durkheim.pdf

EMILE DURKHEIM

O podziale pracy społecznej

Analiza kary potwierdziła naszą definicję przestępstwa. Zaczęliśmy od

indukcyjnego ustalenia, że przestępstwo polega w istocie na czynie sprzecznym

z silnymi i ściśle określonymi stanami świadomości wspólnej; przekonaliśmy się,

że wszystkie cechy kary wynikają z takiej właśnie natury przestępstwa. Oznacza

to, że normy, jakie kara sankcjonuje, są wyrazem najbardziej zasadniczych

podobieństw społecznych.

W ten sposób widać, jaki rodzaj solidarności symbolizuje prawo karne.

Dobrze wszyscy wiemy, że istnieje taki rodzaj spójności społecznej, której

przyczyna leży w pewnej zgodności cech poszczególnych jednostek z cechami

wspólnego typu, który nie jest niczym innym niż psychicznym typem społeczeństwa.

Są sytuacje, kiedy nie tylko wszyscy członkowie grupy przyciągają się wzajemnie,

ponieważ są do siebie podobni, ale także czują się związani z tym, co stanowi

warunek istnienia tego typu zbiorowego, czyli ze społeczeństwem tworzonym

w wyniku swego zespolenia. Obywatele nie tylko lubią się i poszukują wzajemnie

bardziej, niż poszukują obcych, ale kochają też swoją ojczyznę. Potrzebują jej tak,

jak potrzebują siebie nawzajem, zależy im na tym, aby trwała i rozkwitała, bez niej

bowiem funkcjonowanie znacznej części ich życia psychicznego byłoby zahamo

wane. I przeciwnie, społeczeństwu zależy, aby obywatele byli w podstawowych

swych rysach podobni, jest to bowiem warunek jego spójności. Mamy w sobie

dwie świadomości: pierwsza zawiera charakteryzujące nas stany osobiste, podczas

gdy stany drugiej świadomości są wspólne całemu społeczeństwu 44 . Pierwsza

reprezentuje wyłącznie naszą osobowość indywidualną i tę tworzy; druga reprezen

tuje typ zbiorowy i w konsekwencji - społeczeństwo, które bez niej nie istniałoby.

Kiedy jeden ze składników tej drugiej świadomości kieruje naszym postępowaniem,

działamy nie dla naszego interesu indywidualnego, ale dla celów zbiorowych.

W celu uproszczenia wykładu czynimy założenie, iż jednostka należy tylko do społeczeństwa.

O podziale pracy społecznej 189

Chociaż różne, obie te świadomości są ze sobą powiązane, w sumie bowiem mając

jedno i to samo podłoże organiczne tworzą jedność. Są więc solidarne. Stąd

wypływa solidarność sui generis, która zrodzona z podobieństw wiąże bezpośrednio

jednostkę ze społeczeństwem; w następnym rozdziale będziemy mogli lepiej

wykazać, dlaczego proponujemy nazwać ją mechaniczną. Solidarność ta polega nie

tylko na ogólnym i nieokreślonym powiązaniu jednostki z grupą, ale także na

uzgadnianiu poszczególnych dążeń. Gdzie zaś naprawdę dążenia zbiorowe są takie

same, przynoszą wszędzie takie same efekty. W konsekwencji za każdym razem,

kiedy wchodzą w grę, ludzkie pragnienia spontanicznie i zbiorowo zmierzają

w tym samym kierunku.

Tę to właśnie solidarność wyraża prawo represyjne, przynajmniej w tym,

co w niej najżywotniejsze. Czyny, jakich prawo to zabrania i kwalifikuje

jako przestępstwo, są dwojakiego rodzaju: albo bezpośrednio manifestują

jaskrawą odmienność sprawcy, który ich dokonuje, od typu zbiorowego,

albo obrażają organ świadomości wspólnej. W jednym i drugim wypadku

siła, która reaguje wstrząśnięta przestępstwem, jest taka sama; stanowi wytwór

najbardziej podstawowych podobieństw społecznych, a rezultatem jej jest

podtrzymywanie spójności społecznej, będącej wynikiem tych podobieństw.

Tę właśnie siłę prawo karne chroni przed najmniejszym osłabieniem, zarazem

wymagając od każdego z nas minimum podobieństw, bez których jednostka

byłaby zagrożeniem dla jedności ciała społecznego, i narzucając szacunek

dla symbolu, który wyraża i streszcza te podobieństwa, równocześnie je

gwarantuje.

W ten sposób wyjaśnia się też istnienie czynów, które często uchodziły

za przestępcze i karano jako takie, chociaż same w sobie nie były szkodliwe

dla społeczeństwa. Typ zbiorowy, podobnie jak typ indywidualny, powstał

pod wpływem bardzo różnorodnych przyczyn, a nawet przypadkowych spotkań.

Jako wytwór rozwoju historycznego, nosi na sobie ślady wszystkich okoliczności,

jakie społeczeństwo spotykało w swoich dziejach. Byłoby zatem rzeczą dziwną,

gdyby wszystko, co w nim znajdujemy, dopasowane było do jakiegoś użytecznego

celu, musiało bowiem wejść do niego po drodze wiele składników, nie

mających związku z użytecznością społeczną. Wśród inklinacji i dążności

odziedziczonych przez jednostkę po przodkach lub powstałych z biegiem

czasu na pewno wiele nie służy niczemu albo kosztuje więcej, niż daje.

Większość z nich nie jest z pewnością szkodliwa, gdyż człowiek nie mógłby

żyć w tak złych warunkach; są jednak takie, które pozostają, mimo że

nie są użyteczne, a te, oddające najbardziej niezaprzeczalne usługi, wykazują

się intensywnością często nie związaną z pożytkiem, gdyż bierze się ona

nieraz z innych przyczyn. Podobnie przedstawia się kwestia namiętności

zbiorowych. Czyny, które je obrażają, nie są niebezpieczne ze względu na

190

EMILE DURKHEIM

niezależnie od pochodzenia tych uczuć, gdy tylko stają się częścią typu

zbiorowego, a zwłaszcza jego podstawowymi elementami - wówczas wszystko, co

przyczynia się do ich zniszczenia, niszczy zarazem spójność społeczną i naraża

społeczeństwo. Nie były wcale użyteczne w momencie narodzin, ale kiedy już

zaistniały, ich przetrwanie stało się konieczne pomimo ich irracjonalności. Oto

dlaczego rzeczą właściwą jest, by czyny, które je obrażają, nie były tolerowane.

Oczywiście, rozumując abstrakcyjnie można by udowodnić, że nie ma powodu,

aby społeczeństwo zakazywało jedzenia takiego czy innego mięsa, co samo

w sobie jest nieszkodliwe. Ale gdy tylko strach przed tym pożywieniem staje się

integralną częścią świadomości wspólnej, nie może on zaniknąć bez rozluźnienia

więzi społecznych, co przeczuwają niejasno ludzie o zdrowych umysłach 45 .

Podobnie jest z karą. Chociaż wypływa ona z reakcji całkowicie me

chanicznej, z uczuciowych i w wielkiej mierze nieprzemyślanych pobudek,

to jednak nie przestaje odgrywać użytecznej roli. Tylko że rolę tę odgrywa

nie tam, gdzie to się zwykle widzi. Nie służy ona wcale albo służy tylko

w bardzo niskim stopniu do zmiany postępowania winowajcy albo do odstraszania

jego możliwych naśladowców; z obu tych punktów widzenia jej skuteczność

jest wątpliwa lub przynajmniej mierna. Prawdziwa jej funkcja polega na

zachowaniu nienaruszonej spójności społecznej poprzez podtrzymywanie świa

domości wspólnej w całej jej witalności. Zanegowana tak kategorycznie,

świadomość ta musiałaby stracić swoją moc, gdyby reakcja emocjonalna

zbiorowości nie uzupełniła tej straty i gdyby miało to prowadzić do rozluźnienia

solidarności społecznej. Trzeba więc, by umocniła się zdecydowanie w chwili,

gdy jej się przeczy, jedynym zaś środkiem afirmacji jest wyrażenie jednomyślnej

odrazy, jaką wzbudza przestępstwo, za pomocą wiarygodnego czynu, który

polegałby na zadawaniu cierpienia jego sprawcy. A zatem cierpienie to,

jako konieczny skutek tworzących go przyczyn, nie jest bezinteresownym

okrucieństwem. To sygnał świadczący, że uczucia zbiorowe są zawsze zbiorowe,

że wspólnota umysłów zanurzonych w tej samej wierze pozostaje nienaruszona

i że dzięki temu naprawia ona zło, jakie przestępstwo wyrządziło społeczeństwu.

Dlatego też słusznie mówi się, że przestępca powinien cierpieć proporcjonalnie

do wielkości swojego przestępstwa, a bardzo wielu ludzi uważa teorie od

mawiające karze jakiegokolwiek charakteru pokuty za szkodliwe dla porządku

społecznego. W gruncie rzeczy teorie takie dałyby się zastosować jedynie

w społeczeństwie pozbawionym niemal świadomości wspólnej. Bez koniecznego

zadośćuczynienia krzywd nie dałby się utrzymać fakt nazywany sumieniem.

5 Nie oznacza to, że należy utrzymywać jakąś normę prawną tylko dlatego, że w danej chwili

odpowiada ona jakiemuś uczuciu zbiorowemu. Ma ona rację bytu tylko wówczas, gdy uczucie to jest

żywe i silne. Jeżeli zanikło lub osłabło, jej sztuczne utrzymywanie jest daremne. Może nawet być tak,

że trzeba zwalczać jakąś praktykę, która kiedyś była wspólna, ale już wspólną przestała być

O podziale pracy społecznej 191

Można zatem powiedzieć - i nie będzie to paradoks - że kara służy przede

wszystkim oddziaływaniu na ludzi uczciwych; ponieważ jest przeznaczona do

leczenia ran zadanych uczuciom zbiorowym, rolę tę może odegrać jedynie

wówczas, gdy uczucia takie istnieją i są żywotne. Zapobiegając temu, by w już

osłabionych umysłach nie doszło do nowego osłabienia ducha zbiorowego, kara na

pewno może przeszkodzić w mnożeniu się przestępstw. Jednakże ten rezultat,

skądinąd pożyteczny, to tylko szczególne odbicie ciosu. Krótko mówiąc, aby

wytworzyć sobie dokładną ideę kary, należy pogodzić z sobą dwie sprzeczne teorie

podane wyżej: tę, która widzi w niej pokutę, i tę, która czyni z niej narzędzie

obrony społecznej. W rzeczywistości jest rzeczą pewną, że funkcja kary polega na

ochronie społeczeństwa, ale to dlatego, że ma charakter pokuty; z drugiej strony,

jeśli ma być pokutą, to nie dlatego, że wskutek jakiejś mistycznej właściwości

cierpienie odkupuje winę, ale dlatego, iż tylko pod tym warunkiem kara może dać

użyteczny społecznie skutek 46 .

Z rozdziału tego wynika, że istnieje solidarność społeczna, wywodząca się

stąd, że pewne stany świadomości są wspólne wszystkim członkom danego

społeczeństwa. To ją właśnie wyraża materialnie prawo represyjne, przynajmniej

w tym, co dla niej zasadnicze. Jej udział w ogólnej integracji społeczeństwa zależy

w sposób oczywisty od mniejszego lub większego zakresu życia społecznego, jaki

obejmuje i reguluje świadomość wspólna. Im więcej rozmaitych stosunków,

w których odczuwa się jej oddziaływanie, tym więcej też wytwarza ona więzi,

które łączą jednostkę z grupą; spójność społeczna jej zawdzięcza swoje istnienie

i nosi na sobie jej znamię. Z drugiej strony liczba tych stosunków jest wprost

proporcjonalna do liczby norm represyjnych. Określając, jaką część aparatury

prawnej stanowi prawo karne, będziemy mogli zmierzyć zarazem relatywne

znaczenie tej solidarności. To prawda, że tak postępując nie weźmiemy pod uwagę

niektórych składników świadomości zbiorowej, które ze względu na mniejszą siłę

lub brak określenia są obce prawu karnemu, a przyczyniają się do zapewnienia

harmonii społecznej; są to elementy chronione tylko za pomocą kar rozproszonych.

Podobnie jednak przedstawia się sprawa innych części prawa. Nie ma takiego,

którego nie uzupełniałyby obyczaje, a ponieważ trudno przypuszczać, by w tych

różnych częściach związek między prawem a obyczajami nie był taki sam, owo

wyłączenie nie spowoduje zmiany wyników naszego porównania.

6 Mówiąc, że kara jako taka mą rację bytu, nie rozumiemy przez to, że jest doskonała i nie

można jej ulepszyć. Natomiast oczywiste jest, że wówczas, gdy wyrasta z przyczyn całkowicie

192

EMILE DURKHEIM

III

Solidarność wynikająca

z podziału pracy albo organiczna

Sam charakter sankcji restytucyjnej wystarcza, aby wykazać, że solidarność

społeczna, której odpowiada prawe restytucyjne, należy do zupełnie innego rodzaju.

Sankcję tę wyróżnia to, że nie ma ona charakteru pokuty, ale sprowadza się

do prostego przywrócenia stanu rzeczy- Tego, kto pogwałcił prawo albo go nie

uznaje, nie karze się proporcjonalnie do występku, jakiego się dopuścił; skazuje

się go po prostu na podporządkowanie się prawu. Jeżeli fakty już się dokonały,

sędzia odtwarza je takie, jakie powinny być. Mówi o prawie, nie o karach.

Odszkodowania nie mają charakteru karnego; to tylko sposób powrotu do

przeszłości, aby w miarę możliwości odtworzyć ją w normalnej postaci. Gabriel

Tarde uważał co prawda, że obciążenie kosztami sądowymi strony przegrywającej

proces jest czymś w rodzaju kary cywilnej'. Ale w tym sensie słowo „kara" ma

już tylko wartość metaforyczną. Aby można mówić o karze, konieczny jest

przynajmniej jakiś związek między karą a winą i dlatego rozmiary winy powinny

być dokładnie określone. W gruncie rzeczy ten, kto przegrywa proces, ponosi

koszty, jeśli nawet miał dobre zamiary, jeśli nawet jest winny tylko z powodu

niewiedzy. Zasady tej normy wydają się więc zupełnie inne: ponieważ sprawied

liwość nie jest wymierzana bezpłatnie, słuszne jest, że jej koszty ponosi ten, kto

doprowadził do ich powstania. Możliwe zresztą, że perspektywa tych wydatków

powstrzyma zuchwałego pieniacza, ale nie wystarcza to, aby wydatki te potraktować

jako karę. Obawa przed ruiną, jeśli jest ona skutkiem lenistwa lub zaniedbania,

może spowodować, że nabywca będzie aktywny i pilny, ale przecież ruina

w dosłownym sensie tego słowa nie jest sankcją za jego przewinienia.

Niestosowanie się do tych norm nie spotyka się nawet z karą rozproszoną.

Procesujący się, który przegrał proces, nie zostaje napiętnowany, jego honor nie

został splamiony. Możemy nawet wyobrazić sobie, że zmiana tych norm nie

wywołałaby wzburzenia. Myśl o tym, że zabójstwo umyślne można by tolerować,

oburza nas, ale bez trudu zgadzamy się, że prawo dziedziczenia ulega zmianie,

wielu ludzi uważa zresztą, że powinno być zniesione. W każdym razie nie

sprzeciwiamy się, aby o tej sprawie dyskutowano. Podobnie zgadzamy się, by

prawo służebności lub użytkowania miało inną strukturę, by zobowiązania zbywcy

i nabywcy były określone inaczej, by funkcje administracyjne rozdzielono w myśl

innych zasad. Ponieważ przepisom tym nie odpowiada żadne uczucie i na ogół nie

wiemy w sposób naukowo ugruntowany, dlaczego istnieją, nauka taka nie powstała,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: