Egiptu i Mezopotamii od ok. czterech tysięcy lat p.n.e. do pierwszego wieku p.n.e.
Najstarsze kolebki architektury to Egipt i Mezopotamia (Sumer, Asyria). Sięgały czterech tysięcy lat p.n.e. i trwały do ich upadku tj. podboju krajów Mezopotamii przez Aleksandra Wielkiego w czwartym wieku p.n.e. i włączenie Egiptu do Cesarstwa Rzymskiego przez Oktawiana w pierwszym wieku p.n.e. W pustynnym klimacie Egiptu życie kulturalne kwitło w rolniczej delcie i wzdłuż biegu Nilu, (najdłuższej rzeki w Afryce - 6,700 km). Realizacja pragnień ludzkich, aby bogowie mieszkali w najwspanialszych pałacach oraz wiara w życie pozagrobowe, przejawiały się w budowie świątyń i grobowców. Despotyczni władcy kraju, Faraonowie, tj. królowie i jednocześnie najwyżsi kapłani wznosili fantastyczne budowle nadludzkim wysiłkiem pracy wielu tysięcy niewolników. świątynie egipskie jak w Karnaku, pobliskim Luxorze (1500 p.n.e.) koło Thebes (dawna stolica), Abu-Simbel, Deir-El-Bahari i inne, nie miały być miejscem modłów dla ludu, lecz tajemniczym sanktuarium dla rządzącej kasty królów i kapłanów. Stąd architekturę świątyń charakteryzują grube ściany kamienne z małą ilością otworów, pokryte malowanymi płaskorzeźbami (reliefami) o tematyce wziętej z życia (uprawa roli czy balsamowanie ciał zmarłych).
U wejścia do świątyni dominowały dwie potężne, również zdobione wieże (pylony), do których prowadziły długie aleje, obstawione rzeźbami lwów (sfinksów), z dodatkiem wysokich obelisków. Wnętrza wypełniały duże ilości grubych kolumn ustawionych tak blisko siebie, jak na to pozwalała ograniczona wytrzymałość bel kamiennych, na których spoczywał płaski dach. Za głównym wejściem otwarty dziedziniec prowadził przez kilka otworów do sanktuarium. Bogato rzeźbione kolumny miały głowice (kapitele) w kształcie pąków lub kwiatów lotosu albo papirusu. Głęboka wiara w ciągłość życia przez zachowanie ciała, dawała bodźca Faraonom do wznoszenia sobie monumentalnych grobowców i piramid z ogromnych głazów, które nawet dziś zadziwiają precyzją wykonania, co przy ówczesnych środkach technicznych, zakrawa na niemożliwe. Kolosalnych rozmiarów piramidy egipskie, takie jak Cheopsa w Gizeh (3733 p.n.e.), obecne przedmieście Kairu, zalicza się do siedmiu cudów świata starożytnego (jako jedyny z nich, który zachował się do naszych czasów). Wśród tej grupy trzech piramid zbudowanych przez króla Cheopsa dla siebie i swych krewnych, niezwykłym, mistycznym monumentem jest Wielki Sfinks (3700 p.n.e.). Już starożytni Rzymianie, podbijając Egipt w I wieku p.n.e. , a potem w 1798 r. Napoleon z armią swego wojska i archeologicznych plądrowników wywozili do siebie mnogość drogocenności, które znajdują się dziś w muzeach świata, głównie Europy i USA.
od 4 tysiące lat p.n.e. do IV wieku p.n.e.
Wielka, płaska równina rolna w dorzeczu Eufratu i Tygrysu w Zachodniej Azji powstała rzekomo po biblijnym potopie, obejmując kilka rejonów, jak Sumer i Asyria - tworzy Mezopotamię. Od tysięcy lat kwitła tam kultura inna niż w Egipcie. Ludność zajmowała się rolnictwem, a klasy wyższe wojaczką i myślistwem. Powstaje planowanie urbanistyczne i tworzy się życie miejskie. Rozwijała się astronomia, filozofia i medycyna. Wynaleziono pismo. Z braku kamienia jako materiału budowlanego a dostatku gliny, zaczęto wytwarzać cegły początkowo nie
palone . Użycie ich pozwoliło z czasem na przesklepianie większych rozpiętości przy pomocy sklepień łukowych. Przymusową pracą tysięcy jeńców wojennych budowano ogromne platformy, na których wznoszone były całe miasta o przewadze budowli świeckich, głównie pałaców. Najstarszym miastem wczesnego okresu była Warka z tzw. "Białą świątynią", która była zaczątkiem zigguratów. Z mniejszą wiarą w życie po życiu, świątynie bogów zastępowano ołtarzami dla ofiar całopalnych. Znamiennymi budowlami były zigguraty (święte góry), wielostopniowe, przysadziste wieże tarasowe, dostępne zewnętrznymi rampami i schodami aż do szczytu, gdzie zwykle znajdowało się obserwatorium. Tam kapłani odczytywali z gwiazd nastroje bogów. Masywne ściany budowli, głównie w Asyrii, dekorowano płaskorzeźbami (reliefami) o tematyce wziętej z wojen i polowań, jak uskrzydlone lwy i byki o ludzkich twarzach lub postacie ludzkie z głowami zwierząt i orłów. Bogato rzeźbione wejściowe pylony i otaczające mury zwieńczały zębate attyki. Stosowane były półkolumny (pilastry).
Różne okresy czasu (sumeryjski, babiloński, asyryjski) wyrażały nieco odmienny charakter budowli, jak legendarna Wieża Babel i wielkich miast, jak słynny z przepychu, swobody obyczajów i zdobnych murów mezopotamski Babilon z jego niezwykłą kaskadą wielopiętrowych wiszących ogrodów, które historia zalicza do siedmiu cudów świata starożytnego. Największy rozkwit Babilonu jako stolicy silnego Imperium i jego budownictwa datuje się na czasy Hammurabiego (1792-1750 p.n.e.) i potem rządy Nebuchadnezzara (605-569).
Budowle sąsiedniej Persjii cechowało użycie kamienia i wypalanej cegły jako materiału budowlanego. Stąd setki smukłych kolumn z głowicami w kształcie pary byków i wymyślnych dekoracji z płytek glazurowych, najbardziej znamienne w budowlach miasta Persepolis, jak pałace; Dariusza, i Xerxesa I-go z salą o stu kolumnach (521-485 p.n.e.) itp.
Grecja
Okres Egejski na wyspie Krecie (od 3 tyś.lat p.n.e. do VIII wieku . p.n.e.)Okres Hellenistyczny (od VIII wieku p.n.e. do II wieku n.e.)
Kultura starożytnej Grecji wywodzi się z wcześniejszej cywilizacji orientalnej. Dzięki wrodzonemu Grekom zmysłowi piękna rozwinęły się style architektoniczne, które były przez ponad tysiąc lat standardem dla krajów basenu śródziemnomorskiego i fundamentem pod przyszłą cywilizację tzw. "Zachodnią". Trwało to od ósmego wieku p.n.e do drugiego wieku naszej ery. Południowa część Półwyspu Bałkańskiego z archipelagiem licznych wysp, z Kretą włącznie, kraina górzysta o łagodnym południowym klimacie, bogata była w kamień jako materiał budowlany, szczególnie marmur. Po latach rządów tyranii i arystokracji, ustrój demokratyczny kraju sprzyjał rozwojowi wszystkich sztuk pięknych, które w starożytnej Grecji osiągnęły szczyt. Religia odgrywała główną rolę. Wierzenia w bogów i boginie personifikujące między innymi fenomeny natury (Zeus, Apollo, Posejdon, Demeter) stwarzały potrzebę budowy na ich cześć świątyń, jako ich mieszkania, a nie miejsca gromadzenia się wiernych, którzy zbierali się wokół świątyni pod gołym niebem, na otoczonej murem przestrzeni, do której prowadziły monumentalne bramy tzw. propyleje. świątynie o bardzo prostym planie (jedno pomieszczenie) stawiano na wzgórzach i otaczano kolumnami, których zadaszenie miało chronić od słońca. Fundament stanowiła płaska kamienna podstawa, tzw. stylobat otoczony zwykle wielkimi kamiennymi stopniami. świątynie greckie sytuowano frontem na wschód aby promienie słońca oświetlały przez otwór wejściowy statuę bóstwa. Grecy lubili przebywać na wolnym powietrzu, cechowała ich radość życia, kochali festiwale religijne, muzykę, dramat, sztuki piękne i sport, dlatego budowle ich osiągały efekt zewnętrzny. Kapłani i kapłanki nie tworzyli dominującej kasty, często, po odbyciu służby kapłańskiej wracali do życia prywatnego. Tak jak bieg historii, rozwój stylów postępował okresowo. Najwcześniejsze okresy, Egejski i Myceński sięgają od trzech tysięcy lat do ósmego wieku p.n.e. W tym militarystycznym okresie fortyfikowano budowle i wznoszono cytadele, z czego zachowała się tzw. "Brama Lwów" w Mykenie. Od VIII w. p.n.e. wraz z rozwojem Aten nastąpił okres Hellenistyczny, który trwał ponad tysiąc lat i był szczytem osiągnięć w każdej dziedzinie sztuki, promieniując na dalekie kraje przez nich kolonizowane. Silne i zasobne Ateny, którym patronowała bogini Atena, dominowały wśród "miast-państewek". Za rządów Peryklesa w połowie IV wieku p.n.e. zabudowano wzgórze Akropolu. Grecy wypracowali style: dorycki, joński i koryncki. Najstarszym, surowym i majestatycznym był styl (porządek) dorycki. W tym stylu wybudowano Parthenon i Propyleje ateńskie, świątynię Zeusa i Hery w Olimpii i wiele innych. Kolumny doryckie były stosunkowo krótkie i grube, wg. proporcji dorosłego mężczyzny (stosunek 1 stopy średnicy do 6 stóp wys.) i ustawiane bez baz bezpośrednio na podłodze (stylobacie). Składały się tylko z pionowo żłobkowanych trzonów i głowic. Trzon był zawsze kanelowany i składal się z kilku bębnów ułożonych jeden na drugim przy pomocy bolców metalowych bez łączenia zaprawą. Kapitel dorycki tworzyła kostka abakusa i profilowany echinus. Kolumny jońskie wytworne i smukłe posiadały bazę oraz rzeźbiony kapitel o zwojach ślimacznicy. Porządek joński znajduje się w mniejszych budowlach, np. na Akropolu w Erechtejonie i świątyni Nike Bezskrzydłej. Jońską świątynię Artemidy w Efezie jak i Mauzoleum w Halikarnasie zaliczano do Siedmiu Cudów świata Starożytnego. Kolumny korynckie różnią się od jońskich tylko kształtem głowicy (kapitelu) jakby kosza rozwijających się liści akantu z narożnymi zwojami (wolutami). Budowle korynckie powstawały u schyłku greckiej niepodległości za Aleksandra Wielkiego. Na kolumnach spoczywało kamienne belkowanie łączone metalowymi klamrami, składające się z trzech zasadniczych części (architrawu, fryzu i gzymsu). Fryz był dekorowany tryglifami i metopami pokrytymi rzeźbą. Ponad gzymsem w przedniej i tylniej elewacji świątyni leżał wydłużony, trójkątny, kamienny fronton (tympanon). Na nim opierał się dwuspadkowy dach. Oba tympanony artyści zapełniali pięknymi rzeźbami. Ponad frontonem na środku i po bokach stały rzeźby tzw. akroterie. Budowle greckie cechowała prostota form, harmonia i wdzięk. Subtelności dodawały celowo tworzone złudzenia optyczne. Budowle publiczne większych miast greckich skupiały się zwykle wokół rynku zwanego Agora. Amfiteatry, jak Dionyzosa w Atenach i inne do dziś zadziwiają doskonałą akustyką, a stadiony (hypodromy) stały się prototypem cyrku Rzymskiego.
Budowano także pozamiejske świątynie i stadiony, jak np. na zboczu wzgórza Parnasu w Delphi, na cześć boga Apolla. Wpływy hellenistyczne przenikały na teren Italii już od piątego wieku p.n.e.
Rzym
(od legendarnego założenie miasta wVIII wieku p.n.e. (753 r.) do upadku Cesarstwa w V wieku n.e. (476 r.)
Rzymianie podbijając Grecję w drugim wieku p.n.e. (146 r.) przejęli w większości zdobycze sztuki greckiej wraz z jej porządkami, dodali jeszcze style: toskański i kompozytowy (złożony), tworząc w ten sposób "pięciostyl", który stał się wzorem dla przyszłych stylów. Przestrzegano w nich symetrię i precyzję bogactwa detalu. Osiągnięcia Greków, które zdobyli w spadku Rzymianie zostały wzbogacone ich ówczesnym geniuszem inżynierskim, zdolnościami praktycznymi i wielkim rozmachem budowlanym. świątynie Rzymskie upodobniając się do Greckich prześcigały je w zdobnictwie. Sytuowano je wejściami od strony forum dla łatwiejszego dostępu wiernym. Elewacje wyposażano w okalające kolumnady, rzeźbione elementy i postacie figuralne. Niektóre kolumny jako kariatydy tj. stojące prosto postacie kobiece, tak jakby nie czuły dźwiganego ciężaru. Kolumny rzymskie, dla zwiększenia wysokości, stawiano często na pedestałach. Na pokrewną Greckiej architekturę budowli Rzymskich wpływało nieco inne położenie geograficzne i geologia Półwyspu Apenińskiego, jak i charakter oraz styl życia ludności, nie kolonizowano a podbijano. Z mniejszą gorliwością oddawano cześć bogom, co skłaniało do wznoszenia większej ilości budowli świeckich, użytku publicznego. Ludność złożona z wielu ras (Ligurowie, Etruskowie, a później Celtowie) i większa różnorodność materiałów budowlanych wywarły wpływ na rodzaj, jakość i wygląd budowli. Oprócz dostatku kamienia, marmuru i alabastru, wypalano cegłę, terrakotę. Z lawy wulkanicznej robiono puzzolanę (rodzaj cementu), jako spoiwo Pozwalało to przesklepiać większe rozpiętości przy pomocy kopuł (dom). W bazylikach i termach, używając drewnianych form i rusztowań, stosowano ceglane żebrowanie, które wypełnione kamiennymi panelami tworzyły sklepienia krzyżowe. Budowle rzymskie przewyższały greckie bogactwem dekoracji dla podkreślenia potęgi Imperium. Początkowe rządy wybieranych przez radę narodową królów zastąpiła w 508 roku p.n.e. Republika, w której rywalizujący ze sobą cesarze prześcigali się we wznoszeniu budowli. Np. cesarz Augustus jokoby "zastał Rzym z cegły a zostawił z marmuru". Po nim inni wielcy patronowie architektury jak Wespazjan, Trojan, Septimus Severus i Dioklecjan budowali swoje łuki tryumfalne, pełne przepychu pałace dla siebie, jak Złoty Dom Nerona zbudowany po wielkim pożarze Rzymu w 65 r.n.e. i miejsca gier, amfiteatry i cyrki dla gladiatorów, teatry dramatyczne i kryte kąpieliska (Termy). Najsłynniejsze z nich było pałacowe kąpielisko Caracalli (211-217 n.e.). Nie tylko świątynie miały kształty pałacowe, ale i rezydencje dla życia rodzinnego (domus), znane jako "Willa rzymska" z wewnętrznym dziedzińcem (atrium). Dla zachowania prywatności życia fasady były bez okien na ulicę. Każde miasto posiadało plac rynkowy (Forum), jako centrum życia publicznego. W Rzymie było ich kilka, a najsłynniejsze z nich to "Forum Romanum". ściany budynków, już piętrowych (Koloseum), okładano marmurem lub tynkowano (stucco) pod malowidła. Plany pałaców i willi były wielokątne a niektórych świątyń okrągłe, jak świątynia Westy w Rzymie, Sybili w Tivoli lub Wenus w Baalbeku i wspaniały Panteon (120-124 n.e.), jako chluba architektury rzymskiej. Ponadto Rzymianie budowali porty, drogi, mosty i akwedukty doprowadzające wodę na całym obszarze swego Imperium aż do Segowii w Hiszpanii. Żyjąc pełnią życia materialistycznego ich życie religijne przekształciło się w ubóstwianie cesarzy. To jednak nie zaspokajało pragnień ludzkich ku bardziej emocjonalnej, optymistycznej i duchowej religii, a obiecywało to rodzące się Chrześcijaństwo. Imperium Rzymskie zaczęło chylić się ku upadkowi, który nastąpił wkrótce tzn. w 476 roku. Z tym kończy się epoka Starożytności.
pierwsze tysiąclecie przedromańskie)
Na gruncie rozprzężenia moralnego i braku orientacji religijnej chylącego się ku upadkowi Imperium Rzymskiego wyrosło Chrześcijaństwo. Po okresie konspiracji i prześladowań, w 313 r. despotyczny władca, cesarz Konstantyn I, aby pozyskać sobie rosnących w siłę chrześcijan, uznał nową religię jako oficjalną w całym Imperium Rzymskim. Zaczęło się budownictwo świątyń chrześcijańskich, jako schronienia dla wiernych odprawiających wspólne modły i rytuały. Tradycje budowlane przejęto rzymskie, a materiałów używano z rozbiórki świątyń pogańskich. Modelem była rzymska bazylika, początkowo jako budowla świecka dla celów komercjalnych, z czasem przyjęła się w budowlach sakralnych. Prostokątny plan o trzech lub pięciu nawach oddzielonych rzędami kolumn. Nawa główna środkowa była wyższa, a boczne niższe. Przesklepienie zwykłym, drewnianym dachem o widocznych krokwiach. Dekoracje z układanej kolorowej mozaiki lub malowane przedstawiały sceny biblijne. Rzeźby figuralne były wtedy zabronione. W 330 roku cesarz Konstantyn I ze względów politycznych przeniósł stolicę Imperium Rzymskiego do Bizancjum (Konstantynopol). Od tego czasu wpływ sztuki bizantyjskiej, opartej na grecko-rzymskiej cywilizacji zawładnął architekturą na następne tysiąclecie i trwa do czasów obecnych. Głównymi elementami stylu bizantyjskiego w architekturze były dachy z kilku kopuł. środkowa kopuła największa i wokół niej kilka mniejszych. Także liczne elementy łukowe w fasadach, z otworami lub pozorne (bez otworów), jak również przepych dekoracji płaskich tj. jaskrawych malowideł lub złoconej mozaiki. Do najsłynniejszych budowli w stylu bizantyjskim należą: Obecna Hagi Sophia w Konstantynopolu zbudowana w VI wieku jako kościół chrześcijański, a po zdobyciu Bizancjum przez Turków w XV wieku, przekształcona w meczet, (jeden z siedmiu cudów świata starożytnego). Późniejsze bazyliki: św. Marka w Wenecji budowana od XI do XIII wieku, śś. Sergiusza i Bachusa w Konstantynopolu, San Vitale w Rawennie (Włochy). Kościół Wniebowzięcia w Moskwie z XV wieku, także kościół grecki w Londynie. Hagia Sophia jest tak znamiennym przykładem architektury bizantyjskiej, jak Parthenon greckiej a Pantheon rzymskiej. Już od 554 roku, kiedy uznano władzę Kościoła ponad świecką, biskupi przejęli władzę łącznie z militarną, a powstające klasztory stawały się centrami wpływów edukacji i kultury. Warunki klimatyczne tych krajów dyktowały większe otwory okienne dla światła i bardziej strome dachy dla spływu wody deszczowej i śniegu. Prostokątne plany kościołów przybierały bogatsze formy. Przez dodanie nawy poprzecznej (transeptu) powstał plan krzyża, co miało wymowę symboliczną. Plan ten rozbudowano dalej przez powiększenie sanktuarium (absyda dla ołtarza) i dodanie chóru i baptysterium. Formy pierwotnej bazyliki z drewnianym stropo-dachem rozwijały się dalej przez stosowanie kamiennych sklepień kolebkowych, a następnie krzyżowych. Otwory obramowywano pełnymi łukami na kolumnadach. Często wewnątrz dużych łuków były podwójne mniejsze. Kolumny ustawiano parami o różnych formach, proste lub skręcane (twisted). Bryły kościołów urozmaicały wieże, kwadratowe, wielokątne lub okrągłe. Okno główne w fasadzie zdobiono bogato-dekoracyjnym witrażem w kształcie koła (rozeta). Jako dekoracje wnętrz występowały malowane freski głównie o tematyce roślinnej, dominując nad mozaiką i surową płaskorzeźbą. Koniec okresu przedromańskiego datuje się od 950 do 1050 roku, kiedy to styl przedromański rozwijał się już na całym terenie byłego Cesarstwa Rzymskiego po obu stronach Alp i Pirenejów, gdzie zaczęły powstawać niezależne kraje chrześcijańskie. W tym czasie, dla podtrzymania władzy systemu feudalnego powstawały zakony: Cystersów, Benedyktynów, Augustynian i wiele innych łącznie z zakonami rycerskimi, jak Templariusze i Krzyżacy, które patronowały budowie klasztorów i zamków. Jednak w tym przejściowym okresie tzw. "ciemnych wieków" (Dark Ages), wierzenia w koniec świata z końcem milenium nie sprzyjały postępowi budowlanemu.
Włochy, Francja, Niemcy i Anglia
Z chaosu tzw. "ciemnych wieków" (Dark Ages), z początkiem drugiego milenium gdy końca świata nie było, nastąpił wybuch entuzjazmu religijnego. Fanatyzm rycerstwa krajów zachodnich spowodował wyprawy krzyżowe. W powstałym już świętym Imperium Rzymskim ugruntowało się papiestwo. Wskutek konkurencji władzy świeckiej z kościelną jak i rywalizacji pomiędzy poszczególnymi miastami-państewkami (Padwa, Werona, Florencja, Mediolan, Ganua), ich władcy prześcigali się wzajemnie we wznoszeniu coraz to wspanialszych budowli. Kontynuując tradycje budowlane starożytnego Rzymu zaczęto wznosić budowle sakralne, kościoły, katedry, klasztory i zamki obronne. Wzorowany na stylu bazyliki rzymskiej, wczesno-chrześcijańskiej i pod wpływem sztuki bizantyjskiej, rozwijający się styl późniejsze wieki nazwały Romańskim. Był to styl prób i doświadczeń. Z północnych Włoch (Wenecja, Rawenna), rozprzestrzenił na kraje zachodniej Europy, prowincje francuskie dawnej "Romanii", a potem dalej na Niemcy, Anglię i kraje słowiańskie. Cechowały go proste, solidne, murowane z miejscowych materiałów budowle, bez dodawanych dekoracji. Plany kościołów były wielonawowe w kształcie krzyża co miało znaczenie symboliczne. Długie, wewnętrzne kolumnady o mieszanych stylach, często z rozbiórki świątyń pogańskich (rzymskich), połączone były kamiennymi łukami. Początkowe stropodachy drewniane zastępowały kamienne sklepienia beczkowe a następnie krzyżowe powstałe z przecięcia się pod kątem prostym dwóch sklepień kolebkowych. Dzięki temu, że linie sił zbiegały się w czterech rogach pola sklepieniowego i tam przenoszone były przez kolumny, można było przesklepiać większe rozpiętości. Fasady kościołów o czytelnym szczycie, z wielką rozetą nad wejściem zdobiono łukową kolumnadą, taką samą, podobną lub inną na każdym piętrze. Wolnostojące wieże (kampanille) charakteryzują włoski styl romański. Za najbardziej znamienne przykłady, perły włoskiego romanizmu, uznano grupę trzech budowli w Pizie katedrę z eliptyczną kopułą, sąsiednie baptysterium i tzw. Krzywą wieżę, pochyloną wskutek nierównomiernego osiadania gruntu pod fundamentami. We Florencji na uwagę zasługuje kościół San Miniato (bez wieży) z nawą główną podzieloną na trzy części za pomocą łuków na pilastrach. Uniesiona część zachodnia mieści kryptę z relikwiami świętego otwartą w kierunku nawy. Takie odstępstwo od długiej, bazylikowej nawy przejął później włoski gotyk. ściany kościoła (wewnątrz i zewnątrz) powykładanie płytami czarnego i białego marmuru w formy geometryczne. Zadaszenie widocznym drewnianym belkowaniem pokrytym jaskrawą, kolorową dekoracją. W północnych Włoszech, wśród licznych budowli słynnej Wenecji reprezentujących styl romański, wyróżniają się pałace: Palazzo Laredan i Palazzo Farsetti. Pewne różnice dają się zauważyć pomiędzy stylem romańskim rejonów południowych i północnych. Różne są tam bowiem korzenie, z których wyrasta architektura (geografia, geologia, klimat, układy społeczne, polityczne i religijne). Styl przybiera charakter swej lokalizacji w danym kraju. To samo dotyczy stylów późniejszych epok jak gotyk, renesans czy barok.
We Francji podzielonej wówczas na prowincje (Katalonia, Lombardia, Nadrenia) styl romański rozwijał się na tradycjach włoskich z dominującymi wpływami weneckimi. Mniejsza tam ilość ruin pogańskich do rozbiórki zmuszała do użycia materiałów miejscowych, głównie bloków kamiennych o różnej wielkości. Gorliwość religijna powodowała zwrot do życia klasztornego, co wpływało na powstawanie zakonów i budowę ich siedzib, które były ostoją nauki i sztuki, spowodowała początek wypraw krzyżowych i dała impuls rozwojowi architektury. Główną cechą wznoszonych budowli były potężne wieże o płaskim lub ostrym, czterospadkowym zadaszeniu. Dalszy rozwój sklepień krzyżowych o żebrach z cegły, wykonanych oddzielnie i wypełnianych panelami, prowadził do gotyku, który przejął pałeczkę w XIII wieku. Przykłady francuskiego romanizmu stanowią: Katedra Notre Dame La Grande w Poitiers o szczytowym potraktowaniu fasady głównej z dwiema wieżami w narożach. Klasztor Aux-Dames w Caen z dwiema potężnymi wieżami o płaskim zakończeniu. Klasztor Aux-Hommes w Caen z wieloma wieżami wokół budowli i kilkoma rozetami w głównej absydzie. Notre Dame du Port w Clermont-Ferrand. Notre Dame w Avignonie i wiele innych. Niemiecki romanizm jest podobny do francuskiego z wplywami z Lombardii. W planach katedr występują duże absydy (wschodnia i zachodnia). Możliwe, że jedna dla kleru a druga dla wiernych. Potężne i ostro-zadaszone wieże. Ogólny charakter raczej malowniczy dzięki licznym, okrągłym lub ośmiobocznym wieżyczkom w narożach, poligonalnym kopułom i okalającym galeryjkom z arkadą kolumienek pod gzymsem. Jako przykłady: Kościół Apostołów w Kolonii, kościół S. Geredy w Kolonii, katedra w Worms, kościół klasztorny w Abbey i inne. Po podboju przez Normanów w XI wieku, angielski romanizm był pod wpływami z Normandii i nie osiągnął zbyt odrębnego wyrazu. Słynną budowlą z tamtych czasów jest masywna katedra w Durham (Anglia). Do hiszpańskich budowli romańskich należą, między innymi, katedra Santiago de Compostela (1078-1211) z późniejszym wystrojem barokowym i kościół św. Piotra w Avila z XII do XIII wieku.
Ogólnie sztuka romańska sumowała jakby najróżniejsze tradycje i wątki plastyczne. Są w niej widoczne tradycje antycznego i wczesno-chrześćjańskiego Rzymu. Obok elementów sztuki bizantyjskiej, cechy sztuki celtyckiej Irlandii, która od VII do IX wieku przeżywała swój "złoty okres", cechy germańskiej Skandynawii oraz wpływów kultury panowania Karola Wielkiego (Charlemagne).
Według zapisów kronikarzy najstarszymi budowlami sakralnymi w Polsce były gontyny słowiańskich bogów. Jako świątynie drewniane, po nastaniu Chrześcijaństwa w 966 roku, dokładnie niszczone nie pozostawiły po sobie śladu. Na ich miejscu stawały świątynie nowego boga, nie znanym miejscowej ludności sposobem, z kamienia. Jednak i te najstarsze kościoły nie zachowały się do naszych czasów w swym pierwotnym stanie, gdyż były przebudowywane lub rozbierane do fundamentów. Najwcześniejsze z nich były rotundy. Skromne budowle na planie koła z przyległymi czterema wnękami (absydy) o sklepieniu konchowym. Najstarszym istniejącym zabytkiem przedromańskim jest rotunda św. Feliksa i Adaukta na Wawelu. Także odbudowana rotunda św. Prokopa w Strzelnie. Podobna rotunda istnieje do dziś w Cieszynie. Jeszce starsze ślady z rejonów Wiślicy i Krakowa oraz Wielkiej Morawy datują się o sto lat wcześniej, z końca IX wieku. W trakcie odbudowy ze zniszczeń wojennych katedry poznańskiej odkryto pod posadzką szczątki romańskich i przedromańskich murów. Na tej podstawie zrekonstruowano pierwszą polską katedrę zbudowaną z inicjatywy pierwszego biskupa Jordana po 968 roku. Odkryte fragmenty wskazywały na potężnej grubości mury z okrzemków kamiennych łączonych trwałą zaprawą piaskowo-wapienną. Była to świątynia okazała, 49 metrów długości i 25 metrów szerokości, bazylikowa o trzech nawach. środkowej wyższej od naw bocznych i oświetlonej bezpośrednio przez okna znajdujące się ponad dachami naw bocznych. Podział na nawy wyznaczały dwa szeregi kolumn i kwadratowych w przekroju filarów na przemian, oraz oparte na nich łukami ściany. Podobnie rewelacyjnych odkryć dokonano w Trzemesznie, Tumie pod Łęczycą, Gnieźnie, Ostrowiu Lednickim i innych miejscowościach. Od surowego wnętrza prymitywnej wawelskiej rotundy do katedry gnieźnieńskiej z misterną posadzką z ceramicznych płytek o bogactwie wzorów, upłynęło sto lat. Czasy, w których architektura przedromańska w Polsce przekształciła się w pełni rozwinięty styl romański, to wiek XI. Budowniczymi tej najstarszej polskiej architektury kamiennej byli mnisi przybyli z południa i zachodu oraz świeccy majstrowie będący w służbie klasztorów. Po upadku Cesarstwa Rzymskiego sztuka i rzemiosło znalazły się wszędzie pod opieką Kościoła. To też klasztory nadawały kierunek ówczesnemu budownictwu tym bardziej, że posiadały ogromne środki materialne i wiedzę. Zakon Cystersów przybyły do Polski z Francji w XII wieku przyniósł z sobą zdobycze konstrukcyjne architektury francuskiej. Zaczęły powstawać na naszych ziemiach duże zespoły opactw cysterskich. Wznoszone kościoły miały przedstawiać symbole duchowe i służyć celom dydaktycznym przy pomocy rzeźby architektonicznej. Bogato rzeźbione kolumny, portale i inne elementy przedstawiały figurki uosabiające prawdy moralno-teologiczne, jak grzech, cnota, sprawiedliwość, pokora lub gniew, które przemawiały obrazowo do nie umiejących czytać wiernych. Dowodem tego są kolumny w kościele św. Trójcy w Strzelnie z 1175 roku. ściany kościołów romańskich układano z ciosów kamiennych, w rejonach północnych z granitu, w południowych z wapienia. Staranny dobór ciosów nadawał ścianom lepszy wygląd. Piękny wątek murów mają kościoły: św. Andrzeja w Krakowie i Kolegiata w Opatowie. Kościoły romańskie o potężnych murach z małą ilością otworów pełniły rolę miejsc obronnych. Takim przykładem jest kolegiata w Tumie pod Łęczycą z połowy XII wieku, która napadana była w ciągu XIII wieku przez Litwinów i Tatarów, a w XIV wieku przez Krzyżaków. Potężną, masywną bryłę kolegiaty ożywiają jedynie małe, wysoko umieszczone okienka i typowy dla romanizmu fryz arkadkowy pod gzymsem wież. Okienka, szersze po stronie zewnętrznej, zwężają się w głębi muru do wąskiej szczeliny, jak strzelnice. Są podzielone kolumienką i noszą nazwę bioforów lub okien bliźniaczych. Obronność była więc cechą architektury romańskiej. W kościołach typowym był plan krzyża. Większość wnętrz romańskich przykrywano drewnianym stropem z desek zwykle malowanych, które tworzyły ozdobne sufity. Mogły one być w budowlach Kruszwicy, Strzelna, Opatowa i Czerwińska, niestety żaden z nich się nie zachował. Natomiast sklepienia kolebkowe i krzyżowe przetrwały w kaplicach kolegiaty kruszwickiej i w krypcie kościoła św. Jana Chrzciciela w Mogilnie, gdzie cztery kwadraty sklepienia krzyżowego wsparte są na jednym słupie ustawionym pośrodku i czterech słupach przyściennych powiązanych gurtami. Sklepienie krzyżowe krypty św. Leonarda w podziemiach katedry wawelskiej podparte jest dwoma szeregami kolumn. W zachodniej części kościołów romańskich, na wprost ołtarza, budowano empory czyli wzniesione galerie dla władców i feudałów, co świadczy o rozwarstwieniu klasowym ówczesnego społeczeństwa. W emporze zachodniej zaczęto umieszczać organy. Z czasem powstały chóry muzyczne świeckie, obok chórów kapłańskich (prezbiterium). Znamiennym akcentem polskiego romanizmu są portale, czyli ozdobne wejścia do kościołów. Jednym z najpiękniejszych w Europie, a z pewnością w Polsce, jest portal kościoła św. Wincentego na Ołbinie wrocławskim z 1139 roku. Przestrzeń nad drzwiami w portalu (tympanon) wypełniano rzeźbą, jak w kościele św. Trójcy w Strzelnie.
Kamienne dokumenty zamierzchłej historii stylu romańskiego w Polsce znajdują się na szlakach: ziemi mazowieckiej w Czerwińsku, Płocku, Tumie pod Łęczycą, Inowłodzi nad Pilicą, i prowadzą z ziemi kieleckiej przez: Sandomierz, Opatów, Grzegorzewice, Tarczek, Wąchock, Jędrzejów, Żarnów, Sulejów, Koprzywnicę i Wiślicę do Wielkopolski (Inowrocław, Kruszwica, Strzelno, Mogilno, Gniezno, Poznań i Konin). Na ziemi krakowskiej przez: Kraków, Tyniec, Prandoncin, Wysocice i Kościelec koło Proszowic. Na Górnym Śląsku przez Cieszyn, Siewierz i Rudy koło Raciborza. Szlak dolnośląski to Wrocław, Trzebnica, Kałków koło Nysy, Wierzbna, Strzelin, Złotoryja i Świerzawa.
Ten logiczny system konstrukcji szkieletowej, nazwany w późniejszych wiekach gotykiem, jest dalszym ciągiem rozwoju stylu romańskiego. Zajmuje w historii okres od połowy XIII w. do końca XV lub początku XVI w., kiedy to słynny biograf sztuki włoskiej Vasari zaczerpnął tę nazwę pogardliwie od plemienia germańskiego Gotów, którzy w 410 r. naszej ery barbarzyńsko zniszczyli Rzym. Niesłusznie, bo gdy budowano pierwsze dzieła architektury gotyckiej, plemię Gotów nie istniało już od kilku wieków. Ale nazwa pozostała. Tak jak poprzednie style; grecko-rzymski, bizantyjski i romański, wyrastały z zasadniczych korzeni drzewa genealogicznego architektury (geografia, geologia, klimat, religia, układy społeczno-polityczne i historia) to samo było z gotykiem. Pod wpływem władzy papieskiej, Kościoła i innych potężnych feudałów powstawały głównie budowle sakralne, osiągając szczyt rozwoju stylu gotyckiego w budowie najwspanialszych na świecie katedr. Gotyk narodził się ( nie od razu) na terenie bogatej wówczas prowincji królewskiej Ile-de France, na północ dorzecza Sekwany, jako budownictwo Franków (opus francigenum). Ogromnie postępowym na owe czasy charakterem stylu jest jego system konstrukcyjny filarowo-żebrowy, gdzie nie ściany jak w romanizmie, a filary i żebra przenosiły ciężar sklepień i całej budowli na fundamenty i grunt. W gotyku ściany nie pełnią funkcji konstrukcyjnej, lecz zamykają tylko wnętrze jako osłona od wpływów atmosferycznych. Pozwalało to na stosowanie dużych okien zwieńczonych ostrym łukiem powstałym z przecięcia dwóch odcinków łuku pełnego. Ostrołuczne sklepienia krzyżowo-żebrowe (ostre łuki i system podpór) umożliwiły przesklepianie dużych rozpiętości bardzo wysokich naw. Z łatwością mogły być przesklepiane przestrzenie dowolnych kształtów (trójkąta, trapezu, nieregularnego wieloboku). Dla wzmocnienia filarów zbierających siły od ciężaru sklepień stosowano skarpy zewnętrzne (czasem wewnętrzne), które z czasem, gdy nawy stawały się coraz wyższe, przybierały formy łuków przyporowych (jakby rusztowanie kamienne oplatające kościół). Zamiast półkolistych apsyd o sklepieniach konchowych, zaczęto nadawać prezbiterium kształty wieloboczne i obudowywać wokół wieńcem kaplic. Dzięki temu katedry gotyckie budowano na różnych planach, nie koniecznie na planie krzyża jak w romanizmie i wczesnym gotyku. W późniejszym okresie rozwoju, gdy kościoły gotyckie osiągały większe wysokości i smuklejsze proporcje dające wrażenie delikatności i lekkości konstrukcji, zaczęto podnosić nawy boczne aż zrównały się z nawą główną. Powstał system hallowi o wszystkich nawach tej samej wysokości. Wtedy każdą nawę nakrywano osobnym dachem albo każde przęsło małym dwuspadkowym dachem prostopadłym do osi głównej budynku. Wnętrza kościołów halowych są jednolite, pojemne i jasne gdyż ogromne okna naw bocznych jednakowo je oświetlają. Przez dzielenie pól sklepiennych, formy sklepień przybierały najrozmaitsze kształty. Powstały sklepienia gwiaździste, wachlarzowe, sieciowe (siatkowe) o bogatych układach żeberek. Kiedy żeberka pokryje się tynkiem powstają piękne sklepienia kryształowe, gdzie gra świateł i cieni we wklęśnięciach daje wyraz lekkości (wzniosłości). Ważną cechą architektury gotyckiej było takie ukształtowanie bryły budowli aby była jak najbardziej smukła i strzelista. Każdy szczegół podkreślał dążenie wzwyż o aspiracjach religijnych wznoszenia myśli ludzkich ku niebiosom. Malowidła i rzeźby symbolicznych figur, jak ilustrowana biblia, zachęcały analfabetyczne tłumy do pobożności lub ostrzegały przed karą i sądem bożym. Dlatego architekturę gotycką cechuje wertykalizm tj. przewaga linii pionowych. We wnętrzu są to wąskie i wysokie nawy, smukłe filary, wysokie duże okna i ostre łuki potęgujące wrażenie strzelistości. Na zewnątrz są to skarpy zakończone często smukłymi wieżyczkami (pinaklami) lub ozdobne łuki odporowe ze sterczynami. Ostro zakończone hełmy wież. Okna podzielone pionowym laskowaniem z ozdobnymi maswerkami. Płytkie tynkowane wnęki zdobiące i wysmuklające ściany potężnych wież. Szczyty kościołów gotyckich mogą być wnękowe, schodkowe lub sterczynowe, zależnie od wystroju. We Francuskiej kolebce gotyku (Style Ogivale), w północnej części kraju Il-de France powstało w ciągu kilku wieków pięć najwspanialszych katedr: w Reims, Amiens, Rouven, Chartes i z najstarszą z nich na czele Notre Dame w Paryżu (1163-1250), która zalicza się do siedmiu cudów świata nowożytnego. Katedry francuskie, budowane w większości z funduszów wiernych, były częścią życia mieszczan. Obudowywano je ciasnotą niskich domów mieszkalnych co jakby podkreślało kontrast między życiem doczesnym i wiecznym. Na południu Francji rezydencja Papieża w pałacu-fortecy w Avignonie (1307 do 1377) i duch religijny biorących tu początek wypraw krzyżowych, pomimo wojny stuletniej z Anglią, sprzyjały rozbudowie gotyku, nie tylko w katedrach, kościołach i klasztorach lecz także w pałacach, zamkach obronnych i innych formach budownictwa świeckiego. Powstają miasta-fortece: Avignon, Mont S. Michel, Carcassonne. Mury i bramy obronne innych miast. Ratusze miejskie, szpitale i domy bogatych mieszczan (maisons nobles).
W Anglii katedry sytuowane były w odosobnieniu od innych budowli. Budowane na różnych planach, czasem o podwójnym transepcie (Salisbury). Typowa jest jedna centralna wieża (Gloucester). Łuki odporowe skromniejsze niż we Francji. Dekoracyjne rzeźby figuralne nie tylko w portalach lecz na całej fasadzie (Wells, Lichtfold, Exeter). Różne okresy historyczne miały swój wpływ na rozwój architektury. Po przybyciu Normanów w 1060 r. wyraźnie zaznaczyły się wpływy kontynentu europejskiego, łącznie z ustrojem feudalnym, władzą kleru i magnaterii. Stan ten zaczął ulegać zmianom dopiero w czasach Henryka VII. Wyłoniły się nowe klasy społeczne z udostępnioną edukacją. Wzmogła się władza cywilna i wzrosło zapotrzebowanie na budowle świeckie (kolegia, szpitale). Zakiełkowały bardziej nowoczesne metody życia i rządzenia krajem. Henryk VIII patronował sztuce w okresie szczytowych osiągnięć angielskiego gotyku w architekturze zwanym Tudor, charakteryzującym się znamiennym kształtem ostrołuku.
...
trilokgurtu