PSYCHOLOGICZNE DETERMINANTY ZDROWIA I CHOROBY /cz. 2/
Słownik Psychologiczny rozróżnia dwa rodzaje stresu:
• stres psychiczny – wywołany przez silny bodziec zewnętrzny i wewnętrzny (stresor), wzrost napięcia emocjonalnego prowadzący do ogólnej mobilizacji sił organizmu, mogący przy długotrwałym działaniu doprowadzić do zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu, wyczerpania i chorób psychosomatycznych;
• stres fizjologiczny – całokształt zmian, którymi organizm odpowiada na różnorakie czynniki uszkadzające, jak zranienie, oziębienie, przegrzanie itp.
v Twórca pierwszej (w 1936r.) teorii stresu – lekarz Hans Selye.
Stres (z punktu widzenia biologii i fizjologii )
„nieswoista reakcja organizmu na wszelkie stawiane mu żądanie”
Ø Reakcje organizmu na stres, niezależnie od tego, czy został on wywołany inwazją bakterii, postrzeganym niebezpieczeństwem lub poważną zmianą życiową, są podobne (1976).
Ogólny Zespół Adaptacyjny (GAS – general adaptation syndrom)
Jest to zespół wszelkich niespecyficznych zmian fizjologicznych będących odpowiedzią na stres.
• Odpowiedź ta rozwija się przez trzy stadia:
1. Reakcja alarmowa (faza szoku, faza przeciwdziałania szokowi)
- spostrzeżenie szkodliwego bodźca (stresora), ma na celu dwustopniową mobilizację sił obronnych organizmu:
faza szoku - bezpośrednia reakcja organizmu na czynnik szkodliwy,
charakteryzująca się silnym pobudzeniem organizmu do obrony.
faza przeciwdziałania szokowi - reakcje obronne, którym towarzyszą zmiany
w funkcjach fizjologicznych organizmu (np. wzrost ciśnienia krwi).
2. Stadium odporności
- organizm mobilizuje swoje zasoby energetyczne i mechanizmy obronne - następuje względna adaptacja organizmu na działanie szkodliwego bodźca.
3. Stadium wyczerpania
- charakteryzuje się obniżeniem możliwości energetycznych i obronnych organizmu, czego wskaźnikiem może być rozregulowanie funkcji fizjologicznych organizmu. Każdy w końcu ulega wyczerpaniu, będąc narażonym na stres przedłużający się w nieskończoność.
Transakcyjna teoria stresu R. Lazarusa
Stres: „określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi”
- podmiot decyduje czy relacja jest stresowa, czy nie
Lazarus wyróżnia dwie funkcje radzenia sobie ze stresem:
1. Instrumentalną - zmiana sytuacji na lepsze, albo poprzez zmianę własnego zachowania, albo poprzez zmianę otoczenia.
2. Opanowywanie emocji - by nie wymknęły się spod kontroli i nie załamały odporności psychicznej, nie utrudniły relacji, kontaktów z innymi ludźmi.
v Definicja radzenia sobie ze stresem Lazarusa,
Radzenie sobie to wciąż zmieniający się wysiłek poznawczy i behawioralny, skupiony na specyficznych zmaganiach zewnętrznych i wewnętrznych, ocenianych jako obciążające lub przekraczające możliwości człowieka.
• podstawowy proces adaptacyjny - uruchomiony zostaje proces zaradczy.
• co można uczynić, by sprostać wymaganiom sytuacji.
• czynności poznawcze i behawioralne, ukierunkowane na zmianę własnej sytuacji na lepszą.
Ø Strategie zaradcze:
1. Poszukiwanie informacji.
• często informacje pozwalają przewartościować szkody, straty czy zagrożenia, a tym samym zmienić pierwotną ocenę sytuacji,
• mogą także służyć potwierdzeniu słuszności wcześniejszej decyzji, czy samouspokojeniu.
Zdarza się jednak i tak, że unikamy informacji, wolimy czegoś nie wiedzieć, z czegoś nie zdawać sobie sprawy. Takiego podejścia wymaga osiągnięcie samouspokojenia.
Wiele osób woli nie wiedzieć wszystkiego, bo cała prawda mogłaby ich załamać
(np.. choroba).
2. Bezpośrednie działanie
• zróżnicowane i mogące służyć zarówno przezwyciężeniu skutków zdarzenia, jak również „odsunięciu” od siebie problemów, z którymi nie potrafi sobie poradzić (ucieczki w alkohol, narkotyki).
• zapobieganie przyszłym zagrożeniom, niedopuszczanie do ich powstawania dokonywane zarówno w otoczeniu, jak i w samym sobie mogą zmienić sytuacje na lepszą, znacznie korzystniejszą.
3. Powstrzymanie się od działania.
• bywa i tak, że, brak działania może przynieść więcej korzyści i okazać się skuteczniejszym sposobem poradzenia sobie z sytuacją stresową niż to,
co mielibyśmy ochotę zrobić.
• niewłaściwie wybrany w określonej sytuacji sposób zachowania może okazać się szkodliwy i spowodować poważne następstwa. Czasem to sytuacja nie pozwala na wybór sposobu zachowania.
4. Procesy intrapsychiczne.
- wewnątrzpsychiczne metody zaradcze
• zróżnicowane sposoby służące zarówno samooszukiwaniu się poprzez zaprzeczanie („nie wierzę”, „to nie może być prawda”) czy pozorowanie reakcji, udawanie, „nadrabianie miną”
• zachowania przeciwne do rzeczywiście przeżywanych uczuć, a służą unikaniu zagrożenia, oddzieleniu się od niego.
• wycofywanie się, racjonalizacja (przyjmowanie pozornie rozsądnego wytłumaczenia własnego działania) czy intelektualizacja (nadmiernie logiczne analizowanie, rozważanie tego, co zagraża). Wszystkie te działania mają znaczenie przede wszystkim uspokajające, poprawiające samopoczucie poprzez redukcję przykrych emocji. Nie zmienia to jednak obiektywnej relacji człowiek – środowisko, czyli nie zmienia samej sytuacji stresowej.
v Psychologiczne modyfikatory stresu / zdrowie behawioralne /
1. Poczucie własnej skuteczności (Albert Bandura)
• posiadane przez jednostkę subiektywne oczekiwania dotyczące przyszłych konsekwencji własnych działań wpływa na zdolność wytrzymywania stresu
• subiektywne oczekiwanie danej osoby, że w określonych okolicznościach uda jej się zachować w określony sposób leży u podstaw ludzkiej aktywności.
• wyraża się ono w przekonaniu, że jest się w stanie osiągnąć oczekiwany wynik, czyli efektywnie przeprowadzić daną czynność
• „poziom poczucia własnej skuteczności może podwyższać lub obniżać motywację do działania.
Ludzie o silnym poczuciu własnej skuteczności:
ü wybierają sobie bardziej ambitne zadania.
ü stawiają sobie wyższe cele i trzymają się ich
ü inwestują więcej wysiłku i są bardziej wytrwali niż osoby o słabym poczuciu własnej skuteczności.
ü kiedy pojawiają się przeszkody, szybciej dochodzą do siebie i nadal wykazują zaangażowanie w dążeniu do celu.
Ø W wielu badaniach wykazano, że osoby z wyższym poziomem oczekiwań co do własnej skuteczności
• podejmują i kontynuują zachowania prozdrowotne,
• są bardziej skłonne stosować się do zaleceń medycznych,
• odnoszą większe sukcesy przy zrzucaniu nadwagi
i rzucaniu palenia,
• w mniejszym stopniu ulegają dezorganizacji pod wpływem bólu,
• zapobiegają niekontrolowanym zachowaniom seksualnym,
• podejmują regularne ćwiczenia fizyczne,
• biorą udziału w badaniach profilaktycznych raka.
2. Wsparcie społeczne
Wsparcie ze strony innych ludzi chroni przed skutkami stresu.
Rodzaje wsparcia:
Ø Wsparcie emocjonalne - polega na przekazywaniu emocji podtrzymujących, uspokajających, będących przejawem troski i pozytywnego ustosunkowania do osoby wspieranej.
- bycie wysłuchanym przez innych, spotkanie się z wyrazami zrozumienia, troski,
sympatii i współczucia, wpływa na poprawę samooceny osoby wspieranej i na jej
samopoczucie.
- wyzwala także poczucie nadziei
Ten rodzaj wsparcia najpowszechniej występuje w sytuacjach trudnych.
Ø Wsparcie informacyjne
- wymiana i udzielanie informacji oraz dawanie rad, które sprzyjają lepszemu
zrozumieniu sytuacji, własnego położenia życiowego i problemów,
- dzielenie się własnym doświadczeniem przez osoby przeżywające podobne
problemy (grupy samopomocy np. Anonimowych Alkoholików),
Wsparcie informacyjne odpowiada na potrzebę rozumienia sensu krytycznych wydarzeń i ich przyczyn. Tego rodzaju wsparcia udzielają nam najczęściej osoby, z którymi łączą nas kontakty towarzyskie („gdy mam problemy jest ktoś, kto mi poradzi”).
Istnienie osób (znajomych), z którymi można razem spędzać czas jest również formą wsparcia.
Ø Wsparcie instrumentalne
- udzielanie bezpośredniej pomocy w formie pożyczek, darów lub usług
- przekazywanie informacji o konkretnych sposobach postępowania oraz forma
modelowania skutecznych zachowań zaradczych
- w postaci działania na rzecz osób potrzebujących: karmienie, udostępnianie
schronienia, mieszkania, przekazywanie środków do życia, zaopatrzenie
w lekarstwa i środki lecznicze.
Ten typ wsparcia, podobnie jak wsparcie informacyjne, jest najbardziej oczekiwany i potrzebny w sytuacjach katastrof, klęsk żywiołowych itp.
Ø Wsparcie duchowe
- związane jest ze szczególnie krytycznymi sytuacjami życiowymi (nieuleczalna
choroba, stany terminalne).
Dotyczy opieki hospicyjnej, w której pomoc wobec cierpienia i bólu duchowego, związanego z sensem życia i śmierci, wymaga odniesienia się właśnie do sfery sensu życia i ducha.
3. Poczucie własnej wartości, poziom samooceny
- ważną sprawą w radzeniu sobie z stresami życia jest wysoka samoocena, samoakceptacja i pozytywny obraz samego siebie (Sęk,1991).
• Poczucie własnej wartości
„przekonanie o autonomicznej wartości własnej osoby i oczekiwanie jego potwierdzenia ze strony innych ludzi i od samego siebie”. - na jej podstawie przewidujemy zakres swoich możliwości - szczególnie istotne w sytuacjach nowych, nieznanych i trudnych do opanowania (rozpoczynając jakąkolwiek aktywność człowiek zawsze bierze pod uwagę własne możliwości)
Osoby z niskim poczuciem własnej wartości nie wykorzystują szans na osiągnięcie sukcesów tam, gdzie jest to możliwe - boją się spróbować, wycofują się, z góry skazując na przegraną.
- często generalizują konsekwencje porażki na wszelkie aspekty swego życia oraz stosują inne destruktywne techniki radzenia sobie z zagrożeniem.
• Samoocena
Ø Adekwatna - podejmowane działania odpowiadają realnym możliwościom jednostki. Lekko podwyższony poziom samooceny niesie dla jednostki korzyści: redukuje lęk, niepokój, pozwala człowiekowi formułować ambitne cele i podejmować trudne zadania,
Ø Zaniżona – niekorzystna - uporczywe ustalanie aspiracji poniżej poziomu osiągnięć, niska odporność w sytuacji stresu.
Aby obronić i tak już relatywnie niską samoocenę, porównują siebie do innych, uciekając się do przypisywania im różnych negatywnych atrybutów.
4. Twardość psychiczna
- cechy menedżerów zachowujących dobry stan zdrowia mimo narażenia na duży stres:
ü Wysoki poziom zaangażowania w to co robią.
ü Skłonność do interpretowania zmian jako wyzwania – normalnym stanem życia są zmiany, a nie stabilność; zmiany nie są zagrożeniem, lecz interesującym wyzwaniem dla własnego rozwoju.
ü Silne przekonanie o sprawowaniu kontroli nad własnym życiem.
Osoby twarde psychicznie są bardziej odporne na stres, ponieważ same wybierają stresujące sytuacje
Istotnym składnikiem twardości psychicznej jest wewnętrzne umiejscowienie źródła kontroli.
v Przekonanie o sprawowaniu osobistej kontroli
- świadomość wpływu na zdarzenia, los, własne reakcje
- człowiek za najbardziej stresujące uważa te wydarzenia, które kojarzą mu się
z brakiem kontroli nad dziejącymi się sprawami.
- osoby wierzące we własną możliwość wpływania na stresujące wydarzenia
życiowe lepiej potrafią je opanować, skuteczniej zmagają się z nimi.
• poczucie umiejscowienia kontroli
Silna zewnętrzsterowność - wzmaga poczucie bezradności, sprzyja pasywności
i łatwemu poddawaniu się.
Wydaje się, że najkorzystniejsza dla funkcjonowania człowieka jest umiarkowana wewnątrzsterowność — jest bowiem faktem, że nie na wszystko w życiu mamy wpływ.
• W psychologii zdrowia - pojęcie umiejscowienia kontroli zdrowia
- przekonanie o możliwości wpływania na stan własnego zdrowia i jego pop...
Blackkalia