Odczytywanie historii zapisanej w krajobrazie.pdf

POLSKIE TOWARZYSTWO INFORMACJI PRZESTRZENNEJ

ROCZNIKI GEOMATYKI 2007 m T OM V m Z ESZYT 8

ODCZYTYWANIE HISTORII

ZAPISANEJ W KRAJOBRAZIE

READING THE HISTORY WRITTEN IN THE LANDSCAPE

Agata Zachariasz

Instytut Architektury Krajobrazu, Politechnika Krakowska

S³owa kluczowe: krajobraz, ogrody krajobrazowe, kompozycja, kataster galicyjski

Keywords: landscape, landscape garden, composition, Galician cadastre

Wstêp

Krajobraz to termin wieloznaczny, a stosowany przez przedstawicieli ró¿nych dziedzin,

np. geografów, ekologów, artystów, architektów i planistów, ma ró¿ny wymiar. Pojêcie

krajobraz jest ró¿nie interpretowane: jako ca³e rodowisko regionu, okolica i topografia czy

fizjonomia rodowiska naturalnego i kulturowego. Krajobraz nie jest statyczny, zmienia siê w

czasie, czytelne jest w nim oddzia³ywanie pomiêdzy histori¹ i miejscem, jest to rodzaj relacji

otwartej, swoista narracja krajobrazowa. Postrzegany jest jako mniej lub bardziej harmo-

nijny palimpsest czy patchwork , a nawarstwienia utrudniaj¹ odczytywanie historii w nim

zapisanej, czêsto wymaga wielodyscyplinarnych analiz i badañ. Krajobraz mo¿e byæ ród³em

estetycznej przyjemnoci jako uk³ad harmonijny, kompozycja elementów naturalnych i kultu-

rowych, dope³niony czasami o formy symboliczne. Zapisany jest w nim genius loci (duch

miejsca). Oceniany bywa jako kompozycja przestrzenna, np. jako forma (cechy ca³oci i

relacje do jej czêci); linie (kanwa linearnych ci¹gów, granic, krawêdzi); kolor; faktura (struk-

tura powierzchni) czy uk³ad wnêtrz krajobrazowych. Mierzy siê jego ch³onnoæ, bada jego

wra¿liwoæ, s¹ metody oceny wartoci ekonomicznej. Postrzegany te¿ jest jako produkt

kulturowy.

Krajobraz jest czêci¹ dziedzictwa historycznego, obrazuje ró¿norodne wp³ywy kulturo-

we, jest odbiciem spo³eczeñstwa, stanowi o to¿samoci miejsca. Mo¿e byæ te¿ postrzegany

jako czêæ szerokiej historii ekonomicznej i spo³ecznej, czego przyk³ady stanowi¹ np. rzym-

ska centuriacja, angielskie enclosures , amerykañska siatka Jeffersona, ale to s¹ równie¿ pró-

by tworzenia przez Niemców krajobrazu narodowosocjalistycznego w okresie II wojny

wiatowej na terytorium okupowanej Polski.

Artyku³ prezentuje jeden ze sposobów odczytywania historii zapisanej w krajobrazie. Przed-

miotem badañ s¹ za³o¿enia dworskie i pa³acowe wielkoskalowe komponowane krajobrazy.

Stanowi¹ one cenny element dziedzictwa kulturowego, obecnie w du¿ym stopniu utracony.

Odczytywanie historii zapisanej w krajobrazie

Agata Zachariasz

W odczytywaniu historii zapisanej w krajobrazie jednym z podstawowych róde³ informacji

s¹ materia³y historyczne. Praca pokazuje przydatnoæ archiwalnych róde³ kartograficznych

dla badañ krajobrazowych, a w szczególnoci do analiz XVIII i XIX-wiecznych kompozycji

ogrodowych (Zachariasz, 1996).

Ogrody angielskie

W XVIII wieku w Anglii dokona³ siê w sztuce ogrodowej zasadniczy prze³om. Po wielu

stuleciach dominacji rugowano z ogrodów wszelk¹ geometriê, a w jej miejsce wprowadzono

uk³ady swobodne, dla których natura by³a niedocig³ym wzorem. Rewolucjê ogrodow¹

zapocz¹tkowa³ okres rokoka, a ugruntowa³ owieceniowy racjonalizm i póniejszy roman-

tyzm. Poszukiwanie idealnego piêkna znalaz³o odbicie w sztuce ogrodowej, odrzucono wzo-

rzec kartezjañski utrwalony przez Le Notrea. Model, który stworzy³a Anglia, z podstawo-

wymi elementami kompozycji, g³ównymi tematami symbolicznymi i bogat¹ polemik¹ este-

tyczn¹, dotycz¹c¹ piêkna, malowniczoci i wznios³oci przedstawianego w ogrodach, przy-

jêto w ca³ej Europie, wzbogacaj¹c o lokalne tradycje i kreuj¹c rodzimy angielski krajobraz.

Ogrody nazywano angielskimi, póniej landszaftowymi. Ówczesne ogrodnictwo rozu-

miane by³o jako sztuka kszta³towania ziemi, aspekt estetyczny kszta³towania krajobrazu wy-

sun¹³ siê na pierwszy plan. Jeden z twórców nowego stylu Aleksander Pope pisa³, ¿e przy

zak³adaniu ogrodów nale¿y radziæ siê we wszystkim geniusza miejsca (Thacker, 1979). W

zak³adaniu posiad³oci wiejskiej obowi¹zywa³y zasady gospodarki krajobrazowej ( landscape

husbandry ), które przedstawi³ John C. Loudon (1806). £¹czono rolnictwo i ogrodnictwo,

wykorzystywano wodê, drzewa i formy krajobrazu, tak by s³u¿y³y te¿ celom u¿ytecznym.

By³a to kontynuacja idei ferme ornée ozdobnej farmy (The Oxford, 1991). Przes³anie znane

by³o w Polsce: Ogrody upiêkniai¹ Wieyskie Mieszkania, ale Ogrodem staæ siê mo¿e ka¿de

mieysce, ka¿da Wioska, ka¿dy folwark, naymnieyszy k¹tek....Kiedy mai¹tek szczup³y nie po-

zwala sadziæ du¿e Ogrody, s¹ sposoby, które ma³ym kosztem przystroiæ mog¹ ca³e okolice,

które na ów czas stai¹ siê Ogrodem W³aciciela (Czartoryska, 1807).

W Polsce oko³o roku 1770, równoczenie z innymi krajami na kontynencie, zaczê³y po-

wstawaæ ogrody angielskie. Szybko sta³y siê modne wród najwy¿szych warstw spo³ecz-

nych, a z czasem sta³y siê nieodzownym elementem siedziby szlacheckiej. Projektowanie

ogrodu angielskiego wymaga³o szczególnych umiejêtnoci: malarza landszaftowego dla jego

znajomoci perspektywy i kolorystyki, ogrodniczych dla w³aciwoci rolin oraz metafi-

zycznych dla ukrytych i symbolicznych treci zapisanych w scenach ogrodowych (Wodzic-

ki, 1827). W tym czasie nast¹pi³ rozkwit wydawnictw, st¹d doskona³e opisy, traktaty, wzor-

niki oraz przekazy kartograficzne i ikonograficzne pomagaj¹ce odczytywaæ historiê zapisan¹

w krajobrazie. Ogromn¹ wartoæ dokumentacyjn¹ maj¹ zbiory widoków, m.in. Zbiór wido-

ków celniejszych ogrodów (18251827), Zbiór najpiêkniejszych i najinteresowniejszych okolic

w Galicyi (1828), Krajobrazy polskie (1863), czy krajobrazy malowane przez Ordê (1873

1883), Vogla (1806) czy Stêczyñskiego (1847) (Zachariasz, 1998).

Znacznie rzadsze w historii sztuki ogrodowej s¹ jednolite zbiory planów, takie jak zespó³

XIX-wiecznych austriackich map katastralnych, sporz¹dzonych dla celów podatkowych.

Jest to wyj¹tkowe ród³o s³u¿¹ce do poznania ówczesnego ogrodnictwa, zasad kompozycji,

a nawet stosowanych w ogrodach elementów (Zachariasz, 1996).

Odczytywanie historii zapisanej w krajobrazie

Kataster

Kataster jest to opis, zwykle urzêdowy, ziemi pod wzglêdem: rozleg³oci, dochodów,

urodzajnoci, oceny p³odów, w celu jej opodatkowania. Nazwa powsta³a w staro¿ytnym

Rzymie za rz¹dów cesarza Augusta (63 r.p.n.e 14 r.p.n.e). i by³a wynikiem po³¹czenia

nazw: jednostki podatkowej ( caput iugum ) i spisu pog³ównego ( capitum registrum ) w jedno

s³owo capitastrum , od czasów redniowiecza zwanego catastrum . Wszyscy obywatele bez

wzglêdu na przynale¿noæ do klasy spo³ecznej sk³adali zeznania o wielkoci, rodzaju upraw i

dochodach maj¹tków. Jest to wiêc klasyfikacja i wymierzenie gruntów, sporz¹dzenie opisów

i planów oraz ocena dochodów. Jednolity kataster sta³ siê podstaw¹ do opodatkowania,

wykazywa³ rzeczywisty dochód z ziemi i nieruchomoci. (Wielka Powszechna, 1904).

Stan badañ

W okresie przedwojennym opisywano historyczne katastry jako cenny materia³ ród³owy

przekazuj¹cy informacje ekonomiczno-statystyczne dotycz¹ce rodzaju zainwestowania tere-

nu, podzia³u w³asnociowego i sposobu upraw (Rutkowski, 1917; Sty, 1932). Dopiero

prace powojenne zwracaj¹ uwagê na przydatnoæ katastru dla historii urbanistyki. Sta³o siê

to za przyczyn¹ badañ Zbigniewa Wzorka (1951). Ukazuj¹ siê te¿ inne publikacje (Wydro,

1967), poród których szczególne miejsce zajmuj¹ prace Janiny Stoksikówny (1975) i Alek-

sandry Czy¿ewskiej (1991) .

Gerard Cio³ek (1958, 1956, 1978) pierwszy wykorzystuje plany katastralne jako ród³o

przekazu kartograficznego do badañ nad rozwojem sztuki ogrodowej. Kataster stanowi³ te¿

wa¿ny materia³ kartograficzny i przedmiot analiz Janusza Bogdanowskiego (1966, 1995).

Nigdy natomiast nie podjêto kompleksowej analizy tego problemu, tak jak w prezentowanej

pracy. Zespó³ map traktowany jako jednolity materia³ staje siê podstaw¹ do analizy kompozy-

cji za³o¿eñ ogrodowych, przede wszystkim ogrodów Beskidu Niskiego i Pogórza, w oparciu

o legendê, w zestawieniu z dzie³ami epoki, ze wskazaniem mo¿liwoci przenikania dzie³ pu-

blikowanych i ich wp³ywu na sposób powstawania i rysowania map katastralnych (Zacha-

riasz, 1996).

Kataster austriacki i galicyjski

Pierwszy nowoczesny kataster gruntowy zosta³ wprowadzony przez Austriê po

przy³¹czeniu do cesarstwa austriackiego Lombardii (1713, 1714). Komisja mediolañ-

ska (1718) zarz¹dzi³a, by wszyscy w³aciciele dóbr z³o¿yli deklaracje o dochodach z

posiad³oci. W latach 17211723 przeprowadzono pomiary ziemi, sporz¹dzono plany i po-

przez taksacje wyznaczono czysty dochód bêd¹cy podstaw¹ do opodatkowania. Kataster

ten nazwany mediolañskim wprowadzony w Lombardii w roku 1732 sta³ siê wzorem dla

innych krajów europejskich. Póniejsze katastry: to austriacki i pruski. Dla Polski okres

powstawania i wietnoci ogrodów angielskich zwi¹zany jest z upadkiem niepodleg³oci.

Rok 1772 przyniós³ pierwszy rozbiór, a tereny, które dosta³y siê pod panowanie Austrii, jako

nowa prowincja, otrzyma³y nazwê Królestwo Galicji i Lodomerii.

Agata Zachariasz

Mapy katastralne

Ewidencjonowanie gruntów dla celów podatkowych rozpoczêto za panowania Marii Te-

resy w latach 17461756. Reforma oparta by³a na zeznaniach podatników. Spisy (1772,

1774 i 1775) nie przynios³y spodziewanych wyników (Stoksikówna, 1975). Za cesarza Jó-

zefa II, 12 kwietnia 1785, wydany zosta³ kolejny patent zarz¹dzaj¹cy reformê podatkow¹.

Polega³ on na spisaniu i pomiarze gruntów oraz obliczeniu z nich dochodu na podstawie

urodzajnoci. Powsta³y wtedy ksiêgi dochodu gruntowego sporz¹dzone dla ka¿dej miejsco-

woci, stanowi¹ce najwa¿niejsz¹ czêæ tzw. metryki józefiñskiej, ale nie da³y spodziewanego

efektu. Dopiero kolejne prace spowodowa³y wprowadzenie sta³ego katastru. Podstaw¹ prawn¹

do jego wykonania by³ patent cesarza Franciszka I z 23 grudnia 1817. W latach 18171861

na obszarze ca³ego pañstwa przeprowadzono pomiar szczegó³owy 30556 gmin katastral-

nych (Galicjê mierzono w latach 18191858). Ta tzw. metryka franciszkañska zawiera³a opis

i pomiar wszystkich gruntów u¿ytkowych oraz obliczenie dochodu z nich na podstawie

urodzaju.

: VNÆDG RSHUDWX ZFKRG] PDS\ NVL JLLDNWD :]RUHN %DUZL VNL : VRZLF] &]\ HZVND

ƒ 0DS\VSRU] G]DQH Z VNDODFK GOD GX \FK PLDVW D :LHGQLD QDZHW

WHUHQ\JyUVNLH &KDUDNWHU\]XM VL QDVW SXM F\PLFHFKDPL SRGNÆDGPDSMHGQROLW\ RSDUW\QDWULDQJXODFML

MHGQRVWN HZLGHQF\MQ MHVW JPLQD NDWDVWUDOQD F]\OL JPLQDZ JUDQLFDFK DGPLQLVWUDF\MQ\FK XNÆDG VHNF\MQ\

SODQ VHNFML ]DPLHV]F]RQ\ QD SODQV]\ W\WXÆRZHM MHGQROLWD QXPHUDFMD SDUFHO GOD FDÆHM JPLQ\ NDWDVWUDOQHM

SRGDQDZOLF]EDFKFDÆ\FK UR]Uy QLHQLHSDUFHOJUXQWRZ\FKRGSDUFHOEXGRZODQ\FK QS NRORUHP ZWyUQ\

SRG]LDÆSDUFHOR]QDF]RQRXÆDPNDPL GRW\FKF]DVRZ\JÆyZQ\QXPHUSR]RVWDZDÆÆDPDQ\SU]H]OLF]E SDUFHO

ƒ .VL JL]DZLHUDM UHMHVWUSDUFHO DUNXV]HSRVLDGÆR FLJUXQWRZHM DU\WPHW\F]Q\VSLVSRVLDGDF]\

DOIDEHW\F]Q\ VSLV SRVLDGDF]\ Z\SLV\ KLSRWHF]QH QU QD]ZLVNR ZÆD FLFLHOD QU DUNXV]D SRVLDGÆR FL

JUXQWRZHM L QXPHU\SDUFHOQDOH F\FKGRGDQHMQLHUXFKRPR FL :D QDGOD KLVWRU\NyZ Uy Q\FKG]LHG]LQ MHVW

GHF\]MDRX]XSHÆQLHQLX]DSLVXPHWU\NDOQHJRZNVL JDFKRSRPLDUSU]HGVWDZLRQ\QDPDSDFKNDWDVWUDOQ\FK

ƒ $NWD]DZLHUDM Z\ND]\ SU]\E\WNyZ L XE\WNyZ PDQXDOLD V]NLFH SRORZH URERF]H V]NLFH

LQG\NDF\MQH RGELWNLOLWRJUDILF]QHPDS]QDQLHVLRQ\PLSRPLDUDPLSRORZ\PL

0DS\NDWDVWUDOQHPR QDSRG]LHOL ü QDVW SXM FR 6WRNVLNyZQD

2U\JLQDÆ\ SLHUZRU\V\PDS]SRPLDUyZV]F]HJyÆRZ\FK

0DS\ HZLGHQF\MQH OLWRJUDILF]QH F]\VWRU\V\ E\Æ\ W]Z PRNUR L VXFKR GUXNL 1D QLFK QDQRV]RQR

]PLDQ\ 3U]\JRWRZDQLHRGELWNLOLWRJUDILF]QHMWUZDÆRSU]HFL WQLH OXE ODWD

˜:LHGHQNL· VSHFMDOQLH NRORURZDQH RGELWNL OLWRJUDILF]QH PDS RU\JLQDOQ\FK SRFKRG] FH ] DUFKLZXP

FHVDUVNLHJR Z :LHGQLX 6SRU] G]DQH Z MHGQ\P HJ]HPSODU]X ]RVWDÆ\ RG]\VNDQH SU]H] 3ROVN SR XSDGNX

PRQDUFKLL

6]NLFH LQG\NDF\MQH F]\VWRU\V\ QD NWyU\FK QDQRV]RQR QRZH HOHPHQW\ QS EXG\QNL GURJL UR]EXGRZ\

UHJXODFMHSU]HELHJXGUyJ U]HN SRWRNyZ ]PLDQ\VWDQXSRVLDGDQLDLSRG]LDÆ\ZÆDVQR FLRZH

Podstaw¹ przedstawionych tu badañ s¹ te jednolite mapy. Lini¹ rozgraniczaj¹c¹ wyzna-

czono dok³adnie kszta³t i wielkoæ ka¿dej dzia³ki nale¿¹cej do odrêbnego w³aciciela lub

posiadaj¹cej odmienny sposób u¿ytkowania.

Przy pomiarach wykorzystani zostali geodeci ze s³u¿by wojskowej, cywilni za wywo-

dzili siê z by³ych urzêdników technicznych ewidencji katastru podatku gruntowego (Czy-

¿ewska, 1991). Katastry rysowano i rejestrowano w terenie. Na podstawie tych pomiarów

powstawa³ pierworys redakcyjny orygina³ mapy, na którym znajdowa³a siê pe³na treæ do

dalszego graficznego opracowania pod wzglêdem wymagañ wydawniczych (Drabek, Pi¹t-

kowski, 1989). Wykonany wed³ug legendy kolorowany, orientowany plan stawa³ siê pod-

Odczytywanie historii zapisanej w krajobrazie

staw¹ do sporz¹dzenia litografii. Na ka¿dej planszy pierworysowej znajduj¹ siê nazwiska i

podpisy wykonuj¹cych j¹ geodetów, na niektórych sekcjach nawet cztery nazwiska. Plany

s¹ bardzo dok³adne, oznaczono nawet kwietniki w ogrodach, zielonymi i czerwonymi krop-

kami na janiejszym zielonym tle. Na p³aszczyznach parterów w uk³adach geometrycznych

pokazywano uk³ad rolin. W Wiedniu w biurze litograficznym z pierworysów wykonywano

p³yty litograficzne. Odbitki by³y sygnowane nazwiskami, najczêciej 2 rytowników. Z po-

równania wynika, ¿e najdok³adniejsze s¹ pierworysy, w trakcie przetwarzania na litografie

detale ulega³y uproszczeniu. Egzemplarze map do prac bie¿¹cych nie by³y kolorowane, za

wyj¹tkiem podstawowych oznaczeñ: obiekty drewniane (kolor ¿ó³ty), murowane (czerwo-

ny), wody (niebieski) oraz drogi (br¹zowy i szary).

Szczegó³owa legenda

Legenda (rys. 1) wzorzec rysowania planów katastralnych licz¹ca 133 oznaczenia, nie

by³a zamieszczona na planszach. Zamieszczono j¹ w instrukcji katastralnej (Instruction , 1924) .

Treæ map jest niezwykle precyzyjna, dok³adnie okrelony jest sposób u¿ytkowania i rodzaj

zainwestowania terenu. Wystêpuj¹ nawet kasztany jadalne, oliwki i szafran. Pokazano po-

krycie i zainwestowanie terenu, rodzaj dróg, materia³ z którego zosta³y wykonane obiekty

architektoniczne (drewniane lub murowane), rodzaj upraw, typ lasów, wszystko co by³o

wa¿ne do obliczenia podatków. Szczegó³owa legenda nie znajdowa³a odzwierciedlenia w

zapisie metrykalnym. Wzorzec rysowania obejmowa³ te¿ ró¿ne typy pokrycia terenu m.in.:

Ackerland pola uprawne, Gartenland teren ogrodów oraz szczegó³owe oznaczenia m.in.:

Ruine (ruiny), Flüsse (rzeka, strumieñ), Bache (strumieñ, potok), Sandb ä nke (³awice, mieli-

zny).

Rys. 1. Legenda oznaczeñ na mapach katastralnych Instruction zur Ausführung der zum Behufe des

allgemeinen Catasters im Folge des ... Patentes vom 23 Dezember 1817 ausgeordneten Landes-

Vermessung, Wien 1824, ze zbiorów W. Gengi

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: