Jelonek T., Prorocy Starego Testamentu.pdf

Prorocy Starego Testamentu

Tomasz Jelonek

SPIS TREŚCI

Przedmowa 2

Profetyzm jako zjawisko religijne Starożytnego

Wschodu 2

Ślady profetyzmu pozabiblijnego w Piśmie Świętym 9

Profetyzm izraelski 21

Księga Dwunastu Proroków 27

Historia profetyzmu 29

Proroctwo Abdiasza 34

Prorok Amos 35

Prorok Ozeasz 39

Prorok Izajasz 44

Księga Izajasza 48

Księga Proto Izajasza 51

Prorok Micheasz 66

Księga Sofoniasza 69

Księga Proroka Nahuma 72

Księga Habakuka 74

Prorok Jeremiasz 77

Księga Jeremiasza 84

Treść Księgi Jeremiasza 86

Teologia Jeremiasza 94

Księga Lamentacji 96

Księga Barucha 100

List Jeremiasza 104

Prorok Ezechiel i Jego Księga 105

Treść Księgi Ezechiela 109

Teologia Ezechiela 114

Księga Deutero Izajasza 117

Księga Trito Izajasza 122

Księga Proroka Aggeusza 124

Księga Zachariasza 126

Księga Deutero Zachariasza 130

Księga Malachiasza 132

Prorok Joel 136

Księga Jonasza 138

Księga Daniela 141

Treść Księgi Daniela 143

Teologia Księgi Daniela

148

PRZEDMOWA

W swojej pochwale ojców Syrach mówi o proroku Eliaszu, że „słowo jego płonęło jak

pochodnia" (48, 1). Określenie to można zastosować do całego nurtu prorockiego Starego

Testamentu. Był on wyrazicielem słowa Bożego, prowadzącego swym światłem, jak

światłem pochodni, naród wybrany na jego dziejowych drogach. Prorocy tłumaczyli

narodowi sens przeżywanych przez niego wydarzeń historycznych i ukazywali w ten sposób

działanie Boga w historii i poprzez historię. Na to działanie Boga naród powinien był

odpowiedzieć swoją wiernością. Często jednak brakowało tej odpowiedzi, dlatego głos

proroków stawał się głosem natarczywego wezwania połączonego z groźbą kary. Głos ten,

budzący wielokrotnie sprzeciw, był zawsze głosem pouczenia, którego celem było chodzenie

Bożymi drogami.

Wszyscy prorocy mieli wypełniać zadanie, które wyraźnie zostało sformułowane odnośnie

proroka Jeremiasza: „Oto kładę moje słowa w twoje usta.., byś wyrywał i obalał, byś niszczył

i burzył, byś budował i sadził" (Jr 1, 9n).

Podsumowując całą działalność proroków List do Hebrajczyków stwierdza: „Wielokrotnie i

na różne sposoby przemawiał niegdyś Bóg do ojców przez proroków" (1, 1). Tę wieloraką w

swych przejawach i rozłożoną w czasie historię profetyzmu Starego Testamentu chcemy

lepiej poznać, gdyż słowo proroków zapisane w Piśmie Świętym jest także dla nas aktualnym

pouczeniem. Bowiem „wszelkie Pismo od Boga natchnione jest pożyteczne do nauczania, do

przekonywania, do poprawiania, do kształcenia w sprawiedliwości — aby człowiek Boży był

doskonały, przysposobiony do każdego dobrego czynu" (2 Tm 3, 16n).

Studium niniejsze przedstawia profetyzm izraelski, sięgając do jego naturalnych korzeni, aby

tym bardziej ukazała się jego natchniona oryginalność i wielkość. Łaska buduje na naturze,

ale ją przewyższa. Zastanowimy się nad istotą profetyzmu starotestamentalnego, zobaczymy

go w przekroju chronologicznym, aby w najobszerniejszej części rozważań omówić

poszczególne księgi prorockie Starego Testamentu. Czytamy je nie jako pomnik przeszłości,

ale jako słowo skierowane ku nam. To słowo lepiej rozumiemy, gdy poznajemy je w

kontekście historycznym, w jakim zostało wypowiedziane, ale prawdziwie czytamy, gdy

stosujemy do siebie i staramy się odpowiedzieć na Boże wołanie. Oby w tym poznawaniu i

gotowości na odpowiadanie pomogło nam to Studium, które bierzemy do ręki.

PROFETYZM JAKO ZJAWISKO RELIGIJNE

STAROŻYTNEGO WSCHODU

Celem naszym jest przegląd ksiąg prorockich Starego Testamentu, wprowadzeniem do tego

będzie poszukanie w religiach starożytnego Wschodu tych elementów, które mogą stanowić

naturalne źródło izraelskiego profetyzmu.

Zjawisko profetyzmu w Izraelu jest zjawiskiem niezwykle charakterystycznym i

oryginalnym. Powiedziano, że „historia całej ludzkości nie wytworzyła niczego takiego, co

by choć w części mogło się równać z profetyzmem izraelskim" (C. H. Cornill). Oryginalność

świadczy o nadprzyrodzonym źródle tego zjawiska, nie przekreśla ono jednak źródeł

naturalnych, które choć nieadekwatne w zupełności, mogą stanowić pewne przesłanki i

analogie. Poznanie tego, co w dziedzinie profetyzmu dokonały religie starożytnego Wschodu,

pozwoli lepiej poznać oryginalność profetyzmu w Izraelu. Stąd miejsce tego tematu w

ramach naszych rozważań.

Profetyzm

Czym jest profetyzm i co możemy zaliczyć do jego zakresu, oto pierwsze pytanie. Leksykon

PWN pod redkacją Cz. Sojeckiego (Warszawa 1972, str. 943) informuje nas bardzo

lakonicznie: „Profetyzm — religijne zjawisko występowania proroków znane wielu religiom

(zwłaszcza starożytny judaizm)". Czterotomowa Encyklopedia Powszechna PWN nie

zawiera wcale takiego hasła podobnie jak Słownik Wyrazów Obcych (Warszawa 1968) i

Mała Encyklopedia Kultury Antycznej (Warszawa 1990). Jest więc to termin, którego

poznanie sprawiać może szerszym kręgom prawdziwą trudność. Dlatego trzeba zacząć od

jego wyjaśnienia.

Termin profetyzm pochodzi od greckiego terminu prophetes, który stosowany był w kilku

znaczeniach (por. Słownik grecko-polski pod redakcją Z. Abramowiczówny, Warszawa

1962, t. III, str. 747). Oznaczał on przekazującego wolę bogów, tłumacza bogów. Stosowano

go na oznaczenie tłumaczy i egzegetów w Delfach, mógł także oznaczać tłumaczy

wieszczych wypowiedzi i w tym znaczeniu odnosił się także do poetów. Terminem tym

określano też ludzi posiadających siłę wieszczą, wieszczy, a również tłumaczy czyichś snów.

Herold na igrzyskach mógł być także określony rozważanym terminem.

W Septuagincie termin ten oznacza proroka czyli natchnionego nauczyciela Bożego

objawienia. W grece zaś starożytnej używano też tego terminu na określenie szarlatana,

znachora i lekarza. Zakres znaczeniowy greckiego terminu, od którego pochodzi termin

profetyzm, jest bardzo szeroki. Przeważnie odnosi się on do problematyki religijnej, zatem

termin profetyzmu zalicza się do terminologii religioznawczej.

W języku religioznawców jest to określenie dość szerokie, ale zawsze bazuje na specjalnym

stosunku proroka do Boga, zwłaszcza do bóstwa rozumianego osobowo. Prorok ogłasza wolę

Boga i zapowiada rzeczy przyszłe. Stosunek tych dwóch funkcji proroka może być różny

i różne są zjawiska im towarzyszące, takie jak wizje, doznania słuchowe, stany

ekstatyczne, do których wprowadza muzyka i taniec. Te zjawiska z dziedziny religii często

graniczą z magią lub z patologią.

Profetyzm pozaizraelski

Tak określony profetyzm jako zjawisko religijne w różnym stopniu występował u ludów

starożytnego Wschodu. Nie osiągnął on tam tej intensywności, jaką posiadał w Izraelu,

jednak jest godny odnotowania

i prześledzenia. Będzie on tworzył tło dla najbardziej sprecyzowanego i najwyżej

rozwiniętego profetyzmu religii objawionej. Równocześnie poszukamy korzeni, z których

wyrosło zjawisko izraelskiego profetyzmu, rozwiniętego pod specjalnym wpływem Boga.

Łaska jednak zwyczajnie buduje na naturze. Dlatego poszukiwanie naturalnych korzeni nie

sprzeciwia się uznaniu wpływu nadprzyrodzonego. Przeciwnie, porównanie korzeni

naturalnych i tego, co na tym tle pojawiło się w Izraelu, ułatwi nam zobaczenie działania

Bożego.

Profetyzm pozaizraelski będziemy starali się poznać w dwóch największych ośrodkach

kulturowych starożytnego Wschodu, w Egipcie i Mezopotamii. Dużą pomocą w śledzeniu

tego zjawiska są odkrycia archeologiczne dokonane w Mari. Najbliższy zaś środowiskowo

dla profetyzmu izraelskiego był profetyzm kananejski. Kolejno tym zagadnieniom

poświęcimy nasze rozważania.

Profetyzm w starożytności

W Egipcie nie spotykamy właściwych form profetyzmu, są natomiast zjawiska w pewien

sposób przypominające zjawisko profetyzmu izraelskiego. Jest to idea powrotu do idealnej

przeszłości i sztuka przepowiadania. Mędrcy, kapłani i pisarze egipscy, nie powołując się na

specjalne objawienia bóstwa, byli rzecznikami powrotu do przeszłości. Wiązało się to z

pojęciem maat wyrażającym porządek, ład, pełną równowagę polityczną, prawną i moralną.

Ta dobra przeszłość rzutowana była w przyszłość i wiązana z zapowiedziami wybitnego

faraona. Całe to zjawisko obejmuje raczej pobożne życzenia niż konsekwentny program, jaki

będziemy obserwować u proroków izraelskich. Dlatego analogie są tu raczej bardzo dalekie.

Przy wielu natomiast świątyniach, a szczególnie przy świątyni Amona w Karnaku koło Teb,

istniały wyrocznie cieszące się dużą popularnością.

,,Pośrednictwo między wiernymi a bogiem należało do obowiązków naczelnego

kapłana, który redagował pytania skierowane do boga i interpretował wypowiedzi. W

Egipcie istniało wiele praktyk orakularnych. Wolę bóstwa odczytywano między

innymi z ruchów jego posągu niesionego przez kapłanów lub z zachowania się

świętego zwierzęcia. Rady wyroczni zaciągano przed każdą życiową decyzją;

bóstwo decydowało np. o ożenku, o rozpoczęciu podróży czy dokonaniu zakupu,

rozstrzygało także sprawy sądowe, a jego decyzja miała moc wyroku". (Starożytny

Egipt, praca zbiorowa pod redakcją A. Szczudłowskiej, Warszawa 1978, str. 151).

Ogólną charakterystykę profetyzmu egipskiego podaje L. Stachowiak (Prorocy — słudzy

słowa, Katowice 1980, str. 12):

„Profetyzm egipski nie zna perspektywy historycznej poza prostą relacją przeszłość —

przyszłość. Wszelki linearny rozwój dziejów świata, doskonalenia się w kierunku zbawczej

przyszłości jest obcy myśli proroków egipskich. Wystąpienia ich wiążą się z kryzysem

politycznym, socjalnym i narodowym, trudno jednak wykazać jakiekolwiek powiązania

między poszczególnymi wypowiedziami. Proroctwa odnoszą się w Egipcie do indywidualnych

wydarzeń i indywidualnych osób, zwłaszcza faraonów, ich następców, wyższych

funkcjonariuszy itp. Nigdy prorocy egipscy nie są zwiastunami zbawienia dla całego narodu

lub jego części. Pod względem religijnym panuje między nimi znaczne zróżnicowanie:

prorocy wywodzący się z kół mędrców zdradzają niekiedy tendencje monoteistyczne, podczas

gdy kapłani i pisarze raczej faworyzują politeizm, zwłaszcza kultowy. Poza spekulacjami

mędrców profetyzm egipski cechuje swoisty utylitaryzm: ich wyrocznie dotyczą korzyści lub

nieszczęść osób, z którymi są związani. W tym świetle należy też oceniać wiele wypowiedzi

prorockich składających hołd bóstwu za ich dobroczynne działanie; zresztą granica między

piśmiennictwem hymnicznym a prorockim jest w literaturze religijnej Egiptu dość ciągła".

Profetyzm w Mezopotamii

O formach profetyzmu przedsemickiego w Mezopotamii, czyli z okresu Sumerów, nie wiemy

nic dokładnego, a posiadane wiadomości są z drugiej ręki, to znaczy przeszły retusz semicki.

W okresie sumeryjskim było rozwinięte wróżbiarstwo, szczególnie z oglądu wnętrzności i

rozlewania płynów. Występowali ludzie „znający wodę" i „znający oliwę". Dla

przeprowadzenia wróżby rozlewano oliwę na wodzie, lub wodę na powierzchni oliwy. Ażeby

wróżyć trzeba było odpowiednio rozlać płyny i otrzymane figury interpretować.

Dużą rolę odgrywało przepowiadanie przyszłości na podstawie wykładu snu i tu znów istnieli

specjalni wykładacze zwani „ludźmi stojącymi u wezgłowia śpiącego". Królowie i kapłani

otrzymywali we śnie polecenia. Przykładem może być książę sumeryjski Gudea, który

otrzymał we śnie polecenie budowy świątyni. Zachowała się modlitwa Gudei, który prosi

boginię Nansze o wytłumaczenia snu:

,,Nansze, wielka kapłanko, władczyni boskiej mocy. Pani, która jak Enlil losy rozstrzyga.

Moja Nansze, potężne twe słowo wszystkiemu nadaje bieg. Tyś wieszczką bogów,

królową wszystkich krajów, matką, co sny tłumaczy:

Zjawił się we śnie mąż, ogromny niczym niebo,

ogromny niczym ziemia.

Po głowie sądząc, był on bogiem,

po skrzydłach sądząc — ptakiem Imdugudem.

Po prawicy i lewicy jego czuwały dwa lwy.

Dom jego kazał mi zbudować.

lecz ściśle jego woli nie pojąłem..."

(tłumaczenie według: A. Mierzejewski, Tajemnice glinianych tabliczek, Warszawa 1981, str.

147).

Na podstawie odpowiedzi boginii Gudea zbudował świątynię. Spuściznę Sumerów przejęły i

rozwinęły ludy semickie, zamieszkujące po nich Mezopotamię. Rozwinęła się między innymi

hepatoskopia czyli wróżenie z wątroby. Wątroba bowiem uważana była za siedlisko uczuć.

Różnorodność i ilość zjawisk nadających się do snucia wróżebnych przepowiedni była

właściwie nieograniczona. Mantyka czyli sztuka przepowiadania obejmowała szereg

specjalności. Wróżby z wnętrza zwierząt ofiarnych, z lotu ptaków, z obserwacji ognia,

ruchów dymu, symptomów chorobowych, zachowania się ludzi, zjawisk astronomicznych i

wielu innych.

Wróżbiarstwo wymagało kapłanów specjalizujących się w nim i odpowiednich

podręczników. Oficjalnymi interpretatorami wróżb byli kapłani zwani baru.

„Kandydaci pragnący zostać kapłanami baru, nie mogli być ułomni ani też nie mogli mieć

jakichkolwiek wad i braków, na przykład wzroku czy zębów. Odbywali oni pod kierunkiem

kapłanów specjalistów długotrwałe studia, a gdy już posiedli podstawy wróżebnej wiedzy,

golono im głowy i stawali się kapłanami baru najniższego stopnia. Jak głosiła tradycja, całą

wiedzą wróżebną przekazał kapłanom baru Enmeduranki, przedpotopowy król z miasta

Sippar. Znaczenie kapłanów baru było wielkie; często ich rad zasięgali królowie. Ci

królewscy wróżbici musieli być stale pod ręką, toteż zamieszkiwali oni w pałacu i składali

przysięgą na wierność królowi, jako uczciwi strażnicy wyroków głównych bogów

wróżbiarstwa". (A. Mierzejewski, dz. cyt., str. 150).

Przykładami tekstów zaczerpniętych z podręczników wróżbiarstwa mezopotamskiego mogą być

następujące (cytowane jak wyżej, str. 151nn):

„Jeżeli Księżyc i Słońce pojawią się razem w 12 dniu (miesiąca, nastąpi) koniec dynastii,

zagłada ludzi, grabieżca utnie głowę".

„Jeżeli Księżyc i Słońce pojawią się razem w 13 dniu (powstanie) niepokój, handel w kraju

nie będzie kwitł, stopa nieprzyjaciela ciążyć będzie (na kraju), nieprzyjaciel zabierze z kraju

(wszystko)".

"Jeżeli nastąpi zaćmienie Księżyca w miesiącu Nisanu (marzec— kwiecień) podczas

pierwszej straży nocnej, powstanie zniszczenie i brat będzie zabijał brata.

Jeżeli nastąpi w miesiącu Ajuru (kwiecień—maj) król umrze, a synowie króla nie wstąpią na

tron ojcowski".

„Jeżeli w jakimś domu ujrzy się zmarłą żonę właściciela domu, to gospodarz tego domu

umrze (...)

Jeżeli wąż zjawi się w miejscu, gdzie mąż i żona stoją i rozmawiają ze sobą, mąż ten i jego

żona rozwiodą się (...)

Jeżeli skorpion zabije węża w domu człowieka, synowie tego człowieka zabiją go, a on umrze

(...)

Jeżeli mrówki zabijają się między sobą, tocząc bitwę: zbliża się nieprzyjaciel, wielka armia

poniesie klęskę (...)

Jeżeli łzy napływają do obu oczu wołu, jakieś zło dotknie właściciela tego wołu (...)

Jeżeli człowiek możny jedzie rydwanem i spadnie z rydwanu, jest to dla niego zły znak; pałac

(to jest król) pozbawi go urzędu (...)

Jeżeli dziki byk pojawi się przed wielką bramą, nieprzyjaciel będzie oblegał miasto (...)

Jeżeli lis pojawi się na płacu publicznym, miasto zostanie zburzone (....)"

„Jeżeli urodzi się dziecko z uszami lwa, to w kraju będzie panował silny król. Jeżeli dziecko

urodzi się bez uszu, to wróg zawładnie krajem (...)

Jeżeli jedno ucho noworodka jest małe, to dom człowieka będzie zniszczony (...)"

Oprócz poszukiwania odpowiedzi bóstwa przez wyrocznie typu mantycznego, spotykamy w

Mezopotamii wielką liczbę określeń ludzi działających pod wpływem tchnienia, które

uważane było za czynnik niematerialny, lecz istotnie różniło się od hebrajskiego ruah (duch).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: