prusak - religijnośc i duchowośc w psychoterapii.docx

Prusak: Religijność i duchowość w psychoterapii.

1.       Dwa sposoby rozumienia religii i duchowości

a)      Opisowy (fenomenologiczny) – dokumentowanie i analiza różnych typów doświadczeń religijnych najczęściej kategoryzowanych na podstawie wieku lub etapu życia osób je przeżywających; skupia się na pozytywnych skutkach  duchowości czy religii na funkcjonowanie jednostki. Główni przedstawiciele: James, Jung, Allport, Fromm

b)      Wyjaśniający – podejście redukcjonistyczne, religia i duchowość jako przejaw deterministycznych procesów psychologicznych. Przekonania i praktyki religijne jako irracjonalne i niedojrzałe manifestacje rozwoju osobowego. Przedstawiciele: Freud, behawioryści

Niektórzy badacze próbowali połączyć oba podejścia jak np. James.

2.       Psychoterapia – specjalistyczna metoda leczenia, polegająca na intencjonalnym stosowaniu zaprogramowanych oddziaływań psychologicznych , wykorzystująca wiedzę teoretyczną
i umiejętności psychoterapeuty w procesie niesienia pomocy (za Grzesiuk, 2000).

3.       Przez wiele lat w psychologii klinicznej dominował trend, w którym podkreślano
i koncentrowano się głównie na negatywnym wpływie religii, jej udziale w patologicznych mechanizmach pacjenta; minimalizowano wpływ religii na radzenie sobie ze stresem itp.

(Znaczny udział psychoanalizy w negatywnym nastawieniu do religii w praktyce klinicznej).

Obecnie dąży się do „integracji” religii i psychologii – od lat 90. ubiegłego wieku nastąpił
5-krotny przyrost badań i artykułów na tematy związane z wpływem religii na radzenie sobie, zdrowie itp. Wynika to ze zmiany standardów dotyczących pracy psychologa (rozszerzenie Kodeksu Etycznego Psychologów przez APA). Dzieje się tak przez:

·         Badania nad wpływem przekonań religijnych pacjenta na proces leczenia (lata 80.
i 90.) – wyniki: włączenie przekonań religijnych pacjenta w proces psychoterapii przynosi pozytywne efekty w leczeniu zaburzeń lękowych, depresji i uzależnień

·         Nowa wersja DSM-IV

·         Pojawienie się podejścia salutogenetycznego w psychologii

·         Pojawienie się postulatów, by klinicyści dysponowali wiedzą z zakresu religioznawstwa

·         Uwzględnienie przekonań religijnych w wywiadzie z klientem/pacjentem (de Barbaro, Sperry);

- wg statystyk prawie 2/3 osób odwołuje się do języka religijnego jako środka wyrażania i opisu przeżywanych trudności w trakcie psychoterapii;

- pacjenci sami oczekują, że w przebiegu terapii (zwłaszcza małżeńskiej lub rodzinnej) aspekty religijne zostaną uwzględnione (Worthington, Sandage, 2002);

- osoby religijne często preferują psychoterapię, która w jakiś sposób będzie uwzględniała tą sferę ich życia;

- religijnie zaangażowani pacjenci postrzegają terapeutów w bardziej optymistyczny sposób, jeśli integrują w ramach swojej pracy religię i duchowość (Keating Fretz, 1990; McCullough, Worthington, 1995)

4. Problemy z konceptualizacją religii i duchowości w psychoterapii – 2 główne podejścia: I utożsamianie religii z duchowością (za Jamesem); II możliwość rozróżnienia religii od duchowości.

·         Religijność „kontra” duchowość – religijność pojmowana jako negatywna, zinstytucjonalizowana, zaś duchowość jako indywidualna, pozytywna w skutkach relacja człowieka do siły wyższej (świadomości, umysły, transcendencji). Takie rozróżnienie pomija jednak 2 fakty: w każdej tradycji religijnej doświadczenie duchowe ma ważne znaczenie oraz osoby odchodzące od religii instytucjonalnej rzadko zrywają z religią instyt. jako taką, częściej (za Grzymała-Moszczyńska, 2004).

- badania pokazują, że psychologowie i psychoterapeuci mają bardziej pozytywny stosunek do duchowości niż do religii i rzadko umieszczają swoją duchowość w ramach konkretnej religii (Worthington, Sandage, 2002)

- w kontakcie z klientem trzeba mówić o relacjach między religią a duchowością, rozwojem religijnym i duchowym, ale ich nie utożsamiać, ani nie używać zamiennie! Gdyż istnieją znaczące różnice między tymi pojęciami (Chaim, 2002)

·         Religia a religijność – w psychologii powinniśmy zajmować się religijnością, zwłaszcza
w badaniach, gdyż tylko badanie religijności daje nam konkretny obraz danej jednostki bądź zbiorowości.

Allport – rozróżnienie na religijność zewnętrzną, wewnętrzną i poszukującą

·         Duchowość – w psychologii jest określana w relacji do świadomości i transcendencji; podział Spilki: a) d. teocentryczna – wiąże doświadczenie d. z Bogiem osobowym;
b) d. naturalistyczna – d. duchowe wiąże z kontaktem z naturą; c) d. humanistyczna – doświadczenie duchowe jest aktualizacją ludzkiego potencjału.

Do tej pory w badaniach duchowość i religijność były często używane zamiennie.

5.       Integracja religii i duchowości w psychoterapii.

Perspektywa psychoterapeuty – wskazuje się na 4 możliwości osobistego zaangażowania w kwestie religijne lub duchowe pacjenta: a) zebranie informacji nt. historii religijnej pacjenta; b) uczestnictwo terapeuty w religijnych bądź duchowych praktykach pacjenta; c) zalecenie pacjentowi przez terapeutę uczestnictwa w praktykach religijnych ze względu na spodziewaną poprawę zdrowia i osiągnięcie życiowej satysfakcji; d) związana z przeciwną postawą terapeuty, odradzanie pacjentowi angażowania się w jakiekolwiek formy działalności religijnej czy duchowej dla jego własnego dobra.

Rodzi to problemy natury etycznej J m.in. pytanie o neutralność terapeuty, czy na ile terapeuta może ingerować ustalając cele psychoterapii z pacjentem; trudno spełnić kryterium informowania, a nie zalecania w praktyce klinicznej.

Wskazanie na konieczność wypracowania właściwego modelu superwizji dla terapeutów pracujących z pacjentami religijnymi.

„Problematyczność” pacjentów religijnych, np.

- niektórzy wolą mieć depresję niż wyrzuty sumienia;

- niektórzy cenią bardziej wierność swoim przekonaniom religijnym niż dobre samopoczucie czy unikanie cierpienia

Badania pokazują, że praktyki religijne czy duchowe i wiara w Boga należą do najczęściej przywoływanych środków radzenia sobie ze stresującymi wydarzeniami życiowymi czy chorobami (Miller, Thoresen, 2003).

„Psychoterapeuci często w przypadku „pacjentów religijnych” mylą neutralność terapeutyczną z izolacją materiału religijnego.”

Nowe standardy APA regulują te kwestie – przynajmniej teoretycznie, gdyż badania pokazują, że psychologowie są pozytywnie nastawieni do duchowości co nie przekłada się na ich odbiór religii, do której mają często stosunek negatywny.

6.       Neutralność terapeuty – czy jest w ogóle możliwa?

Neutralność, czyli postawa obiektywnego obserwatora, bazującego głównie na swojej wiedzy teoretycznej; brak udzielania jakichkolwiek rad, neutralność co do wypowiedzi i zachowań pacjenta/klienta, ‘wolność’ od osobistych przekonań i wartości w praktyce klinicznej

A co na to badania?

- wielu terapeutów odwoływanie się jedynie do nauki, uważa za ograniczające w pracy
z pacjentem;

- w badaniach Eckhardta, Kassinove’a o Edwardsa (1992) 75% terapeutów z doktoratem
z psychologii klinicznej nie zgadzało się ze stwierdzeniem, że „nauka jest jedynym źródłem prawdy o świecie”

- 2 pozaprofesjonalne źródła, do których psychoterapeuci najczęściej się odwołują
w poszukiwaniu kryteriów oceny tego, co obserwują w trakcie psychoterapii i jak mają to rozumieć to religia i przekonania polityczne (Bilgrave, Deluty, 2002)

Co robić w praktyce? Propozycja: przyjmowanie postawy agnostycyzmu lub ‘robocze’ przyjęcie światopoglądu pacjenta w celu lepszego zrozumienia (de Barbaro, 2003).

7.       Wpływ przekonań religijnych bądź duchowych na proces psychoterapii.

·         Badania dotyczące terapeutów:

- psychiatrzy i psychologowie kliniczni nie są zazwyczaj zaangażowani religijnie; około 50-60% z nich określa się jako ateistów lub agnostyków w porównaniu z 1-5% ogółu społeczeństwa;

- znaczna liczba terapeutów mieści się w ramach grupy ‘apostatów religijnych’ (900 osób
z grupy 3 tysięcy badanych; USA);

- w opinii publicznej klinicyści i psychoterapeuci jawią się jako osoby mało interesujące się religią i mające do niej negatywny stosunek;

- wielu terapeutów (zwł. psychiatrzy i klinicyści) patrzy z góry na religijnych pacjentów, uważając ich za naiwnych, neurotycznych lub niewykształconych (Larson, 1986);

- t. postrzegają klientów religijnych w bardziej pesymistyczny sposób (Aten, Hernandez, 2004);

- nawet jeśli psycholog był przychylnie nastawiony o religii to jednak jego osobiste zaangażowanie religijne, a nie kliniczna ocena, decydowało o stopniu wykorzystania materiału religijnego pacjenta w trakcie psychoterapii (1990);

- wśród grupy psychologów, którzy byli bardzo zaangażowani religijnie tylko 29% uważało, że podjęcie kwestii religijnych w trakcie terapii ma znaczenie (Bergin, 1991);

- 51% t. uważa, że religia nie ma dla nich większego znaczenia w życiu (w porównaniu z 11% ogółu społeczeństwa);

- tylko 50% badanych psychologów stwierdza, że określenie religijnych przekonań pacjenta
i jego religijnej historii ma znaczenie dla terapii (Shafranske, 2000);

- badania Shafranske i Gorsuch (1984) terapeuci o orientacji jungowskiej, egzystencjalno-humanistyczno-rogeriańskiej uważali materiał religijny bądź duchowy za istotną część psychoterapii w przeciwieństwie do terapeutów o orientacji kognitywnej, behawioralnej, psychodynamicznej;

- Bilgrave & Deluty (1998) – zainteresowanie wschodem i doświadczeniami mistycznymi były pozytywnie skorelowane z podejściem humanistycznym i egzystencjalnym; psychologowie, którzy utożsamiali się z fundamentalistycznymi albo konserwatywnymi przekonaniami chrześcijańskimi, w większości identyfikowali się z podejściem kognitywno-behawioralnym;

- t. posiadający własne przekonania religijne są skłonni do bardziej optymistycznego określania kondycji pacjenta religijnego (zwłaszcza, gdy przekonania religijne terapeuty silnie wpływają na jego przekonania zawodowe; Gerson, 2000);

- t.. często mają albo wyraźnie pozytywny albo wyraźnie negatywny stosunek do religijności swoich pacjentów (Kochems); postawa wobec religijności bazuje głównie na osobistych upodobaniach i doświadczeniach terapeutów;

- t.. wykazują skłonność do wysuwania ogólnikowych stwierdzeń bez poznawania historii religijnej pacjenta (nie określają jak była ona zintegrowana z osobowością, poziomem funkcjonowania interpersonalnego i społecznego);

- 82% badanych mówiło: „Zaczynam interesować się religijnymi czy antyreligijnymi wartościami, postawami czy doświadczeniami pacjenta tylko wtedy, kiedy bezpośrednio zaczynają mieć wpływ na trudności, jakie pojawiają się w trakcie leczenia.”(Kochems, 1993).

·         Badania dotyczące pacjentów:

- 2 główne obawy ze strony klientów religijnych dot. terapii: a) lęk, że niewierzący terapeuta będzie ignorował lub deprecjonował wiarę lub założy, że działa patologicznie na klienta lub ma wartość jedynie psychologiczną, a nie nadprzyrodzoną; b) lęk związany
z zakwestionowaniem ich religijnego systemu wartości w przypadku rozwiązywania kryzysów interpersonalnych czy problemów osobowościowych (Yaihouse, VanOrman, 1999);

- klienci często wybierają terapeutę o podobnych przekonaniach religijnych (większe poczucie zaufania, większa łatwość w nawiązywaniu relacji, mniejsze ryzyko krytyki poglądów klienta bądź kościoła, itp.)

- klienci, którzy wybierają terapeutów o odmiennych poglądach kierują się głównie lękiem przed negatywną oceną ich postępowania ze strony współwyznawcy

à na podstawie badań nad związkiem oczekiwań osób „bardzo religijnych” z postawą psychoterapeutów ustalono, że (Worthington, Sandage, 2002):

a)      Bardzo religijni pacjenci (Żydzi, mormoni, protestanci i katolicy) preferują terapeutów
o podobnych poglądach religijnych;

b)      Bardzo religijni chrześcijanie obawiają się bolesnych doświadczeń związanych z terapią prowadzoną przez osoby mniej religijne i luźno związane z instytucjami religijnymi;

c)      Informacje dot. religijnych wartości i przekonań pacjenta mogą wpływać na szczerość
i otwartość pacjenta w mówieniu o sobie;

d)      Bardzo wierzący chrześcijanie oczekują (od t. identyfikowanych jako wierzący) bezpośredniego łączenia różnych religijnych praktyk z procesem psychoterapii;

e)      B. w. pacjenci postrzegają zagadnienia religijne jako centralne dla terapii;

f)       Ilość i rodzaj inf. Dot. religijnych preferencji terapeuty przed rozpoczęciem terapii stwarzają różnicę, jeśli chodzi o spodziewany przez pacjenta efekt końcowy terapii –
z tendencją do wzrostu tych oczekiwań i pozytywnego ukończenia terapii w odp. na ujawnienie swoich wartości przez chrześcijańskich terapeutów;

g)      B. r. małżeństwa preferują chrześcijańskich terapeutów (gdyż postrzegają swój związek  jako święty) i spodziewają się lepszych wyników terapii.

·         Podsumowanie (Wothington, Sandage, 2002):

Ujawnienie własnych przekonań religijnych przez terapeutów może być problematyczne w sytuacji, gdy:

- religijne wartości pacjenta różnią się znacznie od wartości terapeuty;

- pacjenci zaczynają się zamykać w odp. na ujawnienie religijnych przekonań t.;

- pacjenci, mają silne, negatywne stereotypy dot. ludzi wierzących;

- sesje terapeutyczne zaczynają się za bardzo koncentrować na kwestiach religijnych, a nie na pozostałych celach psychoterapii;

- t. formułują interpretacje, które zakładają większe podobieństwo pomiędzy duchowością i religią niż to rzeczywiście ma miejsce w życiu pacjenta lub jego wierze.

8.       Historia religijna pacjenta jako element diagnozy.

Zdarzają się pacjenci, którzy przychodząc na terapię wyrażają wprost swój problem
w kategoriach religijnych, duchowych. Zazwyczaj ma to związek z przemieszaniem się sfery duchowej z psychologiczną. Terapeuta nie powinien wówczas rezygnować z kontaktu terapeutycznego, ale stworzyć przestrzeń, w której pacjent będzie mógł swobodnie wyrazić to co chce nam przekazać (Zeiger, Lewis, 1998).

Kiedy pacjent wprowadza wątki religijne bądź duchowe w spotkanie terapeutyczne, pierwszą rzeczą, jaką musi zrobić terapeuta, jest klaryfikacja motywów wyboru jego osoby, a nie innego terapeuty.

Jeśli wątki religijne pojawiają się na dalszych etapach terapii prowadzący powinien przeanalizować, w którym momencie się one pojawiły i do czego się odnosiły.

·         Kliniczne standardy diagnozy materiału religijnego.

Zanim nastąpi jakakolwiek interwencja psychoterapeutyczna, wstępna rozmowa diagnostyczna musi uwzględnić chociażby w podstawowym wymiarze przekonania religijne i środowisko pacjenta, a terapeuta musi ocenić, jak mogą one przyczyniać się do rozwoju zaburzeń danej osoby lub sprzyjać powrotowi do zdrowia.

Przesłanki przemawiające za uzwgl. religijności pacjenta w procesie psychoterapii:

a)      Lepsze rozumienie świata pacjenta à większa empatia;

b)      Pozwala ocenić na ile duchowa bądź religijna orientacja jest funkcjonalna dla pacjenta;

c)      Określenie czy przekonania religijne i wspólnota wyznaniowa, do której pacjent należy, mogą być wykorzystane jako źródło wsparcia;

d)      Pozwala określić terapeucie, czy i które z duchowych lub religijnych interwencji mogą być pacjentowi pomocne a trakcie psychoterapii;

e)      Określenie czy pacjent ma jakieś nierozwiązane duchowe lub religijne problemy (konflikty), które mogą być podjęte w trakcie leczenia; wskazanie tych, które wymagają pomocy osób duchownych (Sperry, 2001);

f)       Przekonania religijne jednostki i jej konflikty mają swój wpływ, mniej lub bardziej uświadomiony, na całokształt psychologicznego funkcjonowania i wskazują na dynamiczne aspekty jego psychicznej struktury, np. siłę ego, poczucie tożsamości, kontrolę superego i jakość relacji interpersonalnych;

g)      Terapeuta nie jest światopoglądowo neutralny i ma własną wizję dobrego funkcjonowania społecznego, która jeśli nie jest skonfrontowana explicite z wizją samego pacjenta, może być formą nieświadomej manipulacji i prowadzić do marginalizacji jego systemu wartości, np. przez kwestionowanie bądź odrzucanie religijności pacjenta;

h)      Rozróżnienie między eksplorowaniem religijności pacjenta a konfrontowaniem jej z poglądami terapeuty; terapeuta powinien zachęcać do mówienia o swojej religijności bądź duchowości bez interpretowania doświadczeń religijnych pacjent bądź odnoszenia ich do własnego systemu wartości (Zeiger, Lewis, 1998).

* przykład standardowego pytania: „Czy masz jakieś religijne lub duchowe potrzeby, o których powinienem wiedzieć?”

8. Problematyka diagnozy różnicującej.

·         Określenie roli jaką pełni religia – czy jest czynnikiem: patogennym, patoplastycznym, stabilizującym, ucieczkowym, terapeutycznym w obrazie klinicznym schizofrenii, psychozy maniakalno-depresyjnej padaczki oraz nerwic (Grzymała-Moszczyńska, 1991);

·         Identyfikacja „kryzysów duchowych” (które nie są oznaką psychopatologii, Speny...