieniu pragnień
· To, że ktoś nazywa Boga ojcem, tak jak nakazuje Biblia, lub zwraca się do niego z modlitwą nie zawsze musi oznaczać regres, bezradność
· Nie można wysnuć wniosku, że religia zaszkodziła niemal wszystkim wybitnym jednostkom
· Niektórzy psychoanalitycy postulowali, że obraz boga kształtuje się z projekcji doświadczeń związanych z matką; istnienie bogiń matek w niektórych religiach
IV. Religijność - problem poczucia własnej wartości?
Podejście teorii relacji z obiektem
Anna Maria Rozzuto
· Bardziej przyjazna religii niż teoria Freuda
· Modyfikacja stanowiska Freuda
· Motyw związany z poczuciem własnej wartości (narcyzmem), stał się wyraźniejszy
· Teorie relacji z obiektem zwracają większą uwagę na sferę uczuciowa (nie seksualną:>), oraz na preedypalne doświadczenia fazy oralnej
Wpływy:
· Erikson prekursorem:
Na pierwszym etapie interakcja z matką wpływa na wytworzenie się „podstawowej ufności”(poczucie bycia wartościowym) lub „podstawowej nieufności”(poczucie bycia odrzuconym). Podstawowa ufność jest dla Eriksona warunkiem wiary religijnej
· Kohut i jego teoria narcyzmu:
Poczucie własnej wartości jednym z głównych motywów. Upokorzenia w dzieciństwie mogą prowadzic do poważnych deformacji rozwoju koncepcji siebie
· Winnicott – idea „obszaru pośredniczącego” z „obiektem przejściowym”
Obiekty przejściowe (np. smoczek, miś) zastępuja dziecku matkę, gdy jest samo, stają się jej wyobrażeniem
Rizutto:
stwierdziła na podstawie badań, że dziecko między 2 a 3 rokiem życia z treści wyobrażeń (reprezentacji), które nabyło w kontakcie z pierwszymi osobami ze swego otoczenia, w obrębie obiektów przejściowych tworzy sobie nieświadomą reprezentację (wyobrażenie) Boga, która:
· Nie jest halucynacją lecz złudzeniem.
· nie jest - także już w dojrzałej postaci religijności człowieka dorosłego - przeciwieństwem rzeczywistości, lecz konieczną pomocą w radzeniu sobie w życiu.
· pozostaje dostępna przez całe życie
· zapewnia pociechę, gdy obiekty życia realnego rozczarowują osobę
· może być zarówno kochana jak i nienawidzona
· nie porusza człowieka. Będzie emocjonalnie znacząca, wypełniona uczuciami i wspomnieniami gdy łączyć się będzie z nieświadomymi wyobrażeniowymi i schematami dotyczącymi osób i przejętych opinii, które dziecko utworzyło na podstawie w swoich wczesnych kontaktów międzyosobowych (np. obraz złego ojca)
· obraz Boga się zmienia po to, by przywrócić narcystyczną równowagę koncepcji siebie
V. Religijność - z potrzeby bliskości i bezpieczeństwa?
Podejście teorii przywiązania
(Tak jak i w następnych teoriach, religia ujmowana jako zakorzeniona w wielu motywach.)
Kirkpatric
W centrum znajduje się potrzeba bezpieczeństwa oraz intymnej bliskości
Teoria przywiązania Bowlbyego
· filogenetycznie uzasadniana potrzebę ochrony, bezpieczeństwa oraz bliskości u dziecka
· dziecko szuka aktywnego kontaktu z łączącą go osobą, która może wyjść naprzeciw jego potrzebom
· „wewnętrzne modele robocze”- rozwijają się z doświadczeń z osobami z najbliższego otoczenia. Są schematami relacji, które ze swoimi sposobami zachowania, poznawczymi reprezentacjami oraz emocjami tworzą styl przywiązania. (styl bezpieczny, zaabsorbowany, lękowo-unikający, dystansująco-jakiś)
Kirkpatrick:
· przeniósł te konstrukty na relacje, które ludzie wierzący odnoszą do postaci religijnych, jak Bóg, Jezus, Maryja, gdyś doświadczają z ich strony podobnego pocieszenia, bliskości itp. Bóg może Stanowic idealna figurę przywiązania: zawsze osiągalna i bezwarunkowo niezawodna.
· Skłania się ku kompensacji (religijne figury przywiązania osób niepewnych w kontaktach międzyludzkich, zostają uaktywnione jako substytut nieobecnej ludzkiej figury przywiązania) (przeciwnie do teorii relacji z obiektem gdzie osoby o pozytywnych relacjach, wyobrażają sobie Boga jako kochającego)
· style przywiązania w stosunku do osób w tym samym wieku, do przyjaciół oraz partnerów seksualnych, rozwijają się w sposób sobie właściwy. Zatem Kirkpatrick podejrzewał, że style religijnego przywiązania kształtują się podobnie jak style przywiązania do przyjaciół i partnerów - na podstawie względnie niezależnych doświadczeń religijnych, na które mają wpływ nauki religijne i modlitwa.
· stosunek stylów religijnego przywiązania do dostrzeżonych wczesnych stylów przywiązania do osób: a)religijność (i obraz Boga)osób ze stylem bez poczucia bezpieczeństwa pozostaje niezależna od religijności rodziców (zasada kompensacji); ponadproporcjonalne w tej grupie nawrócenia b) osoby o bezpiecznym stylu przywiązania cechuje raczej rodzaj religijności ich rodziców(modelowanie, wzmocnienie ze str społeczeństwa)
ocena podejścia:
· istnieje wyraźna odpowiedniość między lękiem, by nie zostać porzuconym lub zarówno przez partnera seksualnego, jak i przez Boga. Związek tejże tendencji, jest jednak słaby.
·...
uspsychologia07