STANISŁAW WYSPIAŃSKI, WYZWOLENIE (BN) oprac. Aniela Łempicka
NOWY TEATR WYZWOLENIA (BITWA O SZTUKĘ, SCENARIUSZ UTWORU)
1. wyzwolenie Polski z niewoli politycznej
· zadanie ostateczne, walka o ideologię jest wcześniejsza
· naród musi się wcześniej wyzwolić ze stanu inercji woli i umysłu
2. wyzwolenie narodu z bezwładu ducha i woli (reforma świadomości)
3. wyzwolenie sztuki
· jest w niewoli kłamstwa, nikt jej nie bierze na serio
· Konrad nie pozyska słuchaczy dopóki będzie trwał ten stan
4. wyzwolenie poety, bohatera dramatu
Konrad ma stoczyć walkę. Jego siłą jest prawda (posiada prawdę wyzwolenia) i sztuka (jest poetą). Ze strony sztuki czyha niebezpieczeństwo – ona sama czeka na wyzwolenie.
Wątek sztuki organizuje cały utwór. Dla tego celu Wyspiański tworzy nowy teatr.
W Wyzwoleniu współżyje sztuka romantyczna ze sztuką współczesną.
· z Dziadów cz. III Mickiewicza wywodzi się Konrad
· po sukcesie Wesela Wyspiański otrzymał wieniec z liczbą 44, Kazimierz Tetmajer nazwał go „następcą trójcy wieszczów” à postanowił więc wystąpić w nowej roli wieszcza
Wyspiański całkowicie obnażył scenę – bez dekoracji, bez płócien, z widokiem na wierzchołki drzew na plantach przez okna tylnej ściany sceny (1903 – Craig wystawił Ibsena na tle kotar).
· wynika to z tematu à Konrad ma wyzwolić sztukę, dramat rozgrywa się na scenie teatru krakowskiego
· Wyspiański ujawnia teatr, by zniszczyć tradycyjny dramat i uwagę widza skupić na wypowiedzi autorskiej (chce przemówić wprost)
Podmiotem mówiącym do narodu musi być wieszcz – tradycja ustaliła jego wzór: Konrada.
Konrad wchodzi na pustą scenę. Rozmawia z reżyserem i aktorami i już nie wiemy, czy to Konrad Mickiewiczowski (Wziąłem to imię – mówi za Gustawem) czy współczesny Wyspiański.
· nie jest człowiekiem konkretnym, nie jest osobą
· jest figurą skonstruowaną na użytek autorskiej wypowiedzi, figurą poetyckiego obrazowania
· jest maską, która kryje autora i znaczy na scenie jego obecność, jego głos
Konrad oświadcza Muzie (i widzom), że tworzy teatr nowy (Inny? – Zobaczysz. Patrz i uważ!).
W dialogu każda informacja jest podważana przez kolejną (jak z prezentacją Konrada):
· Muza jest aktorką i grywała w podrzędnych teatrach, ale Konrad nazywa ją „Literaturą”
· Konrad mówi reżyserowi, że przyniósł Nic, ale zaczyna inscenizować sztukę
· Konrad każe ustawiać husarię z hrabią Henrykiem, ale w widowisku Polski Współczesnej tych postaci w ogóle nie ma
Przedstawienia nie da się ułożyć w logiczną fabułę. Nowy porządek to porządek poezji – mowa obrazowa. Obrazy zachowują jedność tematu i treści, a nie fabularną konsekwencję. Ujawniany jest proces konstrukcji (personel wnosi na scenę dekoracje fragmentami)!
Autor mówi wprost (prorok), ale mową poety (wieszcz).
Ekspozycja zapoznaje widza z przewodnim wątkiem myślowym – ze sprawą sztuki.
·
NĘDZA SZTUKI
- żebraczka
· reżyser i osoby z personelu oraz aktorzy to artyści niewielkiej klasy
· miejsce wydzielone sztuce jest niewielkie – 20 kroków na 20 kroków
· instrumenty są prostackie, rekwizyty liche, efekty tandetne
· konflikty poety z ekipą teatru
· najlepsza scena – przemiana pustej sceny w widowisko: dynamika, humor, ironia, zapał
POTĘGA SZTUKI
- królowa
· podziw dla wizjotwórczej magii teatru (Konrad: Oto ich widzę! Stoją około mnie żywi: / ci, kunsztem sztuki pozwani do życia)
Publiczność jest przyzwyczajona do sztuki mówiącej iluzjami. Trzeba jej pokazać sztukę objawiającą prawdę. Potrzeba nowej formy.
adresat
Muza wzywa:
i smucisz się i czoło kryjesz
program wieczoru i misji Konrada
przybywaj tu – odżyjesz!
Przybywaj tu – odżyjesz Słowa łaską.
Przybywamy tu z zapowiedzią.
Tragiczną będzie nasza gra:
Siły dokonujące przemiany to łaska Słowa i własna wola
warunek spełnienia się misji wyzwolenia
skarżeniem, chłostą i spowiedzią.
Wyzwolin ten doczeka się dnia,
kto własną wolą wyzwolony!!
Wyzwolenie to inscenizowana wypowiedź poety-proroka do publiczności.
Miejsce i czas muszą być autentyczne, bo sztuka jest też działaniem rzeczywistym (sztuka = czyn).
Dramat rozgrywa się na scenie teatru, więc jest to teatr (krakowski) w teatrze. Widowisko Polski Współczesnej to spektakl w spektaklu.
Cz. 1: prezentuje poetę, gramatykę jego inscenizowanej mowy, nowy jawny teatr.
Cz. 2: poeta kreuje obraz współczesnej Polski – widowisko jest jego inscenizowaną mową, ale i samą aktualnie dziejącą się rzeczywistością.
· Polska wypędzona z życia, wegetująca w cieniu ruin i grobów przeszłości, rozpamiętująca anachroniczne i zwodnicze nauki swych duchowych przewodników
· W finale I aktu pojawia się spiżowa postać (niema, nie rozpoznana) – Geniusza
W tym akcie maski znaczyć mają
takich, co myśl swą ukrywają
i nigdy jej nie stawią jasno,
cudzą jest, czyli ich własną. [...]
Człowiek z myślenia ciągłą walką,
tragiczną staje się tu lalką,
zamaskowany maską stałą,
jakby bez duszy było ciało.
W akcie II być inna dekoracja (wszystko jedno jaka, byle neutralna). Ważna jest rola Masek:
· masko to nie alegorie, ale ludzie zakłamani, którzy tłumią własną myśl
· maski poglądów obiegowych bronią dostępu prawdzie
· zainteresowane tym, by poglądy te były nienaruszone, szpiegują Konrada: czy wie już, czyli nie wie nic
Ma miejsce dyskusja nad ujrzaną i przeżytą rzeczywistością.
Rozprawa z Maskami zawiera pełną wypowiedź do narodu Konrada-Wyspiańskiego.
· mówi się prozą, potocznym językiem
· terminy: „ludowiec”, „demokrata”, „interes narodowy”, „socjalista”, „rząd polski”
· to publiczna dyskusja, ale i rodzina rachunku sumienia i myśli poety
Konrad najbardziej stanowczy jest w kwestiach: 1. ideologii i polityki narodowej; 2. ogólnych praw bytu; 3. sztuki.
Poeta waha się, widać jego niepokoje wynikłe z przyjęcia wieszczego posłannictwa.
· dociekania zasadności roszczeń współczesnych wobec poety
· badanie uprawnień i kompetencji poety
· uświadomienie następstw decyzji przyjęcia zadania
Dramat Konrada (kontekst nietzscheańskich apologii życia, wolności, poza dobrem i złem).
· Konrad-artysta sprzeciwia się ograniczaniu jego myśli do obsesyjnych polskich tematów
· broni prawa do osobistej wolności, ma jej świadomość
· Konrad nie czeka na wyzwolenie, wolność przyniosło mu poznanie prawdy życia – wyzwolił się od ścigających go Erynii
· klątwa niewoli politycznej i niewoli ducha ciąży nad całą ziemią, więc Konrad będzie naprawdę wyzwolony, gdy wyzwoli się świadomość narodu
· Erynie dościgną go, gdy straci żarów świętą siłę, płomień duszy wolnej (pochodnia)
Nauka Konrada o sztuce:
· zwalcza poezję półprawdy, bo za jej sprawą naród utracił wiarę w słowo à w akcie III przepędza ją z narodowej sceny
· przeciwstawia jej artyzm, który jest całą prawdą, Inna zaś prawda jest niepotrzebna – tożsamość sztuki, prawdy i życia
· prowadzi to do paradoksów: Życie dla mnie nie istnieje... jako rzeczy, która by nie była sztuką i wysokim artyzmem
· w objawieniu artystycznym widać obiektywny porządek rzeczy, konstrukcja artystyczna jest tożsama z konstrukcją świata – bo wynikają z działania tych samych praw ogólnych
· czyn dokonany w sztuce = czyn dokonany w rzeczywistości; niezdolność do czynu w życiu = niezdolność twórcza (dla Maski 16 artysta to tytuł degradujący człowieka działającego)
· sztuki się nie wymyśla, odkrywa się jej konstrukcję artystyczną, która jest od nikogo niezależna (konstrukcja samej rzeczy)
· Konrad nie chcę rządu dusz, chce, by przemówiła sama sztuka i ogień prawdy, którą niesie
Kompetencje artysty predestynują Konrada do przyjęcia posłannictwa.
· w akcie I przedstawił kondycję Polski, w akcie II walczy o przeobrażenie postawy współczesnych
· Konrad wygrywa walkę o ideologię, Maski znikają
Akt II ma trójczłonowy finał:
1. unicestwienie Masek
2. modlitwa Konrada: by słowa się spełniły / nad ziemią tą szczęśliwą
· gdy publiczność odzyska wiarę w słowo, sztuka się wyzwoli i stanie czynem
3. izba (dom Konrada) z niewiastą pochyloną nad kolebką, zjawienie się Hestii (bogini ziemi, strażniczki domowego ogniska)
· świętość rodziny, domu, biologiczny fundament życia znajduje przedłużenie w więzach narodu i narodowego domu, ojczyzny
· wymowa pochodni: ogień to siła, która świeci i razem spala – jedność przeciwieństw procesu życia (życie, żyjąc, spala się), życie jest walką i zbrodnią || symbol duszy wolnej, wolność to świadomość wolności, własnej woli i siły
· świadomość wolności każe Konradowi działać, ale wisi nad nim groźba: Gdy straci żarów świętą siłę, / Dościgną mściwe Erynije
Polską współczesną włada Geniusz. W akcie III wiedzie zebranych w czeluść grobów, na zatracenie. Wbiega Konrad z pochodnią życia i rozpoczyna walkę o rząd dusz. Chór zgromadzonych odpędza Geniusza parafrazą zaklęcia z Dziadów.
· Konrad zwyciężył, pozostaje na placu boju razem z narodem
· sztuka sprawdziła posłannictwo Konrada, konieczność porażki Geniusza – teraz publiczność powinna ogłosić rewolucję ducha i umysłu i przyjąć program narodowego wyzwolenia
· na koniec jednak zagasa pochodnia, aktorzy wychodzą z ról – finał Polski Współczesnej nie jest finałem Wyzwolenia
· podwójny wynik misji Konrada – zwycięstwo z Maskami i w widowisku; fiasko rzeczywiste
Nawyk traktowania sztuki jako przeżycia „na niby” zwyciężył. Mówiło się, że winę za niepowodzenie ponosi też Konrad, bo nadmiernie zaufał sztuce, a ona go zdradziła.
· Wyspiański nie dyskredytuje sztuki (jak w ekspozycji), Konrad każde dać nową pochodnię Muzie, co jest groteską – w jej rękach jest ona sztuczką, kłamstwem
· to sztuka została zdradzona!
· lichość narzędzi sztuki przeszkadza w spełnieniu misji (Konrad mówi sztuka mi nie wystarcza), ale nawet gdyby „tam-tam” był prawdziwym dzwonem Zygmunta – nie byłby wysłuchany
· Sztuka mię czarów siecią wiąże: sztuka i rzeczywistość nie chronią przed złą przygodą, w obu można się zgubić lub obie mogą zgubić
Konrad porównany jest do Orestesa (którego ścigają Erynie); do Edypa – rozwiązuje sfinksowe zagadki i grozi mu ten sam los (zginie jak Edyp); do Prometeusza.
· wskutek klątwy losu znaleźli się w sytuacji, kiedy spełnienie obowiązku pociąga za sobą tragiczne dla nich konsekwencje
· dotarcie do prawdy (Edyp), obowiązek rodowy (Orestes), dobrodziejstwo dla ludzi (Prom.) à wszystkie trzy podejmuje Konrad
· przekształca się mity: Konrad będzie potępiony, jeśli nie da ognia ludziom – będzie go dręczyć groza pytań, męka niepokoju o przyszłość narodu || Konrad ujrzał swój los (przyjdą Erynie – były jego towarzyszkami jeszcze zanim zszedł na scenę teatru, jak Rozpacz, wołały o zemstę – opuściły go, gdy poznał prawdę życia i wolności), a nie odkrył swoje zbrodnie; gdy wróciły Erynie, wykłuto mu oczy (poznał los ojczyzny – utrata szansy wyzwolenia – i swój) || Konrad-Orestes w finale nie staje przed Eryniami, ale staje się Erynnisem, duchem zemsty za krzywdę Polski (Erynie wstają gdzie róg rozprysnął złoty – złoty róg był talizmanem powodzenia walki o wolność Polski); warunkiem było przyjęcie męki
Wyspiański daje w swym dramacie wyraz niewierze w to, że prawda wyzwolenia trafi do narodu. Jest to odpowiedź na ofiarowany mu wieniec z liczbą 44.
...
olcia1400