Przydatne pojęcia.doc

4.

bezdech w czasie snu (ang. sleep apnea), oddechowe zaburzenie snu, w którym dana osoba przestaje oddychać podczas snu.

bezsenność (ang. insomnia), chroniczna niezdolność do normalnego spania, przejawiająca się trudnościami z zasypianiem, częstym budzeniem się oraz niezdolnością do ponownego zaśnięcia; często spowodowana lękiem lub bólem.

dualizm (ang. dualism), pogląd, zgodnie z którym mechanistyczne ciało i mózg działają niezależnie od niematerialnej duszy i efemerycznej psychiki.

dysocjacja (ang. dissociation), funkcjonowanie świadomości na różnych poziomach, bez zdawania sobie sprawy z istotnych informacji na innych poziomach.

hipnoza (ang. hypnosis), zmieniony stan świadomości wywoływany za pomocą różnych technik, który charakteryzuje się głębokim odprężeniem, podatnością na sugestię oraz zmianami w percepcji, pamięci, motywacji i samokontroli.

marzenia na jawie (ang. daydreaming), łagodna forma zmiany świadomości, w której uwaga zostaje chwilowo odwrócona od reakcji na bodźce zewnętrzne i skierowana na bodziec wewnętrzny.

medytacja (ang. meditation), forma zmiany świadomości, mająca na celu zwiększenie samowiedzy i polepszenie samopoczucia przez zredukowanie samoświadomości, co osiąga się za pomocą specjalnych rytuałów i ćwiczeń.

metoda pobierania próbek doświadczenia (ang. experience-sampling method), metoda eksperymentalna, w której osoby badane noszą przy sobie elektroniczne pagery i mają zarejestrować to, co czują i myślą w chwili, gdy zabrzmi jego sygnał.

monizm (ang. monism), pogląd, zgodnie z którym psychika i mózg są aspektami jednej rzeczywistości; jest nim np. materializm.

nałóg (ang. addiction), stan fizyczny, w którym występują symptomy wycofania, jeśli do organizmu nie wprowadzi się pewnej substancji.

narkolepsja (ang. narcolepsy), zaburzenie snu, charakteryzujące się nieodpartym przymusem spania w ciągu dnia.

nieświadomość (ang. unconscious), w teorii psychoanalitycznej część psychiki, która jest składnicą wypartych pragnień i pierwotnych impulsów.

podatność na hipnozę (ang. hypnotizability), stopień wrażliwości danej osoby na znormalizowane sugestie hipnotyczne.

podświadome zdawanie sobie sprawy (ang. subconscious awareness), procesy psychiczne dotyczące materiału, którego aktualnie nie ma w świadomości, lecz można go odszukać w pamięci za pomocą specjalnych procedur przypominania.

praca marzenia sennego (ang. dream work), proces, postulowany przez Sigmunda Freuda, w którym cenzor przekształca treść utajoną marzenia sennego w treść jawną, ukazującą się osobie śniącej.

proces nieświadomy (ang. unconsiouss process), w teorii Freuda proces umysłowy nie obserwowalny bezpośrednio ani nie sprawdzalny na drodze introspekcji, o którego istnieniu wnioskuje się z obserwowalnych zachowań.

procesy nieświadome (ang. nonconscious processes), procesy zawierające informacje, które nie są reprezentowane ani w świadomości, ani w pamięci, takie jak organizowanie odbieranych bodźców w figurę i tło.

protokół głośnego myślenia (ang. think-aloud protocol), opis procesów psychicznych i strategii umysłowych, dokonywany przez osobę badaną podczas pracy nad zadaniem.

przytomne sny (ang. lucid dreaming), świadome zdawanie sobie sprawy w czasie snu z tego, że się śni.

rytm dobowy (ang. circadian rhythm), stały układ powtarzających się okresowo czynności organizmu, trwający w przybliżeniu 24 godziny i zdeterminowany przez wewnętrzny "zegar biologiczny".

samoświadomość (ang. self-awareness), proces zdawania sobie sprawy z autobiograficznego charakteru osobiście doświadczanych zdarzeń.

sen nie-REM (ang. nonREM ssleep, NREM), okres, w którym śpiący nie wykazuje REM (tzn. szybkich ruchów oczu); charakteryzuje się mniejszą ilością marzeń sennych niż sen REM.

szybkie ruchy oczu (ang. rapid eye movement, REM), wiarygodny, behawioralny sygnał, że aktywność psychiczna śpiącego koncentruje się wokół marzenia sennego.

środek psychotropowy (ang. psychoactive drug), substancja chemiczna, która wpływa na procesy psychiczne i zachowanie, zmieniając świadome zdawanie sobie sprawy z rzeczywistości.

świadomość (ang. consciousness), stan, w którym jednostka zdaje sobie sprawę ze zjawisk wewnętrznych i środowiska zewnętrznego.

teoria wyłaniania się i interakcji (ang. emergent-interaction theory), pogląd na zagadnienie relacji między ciałem i umysłem, oparty na pięciu głównych hipotezach: a) czynności mózgu wywołują stany umysłowe, które jednak są czymś różnym od stanów mózgu i nie dają się w pełni do nich sprowadzić; b) umysł i świadome doświadczenie interpretuje się jako wyłaniające się właściwości czynności mózgu; c) zjawisko "doświadczenia wewnętrznego" jest wyższego rzędu wyłaniającą się właściwości ą mózgu, który jest zorganizowany w hierarchię coraz większej regulacji i kontroli wyższych poziomów nad niższymi; d) mózg i umysł oddziałują wzajemnie na siebie; e) świadomy umysł wywiera na mózg wpływ przyczynowy na najwyższym poziomie w dziedzinie kontroli nad zachowaniem i kierowania nim.

tolerancja (ang. tolerance), zmniejszenie skuteczności danego środka wskutek ciągłego zażywania go.

treść jawna (ang. manifest content), we freudowskiej analizie marzeń sennych powierzchowna treść marzenia sennego, taka, jaką pamiętamy; zakłada się, że maskuje ona prawdziwe znaczenie snu.

treść utajona (ang. latent content), we freudowskiej analizie marzeń sennych, ukryta, rzeczywista treść marzenia sennego.

uzależnienie fizjologiczne (ang. physiological dependence), proces, w którym organizm przystosowuje się do danego środka i uzależnia się od niego, po części wskutek niedoboru neuroprzekaźników, spowodowanego częstą obecnością tego środka.

uzależnienie psychologiczne (ang. psychological dependence), silny popęd psychiczny do uzyskania i zażycia pewnego środka; popęd ten nie wynika z fizjologicznej potrzeby ciągłego zażywania go w celu utrzymania normalnego funkcjonowania.

walidacja na podstawie jednomyślności (ang. consensual validation), wzajemne potwierdzanie indywidualnych opinii o rzeczywistości.

wspomnienie przedświadome (ang. preconscious memory), wspomnienie dostępne dla świadomości dopiero wtedy, gdy coś zwróci na nie uwagę danej osoby.

5.

akomodacja (ang. accommodation), proces restrukturyzacji lub modyfikacji struktur poznawczych tak, aby nowa informacja mogła zostać łatwiej do nich dopasowana; pojęcie rozwinięte przez Jeana Piageta - używane w powiązaniu z asymilacją; także proces zmiany grubości soczewki oka za pomocą mięśni rzęskowych (ciliary) co umożliwia zmienne ogniskowanie wzroku na bliskich i dalekich obiektach.

amerykański język migowy (ang. American Sign Language, ASL), język używany przez społeczność osób z upośledzonym słuchem w Stanach Zjednoczonych; jest to pełny język obejmujący własny system symboliczny i gramatykę.

badania normatywne (ang. normative investigation), badania ukierunkowane na opisanie tego, co jest charakterystyczne lub specyficzne dla danego wieku lub stadium rozwojowego.

centracja (ang. centration), wzorzec myślowy, powszechny w początkach stadium przedoperacyjnego w rozwoju poznawczym; charakteryzuje się niezdolnością dziecka do wzięcia pod uwagę więcej niż jednego czynnika percepcyjnego równocześnie.

chromosom (ang. chromosome), duża cząsteczka składająca się z dwóch spirali DNA i białek zawierająca geny odpowiedzialne za cechy dziedziczne; każda ludzka komórka zawiera 46 chromosomów z wyjątkiem komórek rozrodczych, które zawierają tylko 23 chromosomy.

czynnik konstytucjonalny (ang. constitutional factor), podstawowa właściwość fizyczna lub psychiczna, ukształtowana genetycznie, a także poprzez wczesne wpływy środowiskowe, która pozostaje względnie stała w ciągu życia.

dojrzewanie (ang. maturation), ciągły wpływ dziedziczenia we wczesnych fazach rozwoju i w dalszych latach życia; związane z wiekiem zmiany fizyczne i behawioralne charakterystyczne dla danego gatunku

dyshabituacja (ang. dishabituation), proces przeciwny do habituacji; występuje gdy prezentowane są nowe bodźce.

dysleksja rozwojowa (ang. developmental dyslexia), zaburzenie czytania polegające na przestawianiu liter i/lub cyfr oraz na trudności w odróżnianiu strony prawej od lewej, i górnej od dolnej; obecnie sądzi się, że powodowane jest ono zaburzeniami mózgu.

egocentryzm (ang. egocentrism), aspekt centryzmu odnoszący się do trudności, jakie mają dzieci na poziomie przedoperacyjnym w wyobrażaniu sobie sytuacji z perspektywy kogoś innego.

fonem (ang. phoneme), najmniejsza jednostka mowy w każdym języku naturalnym, jaką wyróżnia w wytwarzaniu i odbiorze mowy sprawny użytkownik tego języka; r i l są odrębnymi fonemami w angielskim, natomiast wariantami tego samego fonemu w koreańskim.

gen (ang. gene), ultramikroskopijny obszar DNA w chromosomie; podstawowa jednostka dziedzicznego przekazu.

habituacja (ang. habituation), proces obniżania się siły reagowania na powtarzający się bodziec.

komórka rozrodcza (ang. germ cell), u ludzi - plemnik u mężczyzny i komórka jajowa u kobiety; komórka przenosząca informację genetyczną od rodziców do potomstwa.

kontrowersja dziedziczność-środowisko (ang. nature-nurture controversy), spór w obrębie psychologii dotyczący znaczenia dziedziczenia i uczenia się, czyli doświadczenia w determinowaniu rozwoju i zachowania.

mechanizm przyswajania języka (ang. language acquisition device, LAD), hipotetyczna, oparta na biologicznych podstawach, struktura umysłowa odgrywająca, zdaniem wielu badaczy, główną rolę w uczeniu się języka przez dziecko, ułatwiająca proces rozumienia i produkowania mowy; pojęcie autorstwa Noama Chomsky'ego.

mowa matczyna (ang. motherese), specjalna forma mowy o przesadnej intonacji, której dorośli używają mówiąc do niemowląt i małych dzieci; pojęcie wprowadzone przez Anne Fernald.

nadmierna regularyzacja (ang. overregularization), błąd gramatyczny, pojawiający się zwykle we wczesnym okresie rozwoju językowego, polegający na zbyt szerokim stosowaniu reguł języka, co daje w rezultacie niepoprawne formy językowe (zwłaszcza w tworzeniu czasu przeszłego i liczby mnogiej [w języku angielskim - przyp. tłum]).

okres krytyczny (ang. critical period), okres rozwoju, w którym organizm jest optymalnie gotowy do przyswojenia określonego zachowania o ile pojawią się odpowiednie bodźce i doświadczenia; także: okres najszybszych zmian biochemicznych danej struktury mózgowej i systemu nerwowego.

pocieszenie przez dotyk (ang. contact comfort), poczucie komfortu płynące z fizycznego kontaktu z matką; ważny czynnik w rozwoju fizycznym i emocjonalnym; pojęcie opracowane przez Harry'ego Harlowa.

pojęcie stałości (ang. conservation), rozumienie, że fizyczne właściwości obiektu nie zmieniają się, jeżeli nic nie zostaje dodane lub ujęte, chociaż jego wygląd może się zmienić; także: zasada mówiąca, że wiele aspektów mechanizmów biologicznych jest podobnych u różnych gatunków, co pozwala wnioskować z wyników badań nad systemami niższych zwierząt o funkcjonowaniu człowieka.

poligenetyczny (ang. polygenic), właściwość człowieka zależna od kombinacji kilku genów.

przywiązanie (ang. attachment), bliska relacja emocjonalna między dzieckiem a jego stałym opiekunem; wnioskowana z zachowań, które wytwarzają i utrzymują bliskość pomiędzy dorosłym a dzieckiem.

psychologia rozwojowa (ang. developmental psychology), gałąź psychologii zajmująca się interakcją procesów fizycznych i psychologicznych oraz stadiami rozwoju od momentu poczęcia.

rola płci (ang. gender role), zespół zachowań i postaw związanych w danym społeczeństwie z byciem mężczyzną lub kobietą i wyrażanych publicznie przez jednostkę.

rozwój poznawczy (ang. cognitive development), rozwój procesów poznawczych, obejmujących wyobraźnię, spostrzeganie, rozumowanie i rozwiązywanie problemów.

skarlenie psychospołeczne (ang. psychosocial dwarfism), syndrom polegający na zahamowaniu normalnego rozwoju dziecka na skutek traumatyzujących warunków życia; rozwój może zostać zatrzymany, gdy małe dzieci ulegają stresowi na skutek traumatyzującego życia rodzinnego lub z powodu porzucenia przez opiekuna.

stadia rozwoju psychospołecznego (ang. psychosocial stages), sekwencja stadiów rozwojowych zaproponowana przez Erika Eriksona, których centralnym punktem jest orientacja jednostki na siebie i innych; stadia te zawierają w sobie zarówno społeczne i seksualne aspekty rozwoju osoby, jak i społeczne konflikty wynikające z interakcji jednostki i otoczenia społecznego.

stadium rozwojowe (ang. developmental stage), okres, w którym funkcjonowanie fizyczne, umysłowe lub zachowanie różni się od funkcjonowania przed lub po tym okresie.

stałość przedmiotu (ang. object permanence), rozumienie, że przedmioty istnieją niezależnie od działania lub świadomości jednostki.

strategia badań (porównań) podłużnych (ang. longitudinal design), strategia badawcza, w której te same osoby obserwowane są wielokrotnie, niekiedy na przestrzeni wielu lat.

strategia badań (porównań) poprzecznych (ang. cross-sectional design), metoda badawcza, w której grupy badanych, różne pod względem chronologicznego wieku, są obserwowane i porównywane w danym momencie czasu.

strategia badań (porównań) sekwencyjnych (ang. sequential design), podejście badawcze, w którym osoby badane, mało różniące się pod względem wieku, grupowane są według roku urodzenia i obserwowane wielokrotnie w ciągu kilku lat; strategia ta łączy niektóre cechy podejścia poprzecznego i podłużnego.

tożsamość płciowa (ang. gender identity), poczucie "męskości" lub "kobiecości", jakie ma dana osoba; zwykle obejmuje świadomość i akceptację własnej biologicznej płci.

uspołecznienie, socjalizacja (ang. socialisation), trwający całe życie proces, w którym indywidualne wzorce zachowania, wartości, standardy, umiejętności, postawy i motywy są tak kształtowane, aby pozostawały w zgodności z uważanymi w danym społeczeństwie za pożądane.

wdrukowanie (ang. imprinting), prymitywna forma uczenia się, w której młode niektórych zwierząt fizycznie podążają za pierwszym poruszającym się przedmiotem, jaki widzą i/lub słyszą, oraz wytwarzają wobec niego przywiązanie.

wiek chronologiczny (ang. chronological age, CA), liczba miesięcy lub lat od momentu narodzin.

wiek rozwojowy (ang. developmental age), wiek chronologiczny, w którym większość dzieci wykazuje określony poziom rozwoju fizycznego lub umysłowego.

8.

automatyzm (ang. automaticity), w przetwarzaniu informacji proces pozornie nie wymagający wysiłku ani woli, wyzwalany bez udziału intencji podmiotu.

bodziec dystalny (ang. distal stimulus), obiekt w otoczeniu, który jest źródłem stymulacji zewnętrznej, w odróżnieniu od bodźca proksymalnego, który jest źródłem stymulacji wewnętrznej.

bodziec proksymalny (ang. proximal stimulus), obraz na siatkówce; przeciwieństwo bodźca dystalnego.

figura (ang. figure), przedmioty w obszarze pola widzenia, które odróżniają się od tła.

grupowanie percepcyjne (ang. perceptual grouping), spostrzeganie pewnej liczby pojedynczych elementów jako tworzących grupy; opiera się na kilku zasadach opisanych przez psychologię postaci.

halucynacja (ang. hallucination), fałszywe spostrzeżenie zmysłowe, wywoływane przez różne stany organizmu, takie jak zaburzenia psychiczne, choroby mózgu i zatrucie różnymi środkami.

identyfikacja i rozpoznawanie (ang. identification and recognition), dwa sposoby przypisywania znaczenia spostrzeżeniom; zstępujący proces percepcji.

kontury subiektywne (ang. subjective contours), spostrzegane kontury, które nie istnieją w bodźcu dystalnym, lecz tylko w doświadczeniu subiektywnym.

nakładanie się (ang. interposition, occlusion), wskaźnik głębi polegający na zasłanianiu przez jeden przedmiot części widoku innego przedmiotu.

nastawienie (ang. set), czasowa gotowość do spostrzegania i reagowania na bodziec w szczególny sposób.

organizacja percepcyjna (ang. perceptual organization), proces integracji informacji sensorycznych z pola percepcyjnego w spójne obrazy.

percepcja (ang. perception), procesy organizujące informacje w obrazy zmysłowe i interpretujące je jako wytwór własności obiektów zewnętrznego, trójwymiarowego świata.

percepcja transakcyjna (ang. transactional perception), teoria "percepcji jako hipotezy", w której kładzie się nacisk na znaczenie transakcji ze środowiskiem jako podstawy tworzenia hipotez.

podejście AI (ang. AI approach), podejście sztucznej inteligencji (ang. artificial intelligence) przyjmowane w badaniu procesów poznawczych; w badaniu percepcji stosuje się tu trzy poziomy analizy: a) mechanizmy neuropsychologiczne; b) algorytmy operacyjne specyficzne dla procesów percepcji; c) analiza fizycznych własności świata, które umożliwiają ludzką percepcję.

prawo bliskości (ang. law of proximity), prawo grupowania, które głosi, że podlegają mu elementy "najbliższe sobie".

prawo podobieństwa (ang. law of similarity), prawo grupowania, które głosi, że podlegają mu elementy najbardziej podobne.

prawo pregnancji (ang. law of pragnanz), w psychologii postaci, zasada ogólna, zgodnie z którą w naszej percepcji wyodrębniają się organizacje najprostsze, wymagające najmniej wysiłku.

prawo wspólnego losu (ang. law of common fate), prawo grupowania, które głosi, że podlegają mu elementy poruszające się w tym samym kierunku i w tym samym tempie.

przetwarzanie mimowolne (ang. preattentive processing), przetwarzanie informacji sensorycznych natychmiast po ich dotarciu z receptorów zmysłowych do mózgu, zanim staną się przedmiotem uwagi.

przetwarzanie oddolne (ang. bottom-up process), proces percepcyjny, w którym napływająca informacja bodźcowa jest postrzegana jako pochodząca z danych zmysłowych i przesyłana do mózgu w celu wydobycia z niej i analizy informacji.

przetwarzanie odgórne (ang. top-down processing), proces percepcyjny, w którym informacje z przeszłych doświadczeń, wiedzy i wykształcenia jednostki wpływają na sposób interpretacji i klasyfikacji postrzeganego przedmiotu.

psychologia postaci (ang. gestalt psychology), założona w Niemczech szkoła psychologiczna, według której zjawiska psychiczne można zrozumieć jedynie traktując je jako zorganizowane, ustrukturalizowane całości, nie zaś rozbijając na proste elementy percepcyjne.

rama odniesienia (ang. reference frame), przestrzenny lub czasowy kontekst bodźca.

rozproszenie uwagi (ang. distraction), niezdolność do koncentracji przetwarzania percepcyjnego na obrazach i dźwiękach istotnych dla jakiegoś bieżącego zadania pod wpływem konkurencyjnych myśli, wyobrażeń i nieistotnych bodźców zmysłowych.

ruch indukowany (ang. induced motion), złudzenie, które polega na tym, że nieruchomy punkt świetlny w ruchomej ramie odniesienia jest postrzegany jako ruchomy, a rama jako nieruchoma.

ruch pozorny (ang. apparent motion), złudzenie ruchu, w którym jeden lub więcej nieruchomych punktów świetlnych kolejno włączanych i wyłączanych postrzega się jako pojedynczy, ruchomy punkt świetlny; zwany także zjawiskiem φ.

samooszukiwanie się (ang. self-deception), skłonność umysłu do odsiewania informacji zagrażających szacunkowi podmiotu do samego siebie.

schemat (ang. schema), zintegrowana wiązka wiedzy, na pewien temat; obejmuje także oczekiwania.

schemat (ang. scheme), termin używany przez Piageta na określenie struktur poznawczych, które rozwijają się w miarę jak niemowlęta i małe dzieci uczą się przystosowawczych sekwencji sensoryc...