tresc_modul1.pdf

Dr Wojciech Mikołajewicz

TEORETYCZNE PODSTAWY WYCHOWANIA

SKRYPT DLA STUDENTÓW POLSKIEJ AKADEMII OTWARTEJ SPOŁECZNEJ WYŻSZEJ

SZKOŁY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI I ZARZĄDZANIA W ŁODZI

MODUŁ I.

POCHWAŁA TEORII I SŁÓW KILKA O TEORII W HISTORII

„Obserwacje i eksperymenty przeprowadza się,

aby poddać sprawdzeniu jakąś teorię lub rzucić

na nią nieco światła i należy utrwalać tylko te

obserwacje, które mają znaczenie dla tak

określonego zadania. Jednakże ze względu na

fakt, że teorie składające się na wiedzę naukową

są obalane i niezupełne, wskazówki dostarczane

przez teorie co do tego, które obserwacje są

ważne dla badanego zjawiska, mogą być błędne i

prowadzić do pomijania istotnych czynników.

Eksperyment Hertza stanowi dobry tego przykład.

Gdy Hertz mierzył prędkość fal radiowych,

wielokrotnie stwierdzał, że ich prędkość jest znacząco

niższa od prędkości światła. Nigdy nie udało mu się

rozwiązać tego problemu. Dopiero po jego śmierci

zagadkę tę rozwiązano. Fale radiowe emitowane z

jego urządzenia, były odbijane od ścian jego

laboratorium z powrotem na urządzenie i zakłócały

jego pomiary. Okazało się, że wymiary laboratorium

są bardzo ważne. A zatem błędne i niezupełnie

naukowe teorie mogą dawać fałszywe wskazówki

obserwatorowi. Problemy takie jednak należy

rozwiązywać poprzez doskonalenie i rozszerzanie

naszych teorii, nie zaś przez zapisywanie

nieskończonej listy bezcelowych obserwacji.” /A.

Chalmers, Czym jest to, co zwiemy nauką, Wrocław

1997, s.58./

W czasach współczesnych nauka cieszy się wielkim poważaniem. Uznanie jakiegoś

twierdzenia za naukowe sugeruje, że ma ono jakąś szczególną zaletę lub przysługuje mu

wyjątkowa niezawodność. Czy jest tak rzeczywiście? Można mieć, co do tego wiele

wątpliwości, szczególnie wtedy, gdy naukowość owa wiąże się ściśle z przekonaniem, że

nauka opiera się na nienaruszalnym fundamencie składającym się z wyników obserwacji i

eksperymentów oraz z przekonaniem, że istnieje procedura wyprowadzania teorii naukowych

z takiej podstawy w sposób niezawodny. Nie istnieje metoda, za pomocą której można

wykazać, że dana teoria jest prawdziwa, czy choćby prawdopodobnie prawdziwa. Nie

zmienia to w niczym przekonania o znaczeniu samych teorii. Ich niedoskonałość jest ich

zaletą, albowiem to właśnie ona jest źródłem rozwoju nauki. Dzięki nim badacz nie musi

powtarzać w nieskończoność obserwacji i eksperymentów, i to bez żadnych gwarancji na ich

zrozumienie. Dzięki teoriom, jak pisał A. Chalmers: „Wyszedłszy od zamętu, dochodzimy do

zamętu na wyższym poziomie”. A według K. Poppera „teoria jest siecią, którą zarzucamy,

aby złapać „świat”, zracjonalizować, wyjaśnić i opanować go. Pracujemy nad tym, aby oczka

w sieci były coraz węższe.”

Dla starożytnych teoria była oglądaniem, kontemplacją, rozważaniem /gr. theoria/. Ten,

który to czynił /gr. theoretikos/ przyglądał się, kontemplował, rozważał. Dzięki temu osiągał

widzenie, widok /gr. theoria w drugim znaczeniu/. Szczególny wyraz znalazło to u Platona

/428-347 p.n.e./. Stara nazwa dla teorii była inna: „filozofia”, miłość do sophon , do

prawdziwej wiedzy, do wiedzy o prawdzie. Dopiero Platon wskazał i wyróżnił życie

poświęcone filozofii jako ideał życia „teoretycznego”. Rzucił on wyzwanie tradycji

politycznego zaangażowania zakładając Akademię, która jako szkoła życia – jak się

wydawało – wspierała ideał życia teoretycznego i wycofanie się z polityki. Politycznym

pragmatykom i sofistom dało to okazję do upowszechniania opinii o „filozofach” jako

nieprzydatnych do praktycznej polityki. Platon udzielił im odpowiedzi w znanej metaforze

jaskini. Wedle niej pragmatycy i empiryści żyją w świecie cieni, które biorą oni za

rzeczywistość. Jeśli jest jakaś siła zdolna ich uwolnić, to tylko siła myśli, która zmusi ich do

wyjścia na światło dzienne, ku górze. Co prawda będą początkowo oślepieni, lecz w końcu

przyzwyczają się do jasności i zobaczą świat prawdziwy – świat trwałych myśli. Jeśli jednak

obywatelski obowiązek zmusi ich do powrotu będą przez dłuższą chwilę oślepieni i nie będą

tak sprawni, jak ci, którzy nie opuszczali jaskini. Dlatego tam na dole to wznoszenie do

wiedzy jest uznawane za bezużyteczne i szkodliwe. W ten sposób tłumaczył Platon

dyskredytację teorii przez politykę. O wychowaniu pisał, że jest to „…przysposabianie do

dzielności i cnoty od pierwszego dzieciństwa, polegające na pragnieniu, aby się stało dziecko

obywatelem, który umie rozkazywać i słuchać w granicach sprawiedliwości. Wszelkie inne

wychowanie, które ma na celu robienie majątku, zdobywanie siły fizycznej albo innej jakiej

biegłości, bez oglądania się na rozum i sprawiedliwość, jest nikczemnością niegodną

człowieka i niegodną zgoła nazwy wychowania.”

Inny wielki filozof Starożytności Arystoteles /384-322 p.n.e./ był przekonany, że

zainteresowanie teoretyczne jest atrybutem duszy każdego człowieka i nie wymaga żadnego

uprawomocnienia. W swojej Metafizyce pisał: „Wszyscy ludzie dążą z natury do wiedzy.” To

„z natury” oznacza, że nie z powodu samej tylko konieczności podołania istnieniu,

utrzymania się przy życiu, czy też z powodu dążenia do szczęścia, dla którego wiedza jest

tylko narzędziem. Wiedza spełnia się w filozofii, która odkrywa trwałą istotę rzeczy /zasadę/.

Prawdziwe szczęście człowieka leży w „czystej teorii”, która oznacza dla nas widzenie i

myślenie, ujawnienie się owego „tu oto” i smakowanie owego niczym bogowie. Jednak

Arystoteles myślał już inaczej niż Platon. Wiedział, że dla człowieka równie ważna jest

ludzka praktyka życiowa, która pozwala mu jako istocie społecznej tworzyć nowe związki,

zwyczaje, porządki. Człowiek wyróżnia się dzięki obu: w budowie swojej społecznej

praktyki, jak i oddaniu wiedzy, widzeniu, myśleniu. Jest on istotą, która ma logos , ma język,

ma dystans do natury i jej oczywistości, jest wolny w wyborze dobra i wolny do poznania

prawdy. Zatem w najgłębszym sensie jest „istotą teoretyczną”. Ale dla Arystotelesa tylko dwa

rodzaje wiedzy zasługiwały na miano wiedzy naukowej. Były to episteme i doxa . Episteme

/łac. scientia/ to wiedza pewna przedstawiająca efekt poznania w postaci praw ogólnych,

powszechnych i koniecznych. Dzięki takiej wiedzy daje się przewidywać i wpływać na

przyszłe zdarzenia . Doxa to wiedza „wytworzona”, ukazująca prawidłowości o charakterze

prawd doraźnych, prawdziwych w perspektywie przyjmowanych założeń, które są

ograniczone w czasie i przestrzeni. Wartość jej polega na jej dyskursywności - ujawnia się w

dyskursie na temat kwestii ważnych dla ludzi i grup społecznych w danym momencie

historycznym. Trzeci rodzaj wiedzy to techne . Jest to wiedza technologiczna, praktyczna,

podporządkowana realizacji pewnych celów, które niekoniecznie da się wyprowadzić z nauki.

Według Arystotelesa ten rodzaj wiedzy nie zawsze daje się pogodzić z zasadami

racjonalności naukowej.

Słowo theoria w greckim sensie tego pojęcia oznacza obserwację, bycie widzem lub

uczestnikiem poselstwa świątecznego. Nie oznacza zwykłego widzenia, które ustala to, co

obecne, lub służy zbieraniu informacji. Contemplatio nie zatrzymuje się przy byciu

jednostkowym, dotyczy pewnego obszaru. Theoria nie jest pojedynczym, momentalnym

aktem, a raczej jest postawą, stanowiskiem, stanem, w którym się zatrzymujemy. Teoria może

służyć praktyce, ale nie wyczerpuje się wyłącznie w tej służbie. Teoria nie jest zatem przede

wszystkim zachowaniem, dzięki któremu można zawładnąć przedmiotami lub uczynić je

rozporządzalnymi poprzez wyjaśnienie. Teoria ma do czynienia z dobrem innego rodzaju. Nie

jest to dobro biurokratycznie reglamentowane, nie należy do nikogo i właśnie przez to jest

dostępne dla każdego, kto sam zdoła po nie sięgnąć. A praktyka ma sens wtedy, gdy

ostatecznie oznacza coś, co sięga poza nią.

Contemplatio zostaje na nowo określone w Średniowieczu i przeciwstawione pragnieniu

wiedzy, czyli ciekawości. W Średniowieczu badanie świata z czystej chęci pytania i

pragnienia poznania nie jest już celem najważniejszym. Świat jest postrzegany jako dzieło

Boga i jego doskonałości, staje się jego zwierciadłem. Święty Augustyn potępiał

ciekawskość, przywarę bezmyślnego gapienia się, kiedy umysł nie zatrzymuje się, w nic się

nie zagłębiając goni tylko za nowością. Ta zaś starzeje się bardzo szybko. I oto rodzi się

podejrzenie, że pragnienie wiedzy to w istocie rzeczy tylko ciekawskość niewarta uwagi. W

ten sposób Augustyn zwrócił się przeciwko gnozie, na wieki skazując Kościół na rolę

gnębiciela wolnej myśli, tępiciela tych, którzy kontemplację rozumieli inaczej, aniżeli tylko

jako ciągłe myślenie o boskiej doskonałości. Paradoksalnie idea tworzenia zakonów

kontemplacyjnych pozwoliła wraz ze żmudnym wysiłkiem mnichów-kopistów przenieść idee

greckiego kształcenia i mądrości w przyszłość. Kontemplacja wyznaczona religijnymi

kanonami była pochwałą spekulatywnego myślenia, lecz jego temat był określony z góry i

jednoznacznie. To w tym czasie /upraszczając rzecz jasna i skracając historyczną

perspektywę/ przedmiotem uniwersyteckich dysput bywało poważnie traktowane pytanie: Ile

diabłów zmieści się na końcu szpilki? Do dzisiaj pozostaje ono synonimem jałowości

spekulatywnych dyskusji akademickich.

Wiek XVI to wiek Renesansu. Średniowieczny teocentryzm traci na znaczeniu. Pogłębia

się wiara w sprawczą moc człowieka. W miejsce wiary religijnej pojawiają się racjonalizm,

empiryzm i krytycyzm. Rozwija się literatura i wiedza naukowa /nauki przyrodnicze,

medycyna, nauki humanistyczne/. Zmienia się ideał życia teoretycznego. Nauka staje się

badaniem. Empiryzm metodologiczny sprzyja rozwojowi nauk przyrodniczych i medycznych,

czego dowodem było sięgnięcie po zakazaną w średniowieczu metodę sekcji zwłok. Ujawniło

się rosnące zainteresowanie nauką w związku z możliwościami jej praktycznego

zastosowania. W dziedzinie fizyki zasłynął Galileusz jako odkrywca heliocentryzmu, prawa

spadania ciał, matematycznego opisu ruchu i koncepcji nauki opartej na doświadczeniu.

Odradza się matematyka, architektura i muzyka. W parze z odkryciami naukowymi idą

odkrycia geograficzne, które również poszerzają wiedzę ówczesnego człowieka. I co

najistotniejsze dla refleksji nad teorią w historii, „nauka” staje się dynamicznym i ciągle

przekraczającym siebie procesem. Nie może już być tylko „doktryną”, za pomocą której

objawia się prawdę, której się naucza i uczy. Zaostrza się zatem napięcie między teorią

abstrakcyjnej ogólności, która narzuca normy praktyce, a samą praktyką, która zakorzeniona

w tradycyjnej kulturze i przyjęta przez przyzwyczajenie jest broniona przez administracyjnie

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: