MALARSTWO TEMPEROWE
1. Technika tempery – pośrednia między technikami wodnymi i olejnymi. Nazwa z łac. temperare – mieszać / tempus – czas. Oparta na spoiwach emulsyjnych naturalnych lub sztucznych. Stosowana w malarstwie, architekturze (pokrycie całych ścian). Matowość, możliwy cienki sposób malowania, nasycone kolory bardziej niż w kleju, odporne na wodę, malowanie laserunkowe lub kryjące, szybko wysychają, warstwy nie pękają ani się nie przenikają, jaśnieją po wyschnięciu.
Otrzymywanie: ucieranie pigmentu w wodzie, dodawanie emulsji / suchy pigment zwilżany emulsją.
Farby zachowuja właściwości farb wodnych, wpływ składników olejnych występuje dopiero o wyschnięciu.
-Tempera chuda olejno-wodna – naturalnie lub sztucznie otrzymywane, olej w wodzie. rozcieńczana wodą, bardzo powszechna, po odparowaniu przypomina technikę klejową, równocześnie daje warstwy, nie rozpuszcza się w wodzie, szybko wysychają, warstwy nie pękają ani się nie przenikają, jaśnieją po wyschnięciu.
-Tempera tłusta wodno-olejna– rozrzedza się olejkiem terpentynowym, woda w oleju. Po wyschnięciu ciemnieje, żółknie, dłużej wysycha, nasycone barwy, z czasem traci siłę krycia
-*Tempera olejno-kazeinowa – trwała emulsja, malowanie szczegółów i większych płaszczyzn, stosowana do podmalowań pod olej i technikę mieszaną.
-*Tempera woskowo-kazeinowa
-*Tempera skrobiowa
-*Tempera klejowa
2. Emulsja – układ rozproszony, dyspersyjny jednej cieczy w innej, np. mleko w którym cząstki tłuszczu rozproszone są w wodzie, zawiera emulgator: białka, sole, węglowodany. Naturalne emulsje: mleko (mało oleju), żółtko jaja (dużo oleju), całe jajko.
3. Emulgatory – substancje powierzchniowo-czynne, ułatwiają przejście z niemieszających się ze sobą substancji w trwały stan rozproszony – emulsję. Działanie polega na zmniejszeniu napięcia powierzchniowego na granicy faz niemieszających się cieczy, np. woda i olej.
4. Naturalne spoiwa emulsyjne:
-żółtko z jajka
-klej zwierzęcy
-gumy roślinne
-białko z jajka
5.Historia stosowania spoiw temperowych, przykłady:
-Tempera jajowa (skład: mieszanina kleju glutynowego i wody w roztworze alkalicznym) stosowana od starożytności, dominuje w średniowieczu (ikony), malarstwo bizantyjskie.
-Giotto słynął z tempery, uwolnił się od woskowo-klejowego spoiwa, stosował naturalną lub sztuczną technikę tempery jajowej.
ZAPRAWY MALARSKIE
1.Zaprawa –spoiwo i wypełniacz. Zaprawy/grunty – warstwy nakładane na każdego typu podłoże od najdawniejszych czasów. Działa jako ton kolorystyczny obrazu gdy farby tracą krycie. Ich rola:
-wyrównuje powierzchnię
-spaja warstwę malarską z podłożem
-nadaje koloryt obrazowi
-zabezpiecza przed prześwitywaniem podłoża
-pozwala na wycinanie ornamentu, reguluje strukturę, światłocień
2. Białe zaprawy malarskie – skład i historia stosowania:
*Podstawowe wypełniacze to kreda, gips, biel ołowiana. Spoiwa kleje glutynowe (skórny, kostny, rybi, w różnym stężeniu 3-7%), kazeina, oleje schnące (lniany, orzechowy, makowy),
żywice (mastyks z pistacji poch. Basen Morza Śródziemnego, damara poch. Indie, kalafonia z sosny najtańsza).
-Kreda CaCO3 węglan wapnia, poch. naturalne ze złóż kredowych lub poch. organogeniczne– skorupy morskich organizmów
-Kreda mineralna pochodzenia naturalnego
>biel paryska – szlacetna odmiana CaCO3 – drobno zmielony marmur
>biel perłowa – drobno mielone muszle małży
>kreda strącana – uzyskiwana na drodze chemicznej
>biel wiedeńska – sztucznie otrzymywana z wodorotlenku wapnia przez karbonizację uzyskiwano CaCO3
-Gips - CaSO42H2O dwuwodny kamień gipsowy CaSO4 anchydryt naturalny, używany do zapraw chętnie na południu Europy
-Biel ołowiana – pierwsza otrzymywana sztucznie, zasadowy węglan ołowiu, otzrymywana przez trzymanie blaszek nad octem 2PbCO3*Pb(OH)2
pigment trujący, nietrwały chemicznie, tworzył czarny PbS, niezalecany do pasteli, ściennych malowideł, świetny w technikach olejnych, Pb – sykatywa, podstawowa biel palety malarskiej
*W malarstwie europejskim podst. grunty białe aż do średniowiecza, o ich wykonaniu pisze Mnich Teofil. Zaleca zaprawę kredową z klejem glutynowym nakładaną w wielu warstwach. Wypełniaczem również gips.
Traktat Herakliusza – opis gruntów z bieli ołowianej (Rembrandt XVII i XVIII)
Cennino Cennini – technika Giotta, włoskie grunty dwuwarstwowe g.grosso + g.sottile
Vasari – opis gruntów na desce
Na północ od Alp, Niderlandy, grunty kredowo-klejowe XVII i XVIII, starannie przygotowywane.
Do XVII w podzał na grunty zachodnie w Europie
Grunty modyfikowano, dodawano mąki, wosku
XIXw fabryczne białe grunty – gorsze, odpryskiwały
Grunty kredowo-klejowe cieńsze od gipsowych
Jan van Eyck – grunty grubości 0,1-0,3 mm
3.Barwne zaprawy malarskie w aspekcie historycznym:
Podstawowe wypełniacze glinki naturalne o różnym odcieniu (ugry – żółcienie, umbry – czerwonobrązowe, czerwienie żelazowe o różnych odcieniach), glinki były higroskopijne – wyróżnik od białych zapraw.
Mielony wielobarwny kwarc jako wypełniacz – niehigroskopijny.
Od 2 połowy XVI wieku – czerwone, brązowe, odmienny sposób budowania formy malarskiej. Nakładano imprimiturę, aby zniwelować odcień podłoża, np. Tycjan nakładał szarą. Ugrowe imprimitury na bazie bieli ołowianej. W malarstwi temperowym i olejnym grunty olejno-żywiczne. Rubens – srebrnoszare.
4. Gesso grosso – gips naturalny w postaci anchydrytu, grubo zmielony, nieaktywny lub gips martwo palony:
CaSO4*2H2O –Prażenie 800 st. C-> CaSO4(nieaktywny siarczan wapnia)+ 2H20(usunięta woda)
Mieszano z klejem i gruntowano
5. Gesso sottile – gips palony
CaSO4*2H2O -180-200st.C-> CaSO4*0,5H20 + 1,5H20 reaktywny, plastyczny, łątwo wiąże wodę
Zalewano wodą i mieszano + proces pławienia, uzyskiwano jedwabiste kryształy, trwało to 4-6 tygodni. Mieszano z wodą klejową, powstawał delikatny grunt.
TECHNIKI MINERALNE
1. Techniki wapienne – rodzaje:
-Fresk mokry – al fresco
-Fresk suchy – fresco secco
-Fresk pakułowo-wapienny: w podłożu materiały organiczne, tradycja wschodnia
-Technika pompejańska – spoiwo woskowe
-Sgraffito
-Techniki na gorąco:
a)emalia
b)malowanie ceramiki: na szkliwie, pod szkliwem
c)witraż (Wenecja słynęła z wypału szkła)
d)mozaika
-Techniki XX wieczne, krzemowe, szkło wodne jako spoiwo
a)stereochromia
b)kaima
Zaprawa wapienna znajdowała się już w grotach.
2. Al fresco – fresk mokry, fresk prawdziwy, stosowany już od malarstwa antycznego, przepisy w traktatach Witruwiusza; najważniejsze podłoże, fundament, trwałość struktury.
Warstwy : -ceglana ściana z fugami – jeśli fuga jest podcinana, to została przygotowana ściana ostatecznie, jeśli nie to był na niej tynk;
-ARRICIATO (wg Witruwiusza opustektorium) – warstwa tynku gruboziarnistego z wypełniaczem: piasek, okruchy ceramiczne, tufy wulkaniczne (wodoodporność, właściwości hydrauliczne) ciasto1:1,5woda
-INTONACO (wg W. opsis) – drobny wypełniacz: przesiany piasek kwarcowy. Witruwiusz zaleca piasek kopalny ostrokrawędzisty – dobra struktura, nie zaleca piasku rzecznego – słabsze wiązanie. ciasto1:1woda
Etapy:-oczyszczenie mechaniczne powierzchni
-zwilżenie powierzchni wodą, ceglana lub kamienna, ceglana wymaga wielokrotnego zwilżania
-arriciato i intonaco
Ważne jest dobre wymieszanie ciasta wapiennego, proporcje, dobry piasek.
Malowano na świeżym tynku w postaci dniówek (GIORNATTO), na freskach można odnaleźć granice dniówek, malowano od góry do dołu zaczynając od strony lewej.
Brak spoiwa organicznego, rolę spoiwa ogrywała świeża zaprawa wapienna.
Wypalano wapienie CaCO3 -900st.C-> CaO(aktywny tlenek wapnia) + CO2(lotny)
Plono najczęściej w stosach tydzień lub dłużej. Burzono stos, wybierano surowiec, oczyszczano. Gaszenie wapna – zalewanie wodą:
CaO + H2O ---> Ca(OH)2 ciasto wapienne (surowiec mieszano ze spoiwem - piasek, zaprawa aktywna)
Malowidłą te charakteryzowała świetlistość, ponieważ pigmenty znajdują się pomiędzy kryształami CaCO3, ogromna odporność na mikroorganizmy, odporność na działanie czynników atmosferycznych Ca(OH)2 + CO2 à CaCO3 + H2O
Nie wszystkie pigmenty nadawały się do al fresco. Na powierzchni występuje silnie alkaliczne środowisko, a nie wszystkie pigmenty są na nie odporne, mogą zmieniać barwy.
Stosowane: pigmenty mineralne, glinki żółte czerwone zielone, sztucznie otrzymywana minia i cynober.
Nietrwałe: pigmenty miedziowe, azuryt, zieleń malachitowa, błękit pruski (robił się czerwony).
Ultramaryna była trwała ale droższa niż złoto.
Technika mieszana, dodawano substancji organicznych, technika jajowa lub kazeinowa do partii z azurytem (błękit)
3. Fresco secco – fresk suchy, malowanie na suchym tynku, nakładano arriciato i intonaco całościowo, farby ze spoiwem organicznym (jajowe, kazeinowe, kleje roślinne) lub pigmenty mieszano z Ca(OH)2 + H2O mleko krowie uzyskiwano spoiwo kazeinowe.
Starsza technika, efekty malarskei bardziej rozbielone, mniejsza trwałość malowideł.
Można było malować farbami ze wszystkimi pigmentami (spoiwo jajowe, kleje roślinne)
Obraz kształtowano walorowo, rozbielano farby
TYNKI MONOLITYCZNE –opisane przez Witruwiusza, starożytny Rzym, zwarty, trwały, dobrej jakości blok, nie odspajał się od podłoża, nie rozwarstwiał się, Witruwiusz zalecał narzucanie arriciato i intonaco w kilku warstwach.
-Arriciato: tufy wulkaniczne, piasek, ceramika, po nałożeniu cienkiej warstwy pozostawiano do skarbonizowania, tworzyły się kryształy CaCO3 , ścierano je, moczono powierzchnię i narzucano następną warstwę, tak samo 3 cienką warstwę.
-Intonaco:takie samo nakładanie, z piaskiem kopalnym, 2 narzuty
Stosowane na terenach podbojów rzymskich, poźniej uległy uproszczeniu, zaburzone proporcje, nie przywiązywano wagi do mieszania.
Fresk pakułowo-wapienny – tradycja wschodnia, bizantyjsko-ruskie, wypełniaczami były materiały organiczne (cięta słoma lniana,z prosa; pakuły) dodawane do zaprawy wapiennej. Przygotowywano zaprawę, do aktywnego ciasta dodawano pocięte składniki organiczne i zostawiano na 2 dni do fermentacji. Różnice techniczne:
-lżejszy, świetny na drewniane stropy
-elastyczny
-nie odspajał się kawałkami od podłoża
-utrzymywał wilgoć w zaprawie, nie wysychało szybko, dobra jakość malowidła
4. Giornatto – dniówka, fragment malowidła ściennego w technice fresku mokrego al fresco, nakładano tyle tynku ile malarze zdążyli zamalować w ciągu 1 dnia. Na ścianie możemy odnaleźć granice dniówek.
6. Historia techniki fresku i jej mistrzowie:
Starożytny Rzym – podłoża w al fresco i fresco secco, dopracowano jakość, opisał je Witruwiusz – tynki monolityczne.
Europa i wschód do XII w. tradycja rzymska.
Wschodnie tynki bizantyjsko-ruskie, od XII w. przemieszczały się na zachód w kierunku Europy.
Od XII-XIVwieku zaczęto stosować składniki organiczne, ale w arriciato znajdował się z pociętą słomą, intonaco z pociętymi pakułami.
Od XIVw tynki tylko z wypełniaczami organicznymi, słoma, pakuły lniane, np. w Polsce na południu i na wschodzie.
5. Technika pompejańska:
-technika fresku i powleczone olejem
-tynk czystomineralny
I – wypełniacz ceramiczny lub tufy wulkaniczne
II - skruszony marmur
Tzw. Zaprawy rzymskie i dodatki hydrauliczne (wypełniacze), spoiwo wapienne
*7. Paleta malarska malowidła ściennego: al fresco i fresco secco różne pigmenty
Ze względu na silnie alkaliczny charakter powierzchni nie można było stosować pigmentów miedziowych, rozpuszczalnych w wodorotlenkach (biel ołowiana) czy reagujących z wodorotlenkami (błękit pruski).
Ograniczona paleta:
-glinki naturalne żółte czerwone zielone
-czernie – roślinna, hematyt
-sztuczne: cynober, minia
-masykot ołowiany
-żółcień neapolitańska (ok. XVIIw. I wcześniej)
GIALLORINO – żółcień cynowo-ołowiana, sztucznie otrzymywana
-biel świętojańska – sztucznie otrzymywana, węglan wapnia z ciasta wapiennego pozostawiano do karbonizacji na powietrzui dobrze ucierano; lepsza, otrzymywana chemicznie, małe kryształy, jedwabista struktura, naturalna ma duże kryształy
TYNKI WSCHODNIE
1. Tradycja wschodnia tynków z wypełniaczem organicznym. Od XIIw. Przemieszczały się na zachód w kierunku Europy.
a)przygotowanie materiału: do zaprawy wapiennej dodawano wypełniacze organiczne (cięta słoma lniana/z prosa, pakuły) , pozostawiano na 2 dni w celu fermentacji
b)przygotowanie podłoża do fresku suchego i mokrego:
tynki 2-warstwowe, wypełniacz organiczny, ciasto wapienne, klej glutynowy + kreda/gips
c)zalety tynków pakułowo-wapiennych
-lżejszy, świetn na drewniane stropy
-utrzymywał wilgoć w zaprawie, nie wiązała szybko, dobra jakość malowidła
d)techniki malarskie:
-te same techniki (mineralne, organiczne, mieszane)
-różnice w ikonografii
-szaty modelowano idąc od cieni ku najwyższym światłom, najpierw kolor podstawowy a potem światło
-rysunek poprzez cięcie zarysu kompozycji w miękkiej zaprawie
-malowidłą były obramione czerwienią lub bielą
-pigmenty podobne na wsch. i na zach.- czerń roślinna (trzyma wilgoć)(czasem kostna – ale była brunatna); glinki (żółte, zielone, czerwone)
2. Przykłady malowideł bizantyjsko-ruskich w Polsce, tradycje wschodnią wprowadza Władysław Jagiełło:
-Lublin, kaplica zamkowa pw.św.Trójcy (1375 rozbudowana):
tynki 2-warstwowe, gąbczaste
technika fresku
podobnie jak Giotto – place
nie ma konsekwencji narracji między malowidłami
zamiast spoiwa (u Gi...
historyofart11