Egzegeza o duszy.pdf

Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 2004, t. 37, z. 2, s. 179–190

Ks. WINCENTY MYSZOR

Uniwersytet Śląski w Katowicach

EGZEGEZA O DUSZY

WSTĘP, TŁUMACZENIE I KOMENTARZ:

NAG HAMMADI II, 6

Gnostycki utwór z koptyjskiej biblioteki z Nag Hammadi, Egzegeza o duszy

(skrót: ExAn), w którym opowieść o losach duszy na świecie została zilustrowana

przez cytaty biblijne Starego i Nowego Testamentu, ale także przez cytaty Odysei

Homera, obejmuje tekst, który może zainteresować zarówno biblistów, jak i histo-

ryków literatury antycznej. Ze względu na cytaty zachowany w nagłówku i kolo-

fonie tytuł mówi o wyjaśnianiu, egzegezie.

Utwór zachował się w jedynej wersji, w koptyjskim tłumaczeniu, w Nag

Hammadi Codex II, 6, p. 127,18–137,27) 1 .

1. Tekst, czas powstania i środowisko

Tytuł utworu, który po grecku mógł mieć postać h¸ e¹ch¿ghsij peri\ th=j

yuxh=j, oraz cały szereg innych informacji potwierdzają, że oryginał był grec-

ki. Tekst koptyjski zachował się bardzo dobrze, podobnie jak większość utworów

z II kodeksu. Tytułowe określenie „egzegeza” być może wskazuje na wykorzysta-

nie cytatów biblijnych, ale może także nawiązywać do formy „komentarza” losów

duszy, „opowieści” na temat duszy 2 . Opowieść o duszy nawiązuje także do formy

greckiego romansu, w którym częstym motywem były losy kobiety, jej zaślubi-

ny, zagubienie i odnalezienie. Egzegeza o duszy jest jednak małym utworem, aby

można było stwierdzić, że nawiązuje do wątków romansu greckiego. Jest raczej

1 Wydania tekstu koptyjskiego: M. K r a u s e, Gnostische und hermetische Schriften aus Codex

II und Codex VI , Glückstadt 1976, s. 68–87; J. M. S e v r i n, L’Exégèse de l’Âme, Nag Hammadi

Codex, Introduction, traduction et commentaire , Leiden 1985; B. L a y t o n, W. Robinson, The

Expository Treatise on teh Soul, Introduction, Critical Edition and Translation , Leiden 1989, s. 135–

169 (Nag Hammadi Studies). Tłumaczenia i komentarze: C. M a r i a F r a n k e, Die Erzählung über

die Seele , [w:] Nag Hammadi Deutsch , Bd. 1, Berlin 2001, s. 263–278; M. S c opello, L’Exégèse

de l’Âme , Leiden 1985 (Nag Hammadi Studies 25). Bibliografia tematu por. D. M. S c holer, Nag

Hammadi Bibliograpy 1948–1969 , Leiden 1970; tenże, Nag Hammadi Bibliography 1970–1994 ,

Leiden 1997 (i kontynuacja w czasopiśmie „Novum Testamentum”).

2 Stąd być może niemiecki tłumacz oddał tytuł: Die Erzählung über die Seele . Por. Nag Hammadi

Deutsch , Bd. I, Berlin 2001, s. 264.

180

Ks. WINCENTY MYSZOR

echem pewnego schematu opowieści. Nie jest to pełny wykład na temat duszy, jej

istoty, pochodzenia i przeznaczenia. Autor przedstawił raczej tylko niektóre wąt-

ki, i to prawdopodobnie ze względu na pewne gnostyckie tematy, i ich biblijne

uzasadnienie.

Autor utworu, podobnie jak większości utworów z Nag Hammadi, nie jest zna-

ny. Jeśli chodzi o czas i miejsce powstania utworu, można rozważać wstępnie za-

gadnienia literackiej integralności utworu, a więc kwestię ewentualnego powsta-

wania tekstu w etapach redakcji, związków z tradycją gnostycką. Ze względu na

biblijne cytaty, związki z tradycją starotestamentalną i chrześcijańską Nowego

Testamentu, ewentualnie można rozpatrzyć kwestię środowiska religijnego w ogó-

le, które mogłoby wskazywać na czas i miejsce powstania utworu. Znając gnostyc-

kie stanowisko wobec tradycji Starego Testamentu, należy zauważyć w utworze

identyfikację Boga z niebieskim Ojcem, a więc myśl nie do pogodzenia z nauką

gnostyków. Również cytaty biblijne ze Starego Testamentu wskazują, że chodzi-

łoby raczej o wczesną fazę rozwoju gnostyckiej nauki, ściślejsze związki z wcze-

snym judaizmem. Jednocześnie wyraźne aluzje do Nowego Testamentu wskazu-

ją, że był cytowany jako tekst kanoniczny. Czas powstania oryginalnej, greckiej

wersji utworu można zatem datować na koniec II lub początek III w. J. M. Sevrin

wskazuje na II w. i środowisko aleksandryjskie 3 . M. Scopello datuje na koniec

II w., początek III i wskazuje na Egipt, a uznaje Aleksandrię jako możliwe miej-

sce powstania utworu 4 . Badacze niemieccy przyjmują, że utwór nie mógł powstać

przed końcem II w., ale wskazują na Aleksandrię jako duchowe środowisko 5 .

Layton wypowiedział się również za wiekiem II, nie określając środowiska 6 .

2. Nauka gnostycka

Ciekawym zagadnieniem są związki Egzegezy o duszy z myślą gnostycką.

Opowieść o duszy przypomina wątek upadłej Mądrości w mitologii walentynian.

Dusza, istota rodzaju żeńskiego, przedstawiona jest w utworze niemal jak Sophia,

istota z Pełni Bożej, Pleroma. W micie duszy Egzegezy brak jednak wzmian-

ki, z jakiego powodu androgyniczna pierwotnie dusza, zjednoczona ze swoim

partnerem, upadła, straciła łączność ze swoim prawowitym małżonkiem i tuła

się w ciele i na tym świecie, a jej losem, niezawinionym raczej niż wybranym,

jest prostytucja. Mit Sophii w nauce walentynian jest bardziej mitem kosmicz-

nym. W wyniku upadku Mądrości powstaje świat. Mit upadłej duszy natomiast

3 Terminus post quem 120 r. i Aleksandria. J. M. S e v r i n, L’Exégèse de l’Âme ..., s. 59.

4 M. Scopello, L’Exégèse de l’Âme ..., s. 100.

5 „daß ExAn schwerlich vor dem Ende des 2.Jh. entstanden sein kann. Die Diffizilität des Textes

und seine intellectuell durchaus anspruchsvollen Ausführungen lassen darauf schließen, daß wohl

eine Schule inmitten eines geistigen Zentrums, etwa einer größeren Stadt (Alexandria?) für die

Abfassung des Textes in Frage kommt. ( Nag Hammadi Deutsch ..., s. 265).

6 B. Layton, W. Robinson, The Expository Treatise ..., s. 136.

EGZEGEZA O DUSZY

181

jest wątkiem antropologicznym. W Egzegezie o duszy świat już istnieje, a upadek

dotyczy tylko duszy człowieka. Stąd niektórzy badacze, zwracając uwagę na po-

dobieństwa do nauki walentynian, mówią o micie przedwalentyniańskim w tym

utworze 7 . Bliższa nauce walentynian byłaby idea wybawienia. Dusza przedsta-

wiona jest niemal jak „sophia salvanda”. Podobnie jak Sophia, dusza zostaje wy-

bawiona od związku ze światem przez małżeństwo ze swoim boskim oblubień-

cem. Dusza przez zaślubiny z wysłanym przez Ojca małżonkiem-bratem zostaje

zbawiona. Wątek zaślubin i komnaty małżeńskiej przypomina odpowiednie logia

z walentyniańskiej Ewangelii Filipa. Motyw prostytucji duszy przypomina gnozę

Szymona Maga. Szymon upadłą Helenę (jej duszę lub umysł?) wykupił z domu

publicznego i tak ją wybawił. Mit o zagubionej w ciele, a więc wydanej na pro-

stytucję duszy ze swojej istoty nie zawiera elementów chrześcijańskich. Różnica

zaznacza się w ocenie pobytu w ciele i na świecie. Poglądy autora Egzegezy ...

mogą wskazywać na gnostycki antysomatyzm i odrzucenie kosmosu. Jeśli przy-

jąć za badaczami niemieckimi, że utwór pierwotnie niechrześcijański, być może

nawet niegnostycki, dopiero wtórnie został przystosowany do mitu gnostyckiego,

a jego autor dodał elementy chrześcijańskie, choćby w postaci cytatów z Nowego

Testamentu, to taka teoria łączy się z założeniem powstawania utworu etapami 8 .

Jednak można przyjąć razem ze Scopello, że utwór powstał jako taki w całości

od samego początku 9 . Autor zatem dobrze znał Nowy Testament i cytował go dla

ilustracji niechrześcijańskiej, a więc gnostyckiej myśli. Jednoznacznie gnostycko

brzmią wypowiedzi o ciele. Ciało, w którym przebywa dusza jak w więzieniu, ma

wyraźnie negatywne znaczenie. Ciało jest związane z prokreacją, która również

– według gnostyków – ma znaczenie negatywne. Przez ciało dusza podlega ze-

psuciu i zmazie. Wielokrotne związki cielesne upadlają duszę. Jej kochankowie

przypominają archontów, władców świata z Apokryfu Jana. Związkom cielesnym

przeciwstawiony został jeden, legalny i należny duszy, związek z Bogiem. Dusza,

mimo upadku w ciele, jest niewinna, jest ofiarą. Dla duszy w ujęciu tego utworu

nie istnieje problem wyboru dobra czy zła. Jej los jest zdeterminowany. Jednak

wyzwolenie z ciała musi się odbyć przez wzywanie pomocy. Czy ten wysiłek ma

charakter moralny? Dość dziwne wydaje się powoływanie na Stary Testament.

Gnostycy zdecydowanie odrzucali Boga Starego Testamentu. Czy w Egzegezie

o duszy istnieje związek między przyjęciem idei Boga jako Ojca a pozytywnym

ujęciem Starego Testamentu? Związki z myślą biblijną Starego Testamentu za-

znaczone są nie tylko przez cytaty proroków i psalmów. W całym utworze najczę-

ściej wspominana prostytucja duszy ze światem i jego władcami stanowi parale-

lę do starotestamentalnej idei nielegalnych związków Izraela (czyni do tego autor

Egzegezy wyraźną aluzję) z innymi bogami, które również zostały nazwane pro-

stytucją narodu wybranego. Bardzo ważnym pojęciem związanym z powrotem du-

7 J. M. S e v r i n, L’Exégèse de l’Âme ..., s. 41.

9 M. Scopello, L’Exégèse de l’Âme ..., s. 44.

8 Por. Nag Hammadi Deutsch ..., s. 266.

182

Ks. WINCENTY MYSZOR

szy do Boga jest meta/noia 10 , „pokuta”, „nawrócenie”. Dokładnie obrazuje ją

zwrot łona duszy (dokładnie jej mh/tra, czyli „macicy”, „łona, które rodzi”) z ze-

wnątrz do wewnątrz 11 . Po nawróceniu rodzące łono jest organem wewnętrznym,

w czasie „prostytucji” ze światem był to organ zewnętrzny. Z rozpustnych związ-

ków duszy rodziły się istoty poronione i nieudane. Po nawróceniu dusza może ro-

dzić istoty doskonałe. Zwrot żeńskiego organu (mh/tra), który nazwany jest także

chrztem, decyduje o nawróceniu duszy, jej powrocie do Boga. Zdaniem Scopello,

odpowiada obrzezaniu, także duchowemu, który w judeochrześcijaństwie ozna-

czał chrzest 12 . Rzecz oczywista, że owa „cielesna i anatomiczna” spekulacja odno-

si się do życia duchowego duszy. Stanowi przenośnię dla oznaczenia nawrócenia

duszy. Autor Egzegezy mówi także o wypełnieniu woli Boga albo o zaślubinach

ze zbawcą-bratem według woli Boga („Wola Ojca”) 13 . Czy te wyrażania odnoszą

się do sfery moralnej, czy raczej, wzorem modelu przenośni, do jakiegoś procesu

intelektualnego, oczyszczenia duszy, ale bez wysiłku moralnego? Autor Egzegezy

wyraźnie krytykuje zaufanie w słowa pouczeń, technik ascetycznych. Mówi, że

zbawienie jest czystym dziełem łaski Boga i darem dla człowieka 14 . Trudno w ta-

kim ujęciu wytyczyć granice między gnostyckim a chrześcijańskim znaczeniem.

Autor przytacza odpowiednie cytaty biblijne o nawróceniu, konieczności modli-

twy, fragmenty pokutne psalmów, przytacza błogosławieństwa dla cierpienia, co

może być uznane za elementy chrześcijańskie w utworze, ale związek ich z ca-

łością idei upadku i zbawienia duszy ma wymiar gnostycki: wyzwolenie z ciała

i świata. Wyraźnie gnostycka jest na pewno idea, która nie jest wyrażona wprost,

ale jest zaznaczona. Dusza jest pochodzenia boskiego i zbawiona jest przez tę

część boskiej istoty, która jest nazwana jej bratem. Mimo to trudno uznać utwór

za typowo gnostycki. W jakim stopniu zachowuje elementy gnostyckie, jest jesz-

cze przedmiotem dyskusji 15 .

3. Pareneza

Egzegeza o duszy zachęca do nawrócenia. Opis losów duszy, zwłaszcza jej na-

wrócenia, ma być przykładem postępowania. Fragmenty narracyjne związane są

z częściami wyraźnie paranetycznymi. Nawrócenie duszy ma zachęcać do „ję-

ków z powodu namiętności” 16 , nawracania 17 , wzywania pomocy 18 . Pomoc Ojca 19 ,

10 Tamże. s. 83–93.

11 ExAn, p. 131,19–31.

12 M. Scopello, L’Exégèse de l’Âme ..., s. 74.

13 ExAn, p. 132,22–27.

14 Tamże, p. 134,29–34.

15 Por. Nag Hammadi Deutsch ..., s. 267.

16 ExAn, p. 128,28–29.

17 Tamże, p. 128,30: tu wyraźnie: Rmetanoei .

18 Tamże, p. 128,32–34: tu znów: Repikalei .

19 Tamże, p. 128,34–35 (bohueia) .

EGZEGEZA O DUSZY

183

który ma nawiedzić duszę 20 , jest odpowiedzią na modlitwę duszy, prośby o ocale-

nie 21 . Ojciec okazuje jej miłosierdzie i litość. Aluzje parenetyczne znajdują się tak-

że w opisie zachowania duszy, która płacze, jęczy w okowach ciała, jest smutna,

ale również, gdy przygotowuje się na spotkanie boskiego oblubieńca, cieszy się

z tego spotkania. Forma parenetyczna wypowiedzi zawiera porównania i terminy

wzięte ze słownictwa ogólnego, ale także szczególnego dla tego utworu (prostytu-

cja, rozpusta, namiętności, zawstydzenie i znieważenia), nie ma jednak odniesie-

nia do grzechu, winy. Zatem zachęta do nawrócenia, nawet bardzo zbliżona języ-

kowo do chrześcijańskich pouczeń, nawet odwołująca się do cytatów biblijnych,

nie jest właściwie chrześcijańska. Parenezę, podobnie jak mit upadłej duszy, autor

Egzegezy połączył z odpowiednimi cytatami biblijnymi. Aluzje do języka biblij-

nego znajdziemy także w samej narracji autora.

4. Cytaty i ich wykorzystanie

Cytaty w Egzegezie o duszy zostały dobrane tematycznie. Według Scopello,

mogą wskazywać na istnienie zbioru typu Testimonia 22 . Istnienie takiego flori-

legium na potrzeby nauczania wydaje się być osobnym problemem. Cytatami

biblijnymi z Septuaginty zajął się swego czasu Peter Nagel 23 . Biblijne cyta-

ty mają ilustrować rozpustę i prostytucję duszy w świecie (Jr 3,1–4; Oz 2,4–

9; Ez 16,23–26; 1 Kor 5,9–10), grzech (Pseudo-Ezechiel, Iz 30,19–20), jej łzy

(Mt 5,4; Łk 16,26; Iz 30,15.19–20; Ps 6,7–10), wzywanie pomocy (Jr 3,1–4;

Pseudo-Ezechiel, Iz 30,19–20), jej powrót (Ps 44,11–12, Rdz 12,1), nawrócenie

(Jr 3,1–4; Oz 2,4–9; Pseudo-Ezechiel, Iz 30,15), wysłuchanie przez Boga (Pseudo-

Ezechiel, Is 30,19–20; Ps 6,7–10), miłosierdzie Boże (Mt 5,4; Ps 6,7–10), zba-

wienie (Ps 102,1–5; J 6,44), małżeństwo (Rdz 2,24; 3,16; Ps 44,11–12). Jednak

cytaty koncentrują się głównie wokół trzech zagadnień: prostytucji duszy (opisa-

nej czasem innymi pojęciami, na przykład jako grzech), nawrócenia i zbawczej

łaski bożej 24 . Jeśli chodzi o sposób cytowania tekstu, to przyjmujemy obserwa-

cje P. Nagla, który stwierdził, że jeśli chodzi o cytaty ze Starego Testamentu, to

są to niezależne tłumaczenia Septuaginty w stosunku do koptyjskiego tekstu in-

nych tłumaczeń 25 . Ciekawym tekstem ukazanym w Egzegezie jako biblijny jest

fragment z Pseudo-Ezechiela 26 . Ten cytat znajduje się także w 1 Liście Klemensa

(8, 3), a obejmuje także wiersz kanonicznego Ezechiela (18, 23). Znajduje się

także u Klemensa Aleksandryjskiego ( Pedagog I,91,2), gdzie jest wyraźnie przy-

20 Tamże, p. 128,27.

21 Tamże, p.128,34–35; 129,4; 128,1–2.

22 M. Scopello, L’Exégèse de l’Âme ..., s. 17–44.

23 P. Nagel, Die Septuaginta-Zitate in der koptisch-gnostischen „Exegese über die Seele” ,

„Archiv für Papyrusfoschung” 1974, 22–23, s. 249–269.

24 Por. J. M. S e v r i n, L’Exégèse de l’Âme ..., s. 12.

25 P. Nagel, Die Septuaginta-Zitate ..., s. 269.

26 ExAn, p. 135,31–136,4.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: