Etyka
zawodu psychologa
Jerzy Brzeziński Chyrowicz ojciech Poznaniak ita Toeplitz-Winiewska
Zawodu Psychologa
Jerzy Brzeziński i Barbara Chyrowicz
Wojciech Poznaniak Małgorzata Toeplitz-Winiewska
WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN
WARSZAWA 2009
Projekt graficzny okładki i stron tytułowych Karolina Lijklema
Ilustracja na okładce
School scenę, from Neumagen, Roman relief panel, 2d century AD (stone),/Rheinsche: Landsmuseum, Trier, Germany, Bildarchiy Steffens/The Bridgeman Art Library
Redaktor inicjujący Joanna Marek-Banach
Redaktor
Małgorzata Szkudlarska
Recenzenci
Prof. dr hab. Jacek Hołówka Prof. dr hab. Zofia Ratajczak
Copyright © by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2008
ISBN 978-83-01-15553-7
Wydawnictwo Naukowe PWN SA 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10 tel. 022 69 54 321; faks 022 69 54 031 e mail: pwn@pwn.com.pl; www.pwn.pl
Wydawnictwo Naukowe PWN SA
Wydanie I - 1 dodruk
Arkuszy drukarskich 20,5
Skład i łamanie: Monika Lefler, Warszawa
Druk ukończono w listopadzie 2008 r.
Druk i oprawa: ZPW „POZKAL"
88-100 Inowrocław, ul. Cegielna 10/12
Spis treści
Wprowadzenie ...................................................... 11
Część 1 ETYKA OGÓLNA - ETYKA ZAWODOWA
1. Etyka jako filozoficzny namysł nad moralnością
{Barbara Chyrowicz).............................................. 17
1.1. Sposoby badania fenomenu moralności.............................. 18
1.2. Specyfika filozoficznej refleksji nad moralnością ....................... 20
1.3. Specyfika nauczania etyki ........................................ 24
1.4. Źródło moralnej powinności działania............................... 25
1.5. Podsumowanie................................................. 31
2. Etyka stosowana: teoria w praktyce {Barbara Chyrowicz) .......... 32
2.1. Moralny partykularyzm.......................................... 33
2.2. Etyki stosowane a moralne problemy współczesności ................... 35
2.3. Metodologiczne problemy etyk stosowanych.......................... 39
2.3.1. Etyka stosowana uprawiana „z góry"........................... 40
2.3.2. Etyka stosowana uprawiana „z dołu"........................... 43
2.4. Normy ogólne a normy szczegółowe................................ 44
2.5. Podsumowanie................................................. 46
3. Etyka psychologiczna: jeszcze jedna etyka? {Barbara Chyrowicz) ... 47
3.1. Psychologia a etyka ............................................. 48
3.2. Zdrowie psychiczne a zdrowie moralne.............................. 50
3.2.1. Poczucie własnej wartości i szacunek dla samego siebie............. 54
3.2.2. Integracja i prawość........................................ 56
3.2.3. Autonomia osoby i autonomia moralna......................... 57
3.2.4. Samorealizacja i autentyczność ............................... 58
3.2.5. Społeczne interakcje i odpowiedzialność........................ 58
3.2.6. Realizm poznania i prawdomówność........................... 59
3.3. Etyka dla psychologów .......................................... 60
3.4. Podsumowanie................................................. 64
6 SPIS TREŚCI
4. „Etyczna wrażliwość" psychologii i psychologów
(Barbara Chyrowicz).............................................. 66
4.1. Człowiek jako „przedmiot badawczy": „moralna anatomia" podmiotu...... 68
4.1.1. Moralne działanie ......................................... 68
4.1.2. Moralny charakter......................................... 71
4.1.3. Wartości moralne.......................................... 72
4.1.4. Rozumowanie moralne ..........1.......................... 73
4.1.5. Moralne emocje........................................... 75
4.1.6. Tożsamość moralna........................................ 75
4.1.7. Sumienie................................................ 76
4.2. Wolność czy determinizm? Moralna autonomia podmiotu................ 77
4.3. Podsumowanie................................................. 81
5. Podstawowe zasady, które powinny być respektowane
przez psychologa (Małgorzata Toeplitz-Winiewska).................. 82
5.1. Cechy zawodu zaufania publicznego ................................ 83
5.2. Podstawowe zasady etyczne w zawodzie psychologa .................... 86
5.2.1. Zasada działania na rzecz dobra klienta i nieszkodzenie mu.......... 86
5.2.2. Odpowiedzialność zawodowa................................ 87
5.2.3. Integralność i uczciwość zawodowa............................ 88
5.2.4. Zasada sprawiedliwości..................................... 89
5.2.5. Zasada respektowania praw człowieka i poszanowanie jego godności... 90
5.2.5.1. Autonomia, podmiotowość klienta...................... 91
5.2.5.2. Poszanowanie godności............................... 93
5.2.5.3. Prawo do prywatności, intymności ...................... 93
5.2.5.4. Tajemnica zawodowa psychologa ....................... 94
5.3. Podsumowanie................................................. 97
Część 2 PSYCHOLOG JAKO BADACZ I NAUCZYCIEL AKADEMICKI
6. Etyczne aspekty ingerowania w psychikę i mózg pacjenta
(z punktu widzenia bioetyki) (Barbara Chyrowicz)................. 101
6.1. Moralny wymiar diagnozy psychiatrycznej............................ 104
6.1.1. Kłopoty z „normalnością"................................... 104
6.1.2. Nadużywanie diagnozy do celów pozaterapeutycznych............. 106
6.1.3. Problemy przymusowej terapii................................ 107
6.2. Ingerencje psychofarmakologiczne a autonomia pacjenta................. 107
6.3. Etyczne aspekty ingerencji w mózg pacjenta........................... 110
6.4. Lepiej czy inaczej: problem doskonalenia ludzkiej psychiki ............... 112
6.5. Podsumowanie................................................. 114
7. Psycholog wobec osób uczestniczących w badaniach psychologicznych - miedzy poprawnością metodologiczną
a poprawnością etyczną (Jerzy Brzeziński)......................... 115
7.1. Dwa poziomy ingerencji badacza w psychikę osoby uczestniczącej w badaniu psychologicznym............................................... 115
7.2. Czy osoba badana powinna być w pełni świadoma swego udziału w badaniu naukowym - problem świadomej zgody.............................. 118
SPIS TREŚĆ 7
7.3. Poufność, prywatność i anonimowość w badaniach naukowych
prowadzonych przez psychologów.................................. 123
7.4. Naruszanie autonomii jednostki w trakcie badania naukowego i narażanie jej
na przeżywanie dyskomfortu, wstydu, lęku, bólu itp..................... 127
7.5. Okłamywanie osób badanych - za i przeciw, a raczej przeciw ............. 131
7.6. Etyczne ograniczenia swobody badacza - na przykładzie eksperymentów
Ascha, Milgrama i Zimbardo...................................... 136
7.6.1. Eksperyment Solomona Ascha................................ 138
7.6.2. Eksperyment Stanleya Milgrama.............................. 140
7.6.3. Eksperyment Philipa G. Zimbardo............................. 142
7.6.4. Eksperymenty Ascha, Milgrama i Zimbardo w świetle akceptowanych
przez społeczność psychologów standardów etycznych ............. 143
7.7. Podsumowanie................................................. 145
8. Psycholog (jako badacz) wobec członków społeczności naukowej
{Jerzy Brzeziński)................................................. 147
8.1. Powinności psychologa jako członka społeczności naukowej .............. 147
8.2. Naruszanie własności intelektualnej - problem plagiatu.................. 149
8.3. Zmyślanie i fałszowanie wyników - stronnicze wyniki służące pseudouprawomocnianiu hipotez badawczych......................... 153
8.4. Nierzetelna krytyka naukowa ..................................... 157
8.5. Podsumowanie................................................. 160
9. Jak uczyć etyki zawodowej na studiach psychologicznych?
(Małgorzata Toeplitz-Winiewska).................................... 162
9.1. Miejsce etycznych problemów w programach zajęć podstawowych......... 165
9.2. Nauczanie umiejętności psychologicznych............................ 168
9.2.1. Zajęcia warsztatowe ....................................... 170
9.2.2. Zajęcia treningowe ........................................ 172
9.3. Modelowanie postaw............................................ 174
9.3.1. Etyczny stosunek do studentów............................... 175
9.4. Podsumowanie................................................. 177
Część 3 PSYCHOLOG JAKO DIAGNOSTA
10. Podstawowe zasady etycznego prowadzenia diagnozy
(Małgorzata Toeplitz-Winiewska) ................................. 181
10.1. Cechy relacji psycholog-klient................................... 183
10.2. Etapy procesu diagnostycznego.................................. 186
10.2.1. Kontrakt diagnostyczny ................................. 186
10.2.2. Przebieg badania diagnostycznego.......................... 190
10.2.3. Zakończenie procesu diagnostycznego ...................... 191
10.3. Badania diagnostyczne dzieci i młodzieży .......................... 194
10.4. Podsumowanie .............................................. 196
11. Dokumentacja psychologiczna (Małgorzata Toeplitz-Winiewska).... 197
11.1. Psychologiczna dokumentacja diagnostyczna........................ 201
11.2. Psychologiczna dokumentacja terapeutyczna........................ 203
8
SPIS TREŚCI
11.3. Problemy organizacyjne........................................ 204
11.4. Podsumowanie .............................................. 205
12. Stosowanie testów psychologicznych w badaniach diagnostycznych
(Jerzy Brzeziński)................................................ 206
12.1. Źródła możliwych nadużyć popełnianych przez osoby tworzące
i stosujące testy psychologiczne.................................. 206
12.2. Obowiązki osób tworzących i stosujących testy psychologiczne
oraz interpretujących wyniki testów psychologicznych ................ 211
12.2.1. Kontekst teorii psychologicznej............................ 215
12.2.2. Kontekst teorii psychometrycznej i teorii statystycznej .......... 216
12.3. Obowiązki instytucji/osób rozpowszechniających testy psychologiczne .... 221
12.4. Podsumowanie .............................................. 223
13. Formułowanie orzeczeń i opinii psychologicznych
(Małgorzata Toeplitz-Winiewska).................................. 226
13.1. Zasady przygotowania opinii psychologicznej....................... 228
13.2. Wpływ opinii wydawanych przez psychologów...................... 231
13.3. Podsumowanie .............................................. 232
Część 4 PSYCHOLOG JAKO SPECJALISTA UDZIELAJĄCY POMOCY PSYCHOLOGICZNEJ
14. Udzielanie pomocy psychologicznej
(Małgorzata Toeplitz-Winiewska).................................. 235
...
Ewelina0008