Sakson - Migracje w XX wieku.pdf - Procesy ostatnie ćwiczenia - socjologia08

Andrzej Sakson

Migracje w XX wieku

Wiek XX to nie tylko stulecie dwu wielkich totalitaryzmów, ale także okres masowych

migracji, ucieczek, wysiedleń i deportacji oraz związanych z tym ludzkich nieszczęść.

Szacuje się, iż w wyniku przymusowych migracji swe miejsce zamieszkania utraciło około

100 mln osób, w tym w Europie liczba ta sięga około 50 mln.

Migracja polegająca na trwałym lub czasowym opuszczeniu miejsca stałego pobytu

i przemieszczeniu się na inne miejsce, jest procesem społecznym o wielkim znaczeniu

w dziejach ludzkości. Typologia migracji zakłada podział na migracje dobrowolne

i przymusowe, legalne i nielegalne, okresowe (krótkotrwałe) stałe i wahadłowe, wewnętrzne

(w obrębie danego państwa, np. wieś-miasto) i zewnętrzne, w tym wewnątrzkontynentalne

(międzypaństwowe) i międzykontynentalne. Ze względu na przyczyny migracji dzielimy ją

najczęściej na migracje o podłożu politycznym, ekonomicznym, religijnym, światopoglądo-

wym czy też rasowym. Cele stawiane przez migrantów mogą być zróżnicowane, np.

zarobkowe, polityczne (uzyskanie wolności politycznej) innowacyjne (budowa nowego ładu),

konserwatywne (próba przywrócenia dawnego porządku), emerytalne, łączenia rodzin

i małżeńskie ( w celu zawarcia związku małżeńskiego). Niezależnie od swej formy, migracje

były doniosłym czynnikiem wpływającym na dzieje kontynentów, starożytnych potęg

i nowożytnych państw, rodzin, plemion i współczesnych narodów 1 .

W dziejach Polski ruchy migracyjne odegrały doniosłą rolę. W przeszłości był to

zarówno napływ obcej narodowościowo ludności na ziemie polskie i emigracja Polaków do

1 Por. A. Maryański, Migracje w świecie. Warszawa 1984; M. Okólski, Współczesne europejskie migracje

międzynarodowe a dynamika procesów integracyjnych, Studia Socjologiczne, 2001, nr 1 s. 11-16;

P. Kraszewski, Typologia migracji, (w:) Migracje-Europa-Polska, red. W. J. Burszta i J. Serwański. Poznań

2003 s. 27-29. M. Kubiak, K. Slany, Migracje, (w:) Encyklopedia socjologii, t. 2. Warszawa 1999, s. 243-249;

J. E. Zamojski, Migracje po II wojnie światowej, (w:) Migracje 1945-1995. Migracje i społeczeństwo, t. 3.

Warszawa 1999, s. 7-20.

innych krajów, jak i przemieszczanie się ludności w obrębie państwa polskiego, z różnym

nasileniem tych wędrówek w różnych okresach 2 .

Emigracja z Polski nie jest zjawiskiem nowym. Emigracją niepodległościową nazywano

tych, których do opuszczenia kraju zmusiły klęski kolejnych powstań narodowych,

skierowanych przeciwko państwom zaborczym (Rosji, Austrii i Prus) z lat 1794, 1830 i 1863.

Poza Ojczyzną znalazło się około 20 tys. osób. Przełom XIX i XX wieku charakteryzuje

masowa emigracja zarobkowa. W latach 1888-1914 z terenu dawnych ziem Polski wyjechało

blisko 3,5 mln osób. W odróżnieniu od poprzedniego okresu emigrowali wówczas głównie

chłopi i wyrobnicy rolni. Główna przyczyną było przeludnienie ziem polskich pod zaborami –

w II w połowie XIX wieku ludność Europy wzrosła o 70%, podczas gdy na ziemiach polskich

o 109% 3 .

Wyjazdami za chlebem i pracą dla siebie określano wyjazdy z niepodległej już Polski.

W latach 1918-1939 II Rzeczpospolitą opuściło na stałe 1,2 mln obywateli. Głównymi

kierunkami emigracji była Europa Zachodnia (głównie Francja, Belgia i Niemcy) oraz Stany

Zjednoczone (gdzie obecnie szacuje się liczbę Polaków i osób polskiego pochodzenia na 8,5

mln) Brazylia i Argentyna. W wyniku drugiej wojny światowej oraz w okresie powojennym

wielu Polaków znalazło się poza granicami swego ojczystego kraju. W okresie od 1951 do

1980 r. Polskę opuściło około 900 tys. osób, a przybyło do niej na stałe ponad 300 tys. osób

(tabela 1).

Tabela 1. Przemieszczenie ludności Polski w latach 1944–1980

Lata

Wyjazdy z Polski w tys.

Przyjazdy do Polski w tys.

1944–1950

3 800,0

3 616,0

1951–1955

17,9

16,7

1956–1960

359,6

250,0

1961–1970

223,8

24,4

1971–1980

225,6

16,3

Źródło: Rocznik demograficzny Polski z lat 1950–1982.

2 A. Kwilecki, Ruchy migracyjne ludności w Polsce Ludowej. Stan i potrzeby badań, w: Z pogranicza

problematyki narodowej i międzynarodowej. Studia i szkice, Warszawa 1982, s. 38.

3 Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych (XVIII-XX wiek). Pod red. A. Pilcha

Warszawa 1984, C. Obracht-Prondzyński, Emigracja z Polski. Przyczyny formy-cele-skutki, w: W kręgu

problematyki kaszubsko-pomorskiej. Studia i szkice. Gdańsk-Wejherowo 2003, s. 179-212, H. Janowska,

Emigracja zarobkowa z Polski 1918-1939. Warszawa 1981.

Emigracja z Polski która przybrała masowe rozmiary w latach osiemdziesiątych stano-

wiła jeden z istotnych problemów społecznych kraju. O skali zjawiska świadczy fakt, iż

w latach 1980-1988 ze swych ojczystych stron wyjechało 800 tys. obywateli polskich

(w latach 1981-1986 średnio około 60 tys. rocznie) Do końca lat osiemdziesiątych z Polski

wyemigrowało około 1 milion osób. Tak np. w 1988 roku wyemigrowało z Polski na stałe

200 tys. osób, w tym do Republiki Federalnej Niemiec 170 tys. (140 226 osób uznanych za

„przesiedleńców” i 29 023, którzy zaliczani są do uchodźców”) 4 .

W latach dziewięćdziesiątych XX wieku miała miejsce kolejna fala emigracji z i do

Polski 5 oraz pojawienie się nowych migracji na linii Wschód-Zachód Europy.

Migracje Wschód-Zachód

Dokąd sięgają nowe mury „europejskiej twierdzy” chroniące jej mieszkańców przed

napływem nieproszonych przybyszów?

Do niedawna jeszcze wydawało się, iż granicę dobrobytu stanowi zasięg Unii

Europejskiej. W lipcu 1994 r. służby graniczne z Polski, Białorusi, Węgier, Rumunii,

4 Por. A. Sakson, Problem masowej emigracji z Polski w latach osiemdziesiątych. „Życie i Myśl” 1989,

nr 10, s. 28-35; A. Banaszkiewicz, Główne kierunki i natężenie migracji światowych w latach 1945-1995,

w: Migracje 1945-1995, op. cit. , s. 21-37.

5 Por. Ludzie na huśtawce. Migracje między peryferiami Polski i Zachodu. Pod red. E. Jaźwińskiej

i M. Okólskiego. Warszawa 2001; E. Jaźwińska, W. Łukowski, M. Okólski, Przyczyny i konsekwencje

emigracji z Polski. Warszawa 1997; J. Korczyński, Sezonowe wyjazdy zarobkowe Polaków do Niemiec.

Warszawa 2003; K. Heffner, B. Solga, Praca w RFN i migracje polsko-niemieckie a rozwój regionalny Śląska

Opolskiego. Opole 1999; B. Solga, Migracje polsko-niemieckie i ich konsekwencje społeczno-ekonomiczne na

obszarach wiejskich Śląska Opolskiego. Opole 2002; Migracje powrotne Polaków. Powroty sukcesu czy

rozczarowania? Pod red. K. Iglickiej. Warszawa 2002; K. Heffner, T. Sołdra-Gwiżdż, Migracje powrotne na

Górny Śląsk z perspektywy socjologicznej. Warszawa 1997; W. Łukowski, Czy Polska stanie się krajem

imigracyjnym? Warszawa 1997; M. Okólski, Imigranci; przyczyny napływu, cechy demograficzno-społeczne,

funkcjonowanie w społeczeństwie polskim. Warszawa 1998, K. Głąbicka, Przerzut migrantów do lub przez

terytorium Polski. Warszawa 1999; A. Grzymała-Kozłowska, Polscy nielegalni pracownicy w Belgii. Warszawa

2001; A. Korybut Woroniecki, Illegal immigration to Poland. Groningen 2000; A. Florczyk, Uchodźcy w Polsce.

Między humanitaryzmem a pragmatyzmem. Toruń 2003; H. Grzymała-Moszczyńska, Goście i gospodarze.

Problemy adaptacji kulturowej w obozach dla uchodźców oraz otaczających je społeczności lokalnych. Kraków

1998; E. Nowicka, S. Łodziński, U progu otwartego świata. Poczucie polskości i nastawienie Polaków wobec

cudzoziemców w latach 1989-1998. Kraków 2001; D. Stola, Rodzaje i mechanizmy migracji zarobkowych do

Polski. Warszawa 1997.

Słowacji i Ukrainy powołały Wspólną Grupę Koordynacyjną, której głównym celem ma być

zwalczanie zorganizowanego przemytu ludzi i towarów.

Państwa Europy Środkowo-Wschodniej stały się obecnie centrum nielegalnych migracji,

strefą buforową między Azją i Afryką – skąd pochodzi większość migrantów – a Europą

Zachodnią – głównym celem migracji.

W wielu krajach na Wschodzie i Zachodzie Europy gazety, niczym raporty z frontu,

regularnie publikowały miesięczne dane o legalnym i nielegalnym napływie obcych,

zamieszczały mapy z zaznaczeniem wędrówkowych szlaków – „tylu i tylu” Rumunów

i Rosjan przez Polskę i Czechy, „tylu i tylu” Arabów przez Cieśninę Gibraltarską.

Jako ilustrację tych zjawisk służyły zdjęcia Albańczyków oblepiających keje we

włoskich portach Bari, albo rosyjskich Żydów na ziemiach okupowanych przez Izrael,

nadwołżańskich Niemców w westfalskich obozach, Kurdów uciekających spod irańskich

bomb pod tureckie, a jeszcze do tego Bośniacy, Chorwaci, Serbowie wygnani w ramach

„czystki etnicznej”.

Migracje należą do najbardziej charakterystycznych zjawisk ostatniego dziesięciolecia

w całym świecie. Ponad 20 mln uchodźców, legalnych i nielegalnych migrantów – to symbol

XX-wiecznego świata 6 . Według rosyjskich prognoz jedynie z obszaru dawnego Związku

Radzieckiego swe dotychczasowe miejsce zamieszkania może zmienić od 2 do 40 mln osób 7 .

Wśród wielu problemów współczesnych migracji na szczególną uwagę zasługują przyczyny,

przebieg i perspektywy migracji Wschód-Zachód.

Zmiany, które dokonały się w Europie Środkowej i Wschodniej doprowadziły nie tylko

do intensyfikacji ruchów migracyjnych ze Wschodu na Zachód, ale także pomiędzy

poszczególnymi krajami tego regionu. Liberalizacja ustawodawstwa dotyczącego przepływu

osób, jaka nastąpiła w wielu krajach po 1989 r. zupełnie zmieniła warunki przemieszczania

się obywateli, a także osób pochodzących z terytoriów byłego ZSRR. W krótkim czasie, kraje

Europy Środkowej i Wschodniej zetknęły się z wszelkimi typami migracji (migracje

pracowników, łączenie rodzin, migracje regularne lub nieregularne, tymczasowe, sezonowe

lub przygraniczne oraz napływ uchodźców i osób starających się o azyl). Obserwowano także

6 Por. D. Hamilton, Die Suche nach einem Kompromiß für eine internationale Ordnung. „WeltTrends.

Internationale Politik und vergleichende Studien” nr 1/1993, s. 15.

7 E. Hönekopp, Ursachen und Perspektiven: Ost-West-Wandergrungen. w: Zuwanderungspolitik der

Zukunft. Bonn 1992, s. 23; F. Nuscheler, Flucht und Asyl. „Junge Kirche. Eine Zeitschrift europaischen

Christen"”nr 11/1990, s. 627-628.

przepływ odwrotny, dość ograniczony, osób, które niegdyś opuściły swój kraj z przyczyn

najczęściej politycznych, a które pragnęły w nim zamieszkać lub prowadzić działalność

gospodarczą. Wreszcie kolejną cechą charakterystyczną ruchów migracyjnych w tym regionie

jest udział w nich mniejszości narodowych.

Fale migracji i przemieszczanie się mniejszości narodowych pomiędzy poszczególnymi

państwami nie przybierają takich samych rozmiarów we wszystkich krajach Europy

Środkowo-Wschodniej. Różne są przyczyny tego stanu rzeczy. Wśród ogólnych czynników

sprzyjających migracji należy zwrócić uwagę na następujące zjawiska:

Upadek systemu komunistycznego spowodował, iż obywatele państw Europy Środkowo-

Wschodniej i dawnego ZSRR uzyskali możliwość poszukiwania lepszych warunków życia

w innych krajach.

W państwach Europy Środkowo-Wschodniej żyje około 110 mln osób zaliczanych do

mniejszości narodowych. Z uwagi na trudne warunki życia (gorsze niż w kraju ojczystym)

oraz konflikty etniczne, wielu reprezentantów mniejszości narodowych migruje lub

podatnych jest na te procesy. Tak np. w Rumunii żyje 2 mln Węgrów, 600 tys. na Słowacji,

170 tys. na Ukrainie, 400 tys. w Wojwodinie. Ponad 3 mln Rumunów żyje na Ukrainie

i w Mołdawii. Po aneksji Rusi Zakarpackiej przez ZSRR pozostali na niej Czesi i Słowacy.

W Bułgarii żyje około miliona Turków (jedynie w 1989 r. wyjechało ich 325 tys., choć wielu

z nich później wróciło). Na obszarze byłego ZSRR żyje około 2 mln Niemców (m.in. 960 tys.

w Kazachstanie, 850 tys. na obszarze Federacji Rosyjskiej, 101 tys. w Kirgistanie, 40 tys.

w Uzbekistanie, 40 tys. na Ukrainie, 33 tys. w Tadżykistanie oraz 14 tys. na terenie

pozostałych republik) oraz około 2,5 mln Polaków ( w tym 700 tys. na Białorusi, 500 tys. na

Ukrainie, 300 tys. na Litwie, 100 tys. w Kazachstanie, 70 tys. na Łotwie oraz około 900 tys.

na pozostałym, obszarze byłego ZSRR) 8 . W Polsce żyje ponad jeden milion osób zaliczanych

do mniejszości narodowych w tym m.in. około 3 00 tys. Niemców, 250 tys. Ukraińców oraz

200 tys. Białorusinów i 15 tys. Litwinów) 9 .

Rozpad państw wielonarodowych (ZSRR, Jugosławii i Czechosłowacji) oraz wojny

domowe i konflikty zbrojne o podłożu etnicznym toczone na obszarze byłej Jugosławii oraz

w azjatyckich republikach byłego ZSRR (np. walka o Górny Karabach czy też konflikt

8 T. Stipiczyński, Polacy w świecie. Warszawa 1992, s. 150-153.

9 Por. A. Sakson, Polnische Minderheitenpolitik, w: Das moderne Polen. Staat und Gesellschaft im

Wandel. Potsdam 2003, s. 94-106.

Sakson - Migracje w XX wieku.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: