Zarys historii medycyny sądowej w Polsce.pdf

ARCH. MED. SĄD. KRYM., 2004, LIV, 184-194 PRACE HISTORYCZNE

Stefan Raszeja*

Zarys historii medycyny sądowej w Polsce i jej

powiązań z medycyną sądową w krajach

niemieckojęzycznych **

Historical outline of forensic medicine in Poland and its

connections with forensic medicine in German-speaking

countries

Z Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej AM w Gdańsku

Kierownik: dr hab. Z. Szczerkowska – profesor AMG

Autor w dużym skrócie przedstawił kształtowanie się medycyny sądowej jako odręb-

nej gałęzi nauk lekarskich w Polsce począwszy od schyłku średniowiecza aż po współ-

czesność. Nawiązał do warunków, w jakich ta dziedzina rozwijała się w okresie rozbio-

rów Polski i uzyskania przez nią niepodległości. Szczególnie podkreślił zasługi prof.

Wachholza i jego uczniów a następnie wielki wysiłek edytorski medyków sądowych

w okresie międzywojennym i po drugiej wojnie światowej. Nie omieszkał podkreślić

związków, jakie łączyły w tym okresie polską i niemieckojęzyczną medycynę sądową,

podając liczne przykłady bardzo bliskich kontaktów obu społeczności w tym zakresie.

The author briefly presented development of forensic medicine as a separate branch

of medical sciences in Poland from the decay of the Middle Ages to date. He comments

on conditions in which forensic medicine developed after partitions of Poland and its

restoration of independence. He emphasized the merits of Prof. Wachholz and his

* Prof. dr hab. med., dr h. c., emer. kierownik Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Aka-

demii Medycznej w Gdańsku.

** Referat wygłoszony w dniu 31 października 2004 r. w Auli Leopoldyńskiej Uniwersytetu

Wrocławskiego w ramach uroczystych obchodów setnej rocznicy założenia Niemiec-

kiego Towarzystwa Medycyny Sądowej (Prawnej).

Nr 4 185

pupils, as well as the great publishing effort of forensic scientists during the interwar

period and after World War II. He did not fail to highlight links between Polish and

German forensic medicine and quotes numerous examples of very close contacts

between both communities in this field.

Słowa kluczowe: medycyna sądowa – historia i rozwój, współpraca mię-

dzynarodowa.

Key words: forensic medicine, history and development, international co-

operation.

Na ziemiach Królestwa Polskiego, u schyłku średniowiecza, zagadnienia

związane z oceną uszkodzeń ciała lub ustaleniem przyczyny śmierci dla ce-

lów sądowych, rozwiązywane były na ogół tak, jak w całej środkowej i za-

chodniej Europie. Jednocześnie trzeba zwrócić uwagę, że w okresie feudal-

nej Polski Piastowskiej, a także pod panowaniem Jagiellonów, sądownictwo

ulegało wielu przemianom, przy czym często w poszczególnych częściach

kraju obowiązywały różne systemy prawne. W szczególności rozwój miast,

wraz ze wzrostem ich uprawnień samorządowych, wpłynął na przyjmowanie

kodeksów prawnych bardziej odpowiadających wymogom humanitarnym

(prawo niemieckie, głównie lubeckie, prawo kanoniczne). W tym czasie nie-

mal we wszystkich częściach Polski oględzin ciała osób pokrzywdzonych

dokonywał przedstawiciel sądu [4, 8]. Praktyczna działalność lekarsko-sądo-

wa najwcześniej pojawiła się w Gdańsku (XIV-XV wiek), Toruniu, Poznaniu (XV

wiek), gdzie ówczesne sądy zaczęły zwracać się o opinię do chirurgów-cyru-

lików, a później do fizyków miejskich (medicus physicus). Działalności tej sprzy-

jało opracowanie w 1394 r. prawa starochełmińskiego, które zawierało szcze-

gółową kwalifikację uszkodzeń ciała [13]. Istotnym bodźcem dla rozpoczęcia

kształtowania się medycyny sądowej, jako odrębnej gałęzi nauk lekarskich,

były ustawy, które w XVI wieku zaczęły obowiązywać w Europie, wśród nich

przede wszystkim ustawa zwana „Lex Carolina” (1532 r.), która ustaliła wymo-

gi zasięgania opinii lekarzy jako znawców w przypadkach oceny niektórych

przestępstw skierowanych przeciwko życiu lub zdrowiu ludzkiemu. Wówczas

w wielu miastach Polski zaczęto powoływać biegłych lekarzy, z reguły spo-

śród wymienionych uprzednio fizyków miejskich. Jednym z nich był Joachim

Oelhafius, który piastując stanowisko fizyka miejskiego w Gdańsku, kierował

jednocześnie Katedrą Medycyny i Anatomii w ramach Gimnazjum Akademic-

kiego (Gymnasium Academicum, Athaeneum Gedanense). Przeprowadze-

nie przez Oelhafiusa w 1613 r. sekcji zwłok noworodka i opublikowanie jej

drukiem (patrz: przedstawiona rycina z kartą tytułową) należy uznać za ważne

wydarzenie, jako że była to pierwsza publiczna sekcja zwłok nie tylko

w Polsce, ale również w Europie środkowej i północnej [13]. W wieku XVI

i XVII ukazują się w Polsce pisma drukowane przez autorów polskich z zakre-

HISTORIA MEDYCYNY SĄDOWEJ

186 Nr 4

su medycyny sądowej (oczywiście w języku łacińskim). Wymienię tytuły nie-

których z nich: „Opus toxicorum” (1500 r.), „Deploratio mortis Barbarae regi-

nae” (1515 r.), De impotentia et causis ineptiae” (1545 r.), „Tetras operum

medicorum de natura venenorum” (1618 r.). Były wśród nich też prace nauko-

we z zakresu psychopatologii sądowej [8].

Ryc. 1. Karta tytułowa publikacji zawierającej opis noworodka poddanego pu-

blicznej sekcji zwłok w 1613 r. przez Joachima Oelhafiusa w Gdańsku (Pruszczu

Gdańskim).

Fig. 1. The title page of a publication containing the description of a newborn

dissected in public in Gdańsk (Pruszcz Gdański) in 1613 by Joachim Oelhafius.

Z 1629 r. pochodzi – jedna z najwcześniejszych w Europie – ekspertyza

psychiatryczna kobiety (K. Poniatowskiej), której proroctwa uznano za wy-

twór choroby psychicznej.

W XVIII wieku (1793 r.) ukazał się podręcznik nauki cyrulickiej (chirurgicz-

nej), który zawierał już rozdział poświęcony zagadnieniom stricte sądowo-

S. Raszeja

Nr 4 187

lekarskim. Autor (Ludwik Perzyna) omawia w nim wytyczne dotyczące prze-

prowadzania sekcji zwłok i oględzin osób żywych [14].

Potem nastąpił dla Polski smutny okres utraty państwowości, zwany roz-

biorem Polski pomiędzy 3 sąsiadów: Rosję, Austrię i Prusy, a medycyna są-

dowa została ściśle związana z prawodawstwem państw zaborczych; była

także uzależniona od rozwoju medycyny ogólnej w tych krajach. Stosunkowo

najlepsze warunki dla rozwoju medycyny sądowej powstały na ziemiach, któ-

re znalazły się pod zaborem austriackim. Tu też w Krakowie powstała w 1804

r. pierwsza na ziemiach polskich Katedra Medycyny Sądowej, utworzona przy

Uniwersytecie Jagiellońskim [7]. W tym r., we wrześniu Katedra ta obchodziła

jubileusz 200-lecia istnienia, w którym uczestniczył m.in. prof. Schneider z

Berlina.

Oczywiście, mimo niesprzyjających warunków, również w innych miastach

Polski (w Warszawie i Wilnie) na wydziałach lekarskich już od początku XIX

wieku wykładano medycynę sądową. Wówczas też ukazały się tłumaczenia

na język polski wielkich opracowań o charakterze podręcznikowym z języka

niemieckiego i rosyjskiego. Autorami polskich podręczników z zakresu medy-

cyny sądowej byli w tym czasie: Andrzej Janikowski (profesor Akademii Me-

dyko-Chirurgicznej w W-wie) w 1859 r. i Longin Feigel (profesor na Wydziale

Prawa Uniwersytetu we Lwowie) w 1883 r. [14].

Duże znaczenie dla medycyny sądowej – w skali światowej – miały odkry-

cia kryształków heminy przez profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego Ludwi-

ka Teichmanna (1853 r.).

W wieku XIX wybitnymi przedstawicielami medycyny sądowej byli również

następujący kierownicy Katedry i Medycyny Sądowej Uniwersytetu Jagielloń-

skiego w Krakowie – profesorowie: Fryderyk Hechel (zmarł w 1851 r.), Stani-

sław Janikowski (zmarł w 1881 r.) oraz Leon Blumenstok-Halban (zmarł

w 1895 r.), który opublikował ponad 60 prac naukowych, m.in. o zatruciach,

o śmierci z ochłodzenia i o zwęgleniu zwłok, a także o próbach życiowych

u noworodków. Najwybitniejszym przedstawicielem polskiej medycyny są-

dowej końca XIX i pierwszej połowy XX wieku był profesor Uniwersytetu Ja-

giellońskiego Leon Wachholz (1867-1942), którego uznać należy za twórcę

współczesnej polskiej szkoły medycyny sądowej. Jego podręczniki medycy-

ny sądowej (pierwszy ukazał się już w 1899 r.), techniki sekcyjnej oraz psy-

chopatologii sądowej i medycyny kryminalnej, stale modernizowane i wzna-

wiane, przez długie lata służyły kilku pokoleniom studentów, lekarzy i prawni-

ków. Jego badania doświadczalne nad oznaczaniem wieku na zwłokach

(na podstawie procesu kostnienia główki kości ramieniowej), nad zatruciem

tlenkiem węgla (wspólne z asystentem Włodzimierzem Sieradzkim) i nad

mechanizmem utonięcia (wspólnie z asystentem Stefanem Horoszkiewiczem)

stanowiły wówczas poważne osiągnięcia, cytowane przez światowe piśmien-

nictwo. W tym czasie pojawiły się też publikacje Ludwika Hirszfelda z zakresu

nauki o grupach krwi i o oznaczaniu przynależności grupowej plam krwa-

wych.

HISTORIA MEDYCYNY SĄDOWEJ

188 Nr 4

W warunkach utraty niepodległości możliwości rozwojowe nauki polskiej,

w tym medycyny sądowej, były skromne. W zaborze pruskim, który obejmo-

wał Pomorze (tzw. Prusy Zachodnie), Wielkopolskę i Śląsk, nie istniała żadna

wyższa uczelnia polska. W zaborze rosyjskim na początku XIX wieku medy-

cynę sądową początkowo wykładano w ramach uniwersytetów w Wilnie

i Warszawie, później po likwidacji uniwersytetów w 1831 r. medycyna sądowa

była wykładana jeszcze w ramach innych szkół wyższych aż do ich zamknię-

cia w 1869 r. Jedynie w zaborze austriackim dobrze rozwijały się dwie katedry

medycyny sądowej w ramach uniwersytetów w Krakowie i we Lwowie. Istnie-

jące wówczas trudności organizacyjne dotyczyły również towarzystw nauko-

wych. Dopiero odbyty w Krakowie w 1900 r. Zjazd Lekarzy i Przyrodników

Polskich powołał odrębną sekcję poświęconą medycynie sądowej [1].

Tak więc w 1918 r., kiedy Polska odzyskała niepodległość, czynne były

tylko dwie katedry medycyny sądowej: krakowska i lwowska. W 1920 r. stwo-

rzono taką katedrę na nowo powołanym Uniwersytecie Warszawskim, w 1921

r. na Uniwersytecie w Poznaniu, a w 1924 r. wznowiono działalność katedry –

po blisko 100-letniej przerwie – na Uniwersytecie w Wilnie.

Uczniowie prof. L. Wachholza objęli kierownictwo poszczególnych katedr:

prof. Włodzimierz Sieradzki we Lwowie, prof. Stefan Horoszkiewicz w Pozna-

niu, a prof. Sergiusz Schilling-Sengalewicz (uczeń prof. Sieradzkiego) w Wil-

nie. W Warszawie funkcję kierownika katedry objął prof. Witold Grzywo-Dą-

browski, który wprawdzie nie był uczniem prof. Wachholza, ale studia lekar-

skie kończył na Uniwersytecie Jagiellońskim, słuchał więc jego wykładów [3].

Zarówno w Warszawie jak i w Poznaniu wybudowano wówczas nowoczesne

budynki dla zakładów (instytutów) medycyny sądowej. Dynamicznie rozwijały

się: nauka i kształcenie kadr w zakresie medycyny sądowej. Oprócz nowych

wydań podręcznika prof. Wachholza (ostatnie z 1933 r.) pojawiło się szereg

monografii (m.in. dot. techniki i sekcji zwłok, i medycyny kryminalnej, a także

toksykologii sądowej i identyfikacji plam krwi). Z inicjatywy prof. W. Grzywo-

-Dąbrowskiego założono Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Krymino-

logii w 1938 r. [2, 10]. Oficjalnym organem Towarzystwa stało się Czasopismo

Sądowo-Lekarskie, które powstało już wcześniej (w 1928 r.), a po przerwie

wojennej zostało wznowione pod nowym tytułem (aktualnie: Archiwum Medy-

cyny Sądowej i Kryminologii).

Okres II wojny światowej przerwał działalność Towarzystwa, a sama wojna

była gehenną wielu profesorów medycyny sądowej. Włodzimierz Sieradzki zo-

stał rozstrzelany przez gestapo wraz z wieloma innymi profesorami Uniwersyte-

tu Lwowskiego 4 lipca 1941 r., Leon Wachholz w wieku 72 lat przez szereg

miesięcy był więźniem obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, Stefan

Horoszkiewicz zmarł bezpośrednio po przejściach okupacyjnych, Jan Olbrycht

ponad 3 lata przebywał w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu i Mauthau-

sen, i jako jedyny spośród naszych wielkich poprzedników, wywodzących się

ze szkoły krakowskiej, przeżył wojnę [9]. Po wojnie życie organizacyjno-na-

ukowe uległo znacznemu ożywieniu. Wprawdzie w związku z utratą ziem

S. Raszeja

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: