Filozofia_bezp.doc

ZUMS BN

FILOZOFIA BEZPIECZEŃSTWA

Podręcznik akademicki

Opracował:

Janusz Świniarski

Włodzimierz Chojnacki

Warszawa 2004

Spis treści

Wstęp

Ludzie doceniając wiedzę jako najważniejszy komponent mądrości poszukują skutecznych metod i technik na jej pozyskanie, aby dobrze żyć i dobrze się mieć, wiedzieć co można i należy, a czego lepiej unikać. Starożytni filozofowie pozostawili nam przeświadczenia, iż najdoskonalszą metodą poznania jest metoda całościowego namysłu intelektualnego (holistycznego), totalnego i poszukująca pierwszych (uniwersalnych, zawsze obecnych i wiecznych) przyczyn wszelkiego istnienia. Traktowali je jako takie, które pozwalają wyjaśnić wszystko, co człowiek postrzega, doświadcza i czyni. W nich upatrywano legendarnego punktu oparcia, którym dla naszych średniowiecznych poprzedników stał się Bóg religii judeochrześcijańskiej, stwórca wszystkiego i pierwszy Poruszyciel, Ojciec całego świata i człowieka, troszczący się o świat i ludzi, w tym, ich bezpieczeństwo. Ale nasi nowożytni praojcowie i pramatki wiedzy o świecie i samych sobie zaczęli poszukiwać nie tylko w świętych księgach (Biblii), lecz również czytać w „księdze przyrody”, studiując ją i badając, eksperymentując i próbując zmieniać. Tym sposobem starożytny prymat wiedzy filozoficznej i metody namysłu intelektualnego biegnącego w świat pozaprzyrodniczy (metafizyczny), zastąpiony najpierw przez jej podporządkowanie wiedzy teologicznej i namysłowi spekulacyjno-interpretacyjnemu (często także mistycznemu) związanemu ze studiowaniem świętych pism, wyparła w czasach nowożytnych wiedza nauka i metoda indukcyjnego budowania teorii na bazie doświadczeń, faktów i zjawisk postrzeganych empirycznie. Wreszcie u schyłku XX wieku podjęto próby zastępowania wysiłku na rzecz odkrywania wiedzy poprzez spekulację, dedukcję bądź indukcję,. trudem na rzecz stwarzania wiedzy poprzez dekonstrukcję, konstrukcję i nową interpretację tego, co było, jest i może być – poszukiwaniem nowego sensu i jego stwarzaniem.

U schyłku epoki współczesnej starożytny prymat wiedzy filozoficznej; średniowieczny zaś – wiedzy religijnej; i wreszcie nowożytny, pierwszeństwa wiedzy naukowej i technicznej, próbuje współcześnie zastępować, z jednej strony, metafilozofia lub „nauka o złożoności”, z drugiej natomiast zaprzeczająca, idealizmowi obiektywnemu i intersubiektywizmowi filozofia postmodernistyczna – filozofia indywidualizmu dekonstrukcyjnego, konstrukcyjnego i dekontekstualizmu, ujmowania i interpretowania na nowo i inaczej. W nich próbuje się przezwyciężyć problem prymatu jakiegoś rodzaju wiedzy. Wychodzi się z przeświadczenia, że prawda o świecie i życiu ludzkim rozrzucona jest po każdym z jej rodzajów. Przeto szukać jej należy w sądach i teoriach filozoficznych, religijnych (w tym również mitycznych), naukowych i artystyczno-technicznych. Z takich założeń metodologicznych i przeświadczenia uniwersalistycznego wyszli twórcy filozofii bezpieczeństwa. Jest to przeświadczenie wyrosłe zarówno na postmodernizmie, jak i na uniwersalizmie. Postmodernizm jako nurt filozofii współczesnej proponuje porzucenie metafizyki i wysiłków na rzecz odkrywania prawdy na rzecz jej tworzenia, aktywności i podmiotowego znajdowania nowego sensu (nowej prawdy, innej niż ta z przeszłości i utrwalona). Uniwersalizm zaś jako metafilozofia proponuje zastąpić tradycyjne myślenie alternatywne typu, że tylko filozofia daje wiedzę absolutnie prawdziwą albo najlepszą i najpewniejszą, albo tylko nauka daje wiedzę o tych właściwościach, albo tylko doświadczenie i praktyka, albo jakiś inny jeszcze rodzaj wiedzy pozwala dobrze żyć i się mieć. To myślenie alternatywne metafilozofia proponuje zastąpić myśleniem koniunktywnym, integrującym i  poszukującym w każdym rodzaju wiedzy części prawdy, aby ją złożyć w jakąś całość, system i narzędzie pozwalające na to, aby żyć i doskonalić życie; eliminować, unikać i przezwyciężać zagrożenia dla trwania i jego prolongowania. Tym narzędziem ma ambicje być filozofia bezpieczeństwa tworzona i rozwijana przede wszystkim w Instytucie Nauk Humanistycznych Akademii Obrony Narodowej.

Koncepcja filozofii bezpieczeństwa (filozofii szczegółowej) zrodziła się z prób przezwyciężenia, polemologii (filozofii wojny) i irenologii (filozofii pokoju) wobec wyzwań, jakie pojawiły się w ostatnich dwóch dekadach XX w. Jej przedmiotem jest bezpieczeństwo identyfikowane z taką formą istnienia, które w życiu każdego człowieka jest dobrem. Wszelako, jak skonstatował Albert Schweitzer i co propaguje rewerentyzm, każde życie chce żyć pośród życia, które również pragnie żyć. To pragnienie jakiejś formy istnienia (życia), czyli bezpieczeństwa, dla ludzi współczesnych zdaje się, że pełni rolę swoistego substytutu szczęścia (?).

Niniejsza książka zawiera zarys filozoficznej wiedzy o bezpieczeństwie, czynionym w ujęciu holistycznym i interdyscyplinarnym. Stąd problemy w nim przedstawiane obejmują zagadnienia z wielu obszarów wiedzy. Prezentowane są one jednak zgodnie z ideą uprawiania i wykładania filozofii systematycznej – współczesną manierą najbliższą arystotelesowskiemu podziałowi rodzajów wiedzy ludzkiej i podstawowych działów filozofii. Zgodnie z nią obejmuje on wskazanie przedmiotu filozofii bezpieczeństwa, z wyeksponowaniem przede wszystkim takich pojęć jak wojna, pokój i bezpieczeństwo. Bowiem w filozofii bezpieczeństwa zarówno wojna jak i pokój, sytuowane są jako środki, czyli przyczyna sprawcza takiej formy istnienia, która określana jest jako bezpieczna. Bezpieczeństwo pojmowane jako forma jest przyczyną formalną istnienia, życia, jego zachowania i prolongowania – życia, które identyfikowane jest z przyczyną celową.

Tak pojmowana filozofia bezpieczeństwa ma swoje korzenie w europejskiej myśli filozoficznej i społecznej. W niej bezpieczeństwo jest dobrem naturalnym i podstawową potrzebą człowieka, które uwikłane jest w aksjologiczne problemy wojny i pokoju, tendencje militarystyczne i pacyfistyczne, lub, jak głosi koncepcja bezpieczeństwa Bary Buzana, w coś, co jest wojno-pokojem lubo realistycznym-idealizmem. W koncepcji tej kategoria bezpieczeństwa ma przezwyciężać jednostronność tradycyjne rozpatrywania relacji miedzy jednostkami politycznymi z perspektywy albo wojny, albo pokoju. Do tego jednak potrzebna jest refleksja filozoficzna refleksja z zakresu: ontologii, epistemologii, aksjologii i prakseologia bezpieczeństwa. Podstawy takiej refleksji, pewien jej zarys jest przedmiotem wykładu zawartego w książce. Jest to zarys wiedzy budowanej na zrębach pracy pt. O naturze bezpieczeństwa. Prolegomena do zagadnień ogólnych” (J. Świniarski), Filozofia bezpieczeństwa (R. Rosa) oraz Drogi i bezdroża filozofii pokoju (J. Borgosz), uzupełniony o problemy bezpieczeństwa człowieka w wybranych nurtach współczesnej filozofii, poszukiwania przyczyn i dynamiki wojen między cywilizacjami oraz ich przyszłości, ujętej w aspekcie bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego. Treści zawarte w książce spełniają wymogi stawiane podręcznikom akademicki i stanowią znakomite  kompendium wiedzy, szczególnie przydatnej studentom kierunku bezpieczeństwo narodowe i ekonomii Akademii Obrony Narodowej.

Na koniec chcielibyśmy serdecznie podziękować wielu osobom, którzy wnieśli do tej książki wartościowe myśli i sugestie. Trudno wymienić wszystkich, lecz  ci których wkład był największy, to: R. Stępień, R. Rosa. Podziękowania składamy również studentom za ich uwagi i propozycje.

Szczególnie serdeczne podziękowania i wdzięczność kierujemy do dwóch osób wybitnego dydaktyka i naukowca, dobrego i wielkiego człowieka, lecz  nieżyjącego już  prof. J. Borgosza oraz  do prof. R. Kulczyckiego za okazaną pomoc i wsparcie na każdym etapie  pisania tej książki.

Rozdział I

GENEZA, ŹRÓDŁA I PRZEDMIOT FILOZOFII BEZPIECZEŃSTWA

1.1. Rodzaje wiedzy o bezpieczeństwie

              Wiedza o bezpieczeństwie jest coraz bardziej rozległa. Generują ją nauki szczegółowe, filozofia i doświadczenia potoczne. Rodzi to potrzebę jej systematyzacji. Można ją prowadzić na bazie różnych kryteriów. W tradycji teoriopoznawczej, od starożytności po współczesność, posługiwano się i posługuje, chociaż już coraz rzadziej, rozróżnieniem na wiedzę fałszywą i prawdziwą[1]. Starożytni filozofowie przekonywali, że wiedza prawdziwa dostępna jest niektórym ludziom (filozofom) i bogom. Pogląd ten starała się zmodyfikować teo-filozofia średniowieczna głosząc, że wiedza absolutnie prawdziwa to ta, która została objawiona przez Boga i dzięki Jego łasce. Nowożytna fascynacja nowymi dyscyplinami naukowymi, nazbyt krytyczna do przeszłej spekulacji charakterystycznej dla filozofii i teologii, wiedzę prawdziwą upatrywać poczęła w nauce, często tylko i wyłącznie w niej. Wreszcie, eksponowany u schyłku XX wieku pogląd o końcu wieku nauki sprzyjać zaczął wielkiemu renesansowi filozofii.

              Metodologia współczesna zaś stara się klasyczny i ambiwalentny podział na wiedzę prawdziwą i fałszywą zastąpić rozróżnieniem wiedzy potocznej od naukowej. Dla niej istotną cechą wiedzy naukowej jest esencjonalizm – podejście głoszące, że istnieje realna różnica między istotą czegoś a zjawiskiem. Cechą natomiast tego rodzaju dla wiedzy potocznej jest fenomenalizm – pogląd zakładający, że nie ma potrzeby rozróżniania między istotą a zjawiskiem, bo „istota się zjawia”.

              Jednakże, to współczesne rozróżnienie wiedzy potocznej i naukowej stosuje się do stadium rozwiniętego danej dyscypliny naukowej. W stadium ateoretycznym (przedteoretycznym) mamy do czynienia z symbiozą wiedzy potocznej i naukowej[2]. A w tym właśnie stadium zdaje się, że tkwi po części rodząca się wiedza o bezpieczeństwie, chociaż aktywnie jest ono przez tę filozofię porzucane. Z tego względu, stosowniejszym podziałem jest ten, który szczególnie odcisnął się na dziejach myśli kultury europejskiej. Jest to jeden z podziałów zastosowanych przez Arystotelesa[3] i od tego czasu jest obecny w myśli tej kultury. Podział ten wyprowadzony jest z naturalnych predyspozycji człowieka. A jest ich – według Arystotelesa - cztery[4]. Są to predyspozycje posiadane przez każdego człowieka do:

-               wiedzy naukowej, której przedmiotem „są rzeczy ogólne i konieczne”[5];

-               mądrości teoretycznej, której przedmiotem są „pierwsze przyczyny i zasady”;

-               mądrości praktycznej, której podmiotem jest człowiek zaś przedmiotem „są rzeczy, które mogą mieć się inaczej”[6];

-               myślenia intuicyjnego, którego przedmiotem są „najwyższe zasady”[7].

Zatem, w konsekwencji przywołanego podziału, są cztery rodzaje wiedzy, a mianowicie:

1. Naukowa, związana z faktami i związkami przyczynowo-skutkowymi.
2. Teoretycznie filozoficzna, związana z filozofią pierwszą, ontologiczna tudzież metafizyczna czyli wiedza prawdziwa o pierwszych przyczynach i zasadach wszelkiego istnienia, jego strukturze i funkcjonowaniu ­– wiedza podstawowa w założeniu filozoficznym.
3. Praktycznie filozoficzna, związana z filozofią praktyczną i ludzkim działaniem, naukami społecznymi i humanistycznymi.
4. Intuicyjna, związana zarówno z teorią jak i praktyką, przenikającymi je irracjonalnymi działaniami człowieka.             

              Wyróżnione rodzaje wiedzy przenikają się nawzajem. Ale różnią się podstawowymi problemami badawczymi i konstatacjami. Mimo tego, przywołana systematyzacji Arystotelesa daje się wstępnie zastosować do klasyfikacji rozległej wiedzy o bezpieczeństwie. Współczesny stan badań nad bezpieczeństwem zaś w pełni uzasadnia takie rozróżnienie. Wiedza ta bowiem jest kształtowana przez:

·         naukę o bezpieczeństwie, ogólną jego teorię, która nazywana bywa sekurologią lub sekuritologią, a która poszukuje tego, co ogólne i konieczne w swym przedmiocie określonym w nazwie tej nauki;

·         filozofię bezpieczeństwa, teoretyczną refleksje o bezpieczeństwie, jego usytuowaniu wśród pierwszych przyczyn i zasad;

·         filozofię bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego, szeroko pojętą prakseologię bezpieczeństwa dotyczącą jego sprawiania w życiu społecznym;

·         intuicję bezpieczeństwa, która wpływa na praktykę jego sprawiania przez podejmowanie lub zaniechanie określonych działań.

              Każdy z wyróżnionych rodzajów wiedzy ma swoje zakorzenienie filozoficzne i związany jest z określonymi koncepcjami pojmowania bezpieczeństwa, jego definiowania i, tym samym, określania przedmiotu zainteresowania badawczego. Są to koncepcje o charakterze bardziej obiektywnym albo bardziej subiektywnym, teoretycznym albo praktycznym. Każda z tych koncepcji znajduje się na jakimś (różnym) poziomie usystematyzowania. Jest matematyczno-techniczna wiedza o bezpieczeństwie, którą zawiera cybernetyczno-techniczna teoria bezpieczeństwa[8], ale jest także humanistyczna wiedza o bezpieczeństwie pomieszczana w psychologii, pedagogice[9] i socjologii[10], politologii oraz teorii stosunków międzynarodowych [11] oraz nauce o cywilizacjach. Można mówić również o literackiej, artystycznej i religijnej wiedzy o bezpieczeństwie. Jest także filozofia bezpieczeństwa[12], zarówno teoretyczna jak i praktyczna. Ta ostatnia ma już ustaloną nazwę jako filozofia bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego[13] - nazwę zrodzoną i rozpropagowaną przez pracowników nauki AON, którzy od początku lat 90-tych XX wieku bezpieczeństwo uczynili przedmiotem badań, w wielu aspektach i wątkach, w tym, także w perspektywie filozoficznej.

Ci, którzy podjęli problem wiedzy o bezpieczeństwie w perspektywie filozoficznej, zwrócili się ku klasycznej filozofii starożytności Greckiej. Wykorzystali podział wiedzy dokonany przez Arystotelesa. Założyli przeto, że można adekwatnie rodzaje wiedzy o bezpieczeństwie ujmować tak, jak przedstawia to poniższa tabela 1.

Tabela 1

Rodzaje wiedzy o bezpieczeństwie i ich przedmiot