Zygmunt Krasiński: Nie-Boska komedia. Oprac. Juliusz Kleiner. Wyd. 7. Wrocław 1962, BN (lub) Zygmunt Krasiński: Nie-Boska komedia. Oprac. Maria Janion i Maria Grabowska. Wrocław 1974, BN.
ZYGMUNT KRASIŃSKI NIE-BOSKA KOMEDIA (BN) wstęp Maria Janion
Zygmunt Krasiński (19.02.1812 – 23.02.1859)
Krasiński wśród romantyków
- poeta silnie związany z ideologią arystokracji
§ silnie wpłynęła na tę formację Wielka Rewolucja Francuska
§ poczucie zagrożenia dawnych wartości
§ świadomość przejściowości epoki
§ poszukiwanie możliwości odrodzenia w przyszłości, odbudowania tradycyjnych wartości świata chrześcijańskiego (ale zarazem urzeczenie nowatorskimi koncepcjami fil. XIX w.)
§ tęsknota za pięknem wyidealizowanej epoki feudalnej i świadomość nieodwracalności biegu historii, niechęć do cywilizacji triumfującej burżuazji
- Krasiński (w przeciwieństwie do większości polskich romantyków) miał konserwatywne poglądy
- wspólny wszystkim romantykom był patriotyzm oraz zainteresowanie dla fil. historii
- Krasiński był przekonany, że rewolucja jest koniecznością, ale nie może być permanentna
Preliminaria
- rkps Nie-Boskiej...: Zaczęte w Wiedniu na wiosnę, skończone w Wenecji w jesieni 1833 r., publikacja: 1835 r.
- trzy ciągi interpretacyjne:
1. elementy biografii i twórczości Krasińskiego
2. historiozofia francuska
3. niemieckie teorie tragizmu
„Droga Polska i drogi Ojciec”
- wpływ generała Wincentego Krasińskiego na syna był ogromny (m.in. narzucenie oceny powstania listopadowego)
- generał dążył do podniesienia i ugruntowania świetności własnego rodu i chciał, by syn to dzieło kontynuował
- poglądy generała Wincentego:
§ kariera wojskowa i polityczna osiągana w służbie tronowi, na drodze wierności monarsze
§ po upadku Napoleona zaprzedał się polityce cara Aleksandra, a potem Mikołaja
§ jego karierowiczostwo napotkało opór opinii publicznej
§ patriotyzm feudalny (związek z suwerenem i bezwzględna wierność)
- 1828: na Sądzie Sejmowym (powołanym przez cara Mikołaja) poparł roszczenia cara, iż należy ukarać śmiercią przywódców Narodowego Towarzystwa Patriotycznego zamieszanych w spisek dekabrystów
- rozwijał się patriotyzm nowożytny: ojczyzna to wspólnota kraju, języka i tradycji, dziedzictwo wszystkich Polaków i ich dobro nienaruszalne, którego trzeba bronić
- Krasiński musiał wybierać między ojcem a ojczyzną, zawsze wybierał ojca
- postawa wobec powstania listopadowego:
§ generał uciekł do Petersburga
§ syn chciał walczyć, ale uległ woli ojca
Jakobińska rewolucja przeciw arystokracji
- poglądy Krasińskiego na powstanie listopadowe:
§ początkowo sprzeciwiał się negatywnej ocenie ojca
§ frazeologia romantyczna: walka słabych przeciw olbrzymom, naród polski musi cierpieć dla dzieła zbawienia ludzkości
§ decyzja powstrzymania się od udziału w powstaniu pociągnęła konieczność uspraw.
§ feudalne idee: pisał o okropnościach popełnianych przez kluby rewolucyjne – przyczynę klęski
§ powstanie to jakobińska rewolucja przeciw arystokracji
Poza arystokracją nie ma nic w Polsce, ani talentów, ani oświaty, ani poświęcenia. Nasz stan trzeci [mieszczaństwo] – to błazeństwo, nasi chłopi – to maszyny. Tylko mu jesteśmy Polską.
„Człowiek przyszłości”
- 1831: odwiedził go w Genewie Leon Łubieński, dawny kolega z Uniwersytetu Warszawskiego, który zdarł mu dystynkcje akademickie z munduru, gdy Krasiński odmówił wzięcia udziału w studenckiej manifestacji patriotycznej (po czym ojciec wysłał go do Genewy)
- Łubieński w oczach Krasińskiego:
§ bardzo zdolny, ale pozbawiony skrupułów moralnych
§ zaprzeczenie jego własnej osobowości
§ człowiek przyszłości, nie potrafiący zrozumieć świętej przeszłości
§ barbarzyński produkt współczesnej cywilizacji, pozbawiony oparcia w tradycji, wychowany w kulcie nowoczesnych wartości
§ posiada jednak swoistą siłę
§ ~ Pankracy z Nie-Boskiej...
„Wojna na śmierć i życie między klasami wchodzącymi w skład narodu”
- nieuchronność starcia cywilizacji przeszłości i przyszłości
- wizja rewolucji, jaka ma nastąpić opierała się na modelu WRF
- wpływ powstania robotników w Lyonie (1831):
§ wzrost świadomości przeraźliwej nędzy materialnej proletariatu
§ antagonizm posiadających i nieposiadających, bogatych i biednych
§ proletariat może być tym barbarzyńcą, który zniszczy najpiękniejszy ze światów
- Krasiński wdał się kiedyś w rozmowę z dziewczynami-służącymi w gospodzie w Ferney (koło Genewy) na temat powstania i przekonywał je, że należy poddać się ustanowionej przez Boga nierówności społecznej, podczas gdy one upierały się przy słuszności powstania
„Nauczyłem się myśleć”
- 15.08.1832 – powrót Krasińskiego do Polski (większość warstwy rządzącej skompromitowała się w powstaniu, otwierały się drogi kariery dla ludzi wiernych carowi)
- już w październiku wyjechał do Petersburga, czuł się źle, samotnie, dokuczały mu oczy
§ styczeń 1833: pierwsza wersja Irydiona
- Wielkanoc 1833 spędził w Warszawie, potem wyjechał przez Kraków do Wiednia i do Włoch
- zaczyna czuć coraz większą potrzebę tworzenia
Droga do „Nie-Boskiej Komedii”
- etap twórczości przez wyjazdem z Warszawy w 1829: romantyczne powieści historyczne
§ Grób rodziny Reichstalów, Sen Elżbiety Pileckiej, Wł. Herman i dwór jego
- etap genewski (1829-1832): surowa ocena dawnej twórczości
§ krytyka dawnego opinogórskiego gotycyzmu, frenetyzmu (tak też oceniał Mickiewicz)
§ liryczne fantazje historiozoficzne po fr., ujęte w kształt prozatorski
§ bohater pokolenia, człowiek współczesny i jego konflikty à przez własne losy dociera do problemów współczesności
§ ekspresja frenetyczna służy przekazaniu atmosfery katastrofizmu
§ proza poetycka - Agaj-Han: studia nad ginącym światem, próba zrozumienia konieczności zagłady i wielkości człowieka w obliczu kataklizmu historycznego
Demaskacja poety „fałszywego”
- pierwotny tytuł Mąż: powiązanie 4 części utworu przez wieloznaczność słowa
- część I i II: poeta a uporządkowane i zorganizowane życie społeczeństwa (np. życie domowe)
§ gloryfikacja roli poety i doniosłości jego misji w społeczeństwie
§ potępienie poety fałszywego – (1) jego postawa moralna nie dorównuje pięknu jego dzieła, (2) dzieło jest stworzone na marną rozkosz ludziom, (3) dzieło jego ma przemijającą wartość, nie jest on wysłannikiem bożym i przewodnikiem ludu
§ poeta fałszywy jest sądzony na postawie konfrontacji swego powołania ze sposobem, w jaki wywiązuje się z obowiązków społecznych – męża i ojca
§ możliwość przezwyciężenia niechęci do życia domowego przez miłość, ukorzenie się przed prostymi cnotami dobroci, skromności, niewinności
§ wartości estetyczne muszą podporządkować się ideałowi moralnego, który jest konformistyczny, respektuje wymogi świata
Majaki zbuntowanego romantyzmu
- pokusa 1: Dziewica
§ demaskacja ideału romantycznej kochanki
§ przewaga moralności zamkniętego kręgu rodzinnego
- pokusa 2: sława
§ główny motor działania Męża
§ przeciwko skrajnemu indywidualizmowi, wspartemu o feudalną mitologię honoru, dumy rodowej, sławy przodków
§ przewaga wiecznej moralności ewangelicznej, mitu feudała-dobroczyńcy
- pokusa 3: Eden
§ Eden to natura w rozumieniu romantyków, czyli stan naturalnej szczęśliwości, przeciwstawiony męce życia w warunkach cywilizacji, raj utracony
§ mit romantyzmu jest fałszywy, rozsadza ustalone i konieczne normy życia społecznego
- poza sferą życia domowego rozciąga się otchłań buntu i chaosu
Bóg i świat historyczny
- G. B. Vico (Włoch), Nowa nauka
§ koncepcja Opatrzności, prowidencjalizm – przekonanie o boskiej opiece nad światem
§ historia jest wynikiem wyroków boskich, pomyślności i klęski to nagrody i kary za zgodność z wolą bożą lub sprzeciw wobec niej
§ Bóg stworzył ramy rozwoju świata i dam ludziom wolną wolę, pozwolił im względnie samodzielnie tworzyć historię, do pewnych granic
§ człowiek poznać może tylko to, co sam stworzył: nie natura fizyczna (stworzona przez Boga), ale historia jest przedmiotem, który człowiek może w pełni opanować intelektualnie
- J. G. Herder (Niemiec), Idee do filozofii ludzkości
§ idea wynikania wyższych stopni rozwoju z niższych – brak stałej ingerencji Boga
§ Bóg pozostał Stwórcą, Herder podziwiał harmonijny porządek boski w świecie
§ istnieje plan boski, palec boski wskazuje cel pochodu ludzkości, ale wiele spraw dokonuje się w historii bez udziału Boga
§ trzeba odkryć prawa kierujące rozwojem ludzkości i postępować zgodnie z nimi ku celowi zaplanowanemu przez Boga
§ optymistyczny progresywizm – postęp jest koniecznością
- J. Michelet (Francuz)
§ harmonijne i racjonalistyczne rozumienie postępu, który jest wyrazem woli bożej
§ romantyczny prowidencjalizm
- Krasiński
§ transcendencja boska i ingerencja Opatrzności w świat stworzony
§ świat historyczny posiada pewną autonomię
§ człowiek sam z siebie może rozwijać elementy świata historycznego, ale tylko w kierunku nie-boskim
§ wszystko, co człowiek zdziała na planie historycznym ma charakter względny, można to rozpatrywać z punktu widzenia arystokracji i ludu à rozmowy Pankracego z Henrykiem w 3 części (Pankracy: wiara w postęp; Hrabia: obóz rewolucji to tylko stare zbrodnie w nowych szatach)
§ potrzebna jest bezpośrednia ingerencja Boga, On nigdy nie traci kontroli nad światem
Antynomie tradycjonalizmu francuskiego
- J. de Maistre
§ rewolucja jest szatańska w swej istocie, ale boska w rezultatach
§ jest szatańska jako wyraz ludzkiego buntu i protestu, ale boska jako sprawiedliwy wyrok karzącej Opatrzności
§ rewolucja to kara za grzech pierworodny, który jest nie do wymazania
§ niechęć do człowieka jako istoty z gruntu zepsutej i złej
- P. S. Ballanche
§ rewolucja to etap na drodze postępu (który jest związany z tradycją, przeszłością !)
§ progresywny tradycjonalizm
§ rozwój ludzkości dokonuje się poprzez cierpienia
- moment kiedy Bóg obejmie rządy nad światem to – albo katastrofa ludzkości – albo początek Królestwa Niebieskiego
Nie-boska komedia
- oscylacja między optymizmem a katastrofizmem u Krasińskiego:
§ ludzkość zostanie zniszczona, by się odrodzić
§ zagłada własnej klasy to zagłada ludzkości, katastrofa świata
- poglądy poety:
§ prawa ludzkie nie gwarantują postępu, bo przyszłość jest w ręku Boga
§ świat historyczny, jako nie-boski, nie ma przyszłości
§ rewolucja jest nieunikniona, bo jest mechanizmem działania sił społecznych – od zbrodni starych do zbrodni nowych, ale ona nic ludzkości nie daje, nie wiadomo, jakie będą skutki
§ rewolucja jest dziełem człowieka, nie szatana; szatan zajmuje się stosunkiem między indywidualną duszą a Bogiem
§ niewiara w człowieka, w pozytywne wartości jego działania
§ świat historyczny jest domeną działania człowieka, ale człowiek nie jest zdolny ani do postępu, ani do nadania dziejom trwałości; najważniejsza sprawa człowieka rozgrywa się między jego duszą a Bogiem
- „boska komedia prawdy” wg Vico: ludzie, chcąc zupełnie czegoś innego, działają w końcu na rzecz planu wyznaczonego przez Boga à przebiegłość Boża (np. w rewolucji)
- rozumienie określenia „nie-boski”:
§ historia, jako dzieło ludzi, musi być nie-boska
§ komedia, która się tu rozgrywa wbrew Bogu i mimo Boga, jest jednocześnie koniecznym elementem negacji w dialektycznie zakreślonym boskim planie świata
- trzy warianty zakończenia:
1. świat ma się rozwijać dalej; etap negacji był niezbędny, a nawet cenny
2. świat historyczny zostaje unicestwiony; konsekwentny katastrofizm; kara za winy
3. katastrofy powtarzają się, kładąc kres pewnym odcinkom historii, ale po nich dzieje rozpoczynają się od nowa
...
sashakiev500