KONCEPCJA PRAWA WG CYCERONA:
- koncepcja polis,
- państwo jest sprawą ludu, czyli ogólne zgromadzenie zespolone na podstawie uznania wspólnego prawa i dla pożytku wynikającego dla całej wspólnoty,
- państwo to naród,
- przemiany koncepcji nastąpiły w pryncypacie i dominacie,
IDEAŁ POLITYKA:
- życie wg cnót,
- polityk powinien posiadać władze i szanować cnotę mądrości,
- przestrzeganie zasad współżycia międzyludzkiego,
- polityk wydaje polecenia i zakazy ale sam musi też przestrzegać zasad prawa,
- wypełnianie swoich zadań z zachowaniem umiaru,
- powinien cechować się skromnością i spokojem.
OBOWIĄZKI POLITYKA:
- senator powinien brać udział w posiedzeniach senatu,
- powinien wypowiadać się w kwestiach merytorycznych z umiarkowaniem,
- powinien charakteryzować się znajomością państwa i prawa,
- unikanie stosowania przemocy i gwałtu,
- przestrzeganie zasad moralnych i nienaganna obyczajowość
PRZYWARY POLITYKÓW:
- są czasem złym przykładem dla społeczeństwa,
- brak wiedzy o stanie państwa,
- nadmierne zabieganie o urzędy i stosowanie przekupstwa,
- chciwość polityków,
- zaspokajanie potrzeb tylko nielicznych grup społecznych,
- stosowanie niedozwolonych metod socjotechnicznych,
- dostosowywanie retoryki politycznej wyłącznie do populistycznych potrzeb społecznych
USTRÓJ RZYMU:
I okres KRÓLEWSKI – od 753rpne do 510(509)r. P.n.e. – od założenia Rzymu przez Romulusa do wypędzenia królów etruskich
II okres REPUBLIKI – od 510(509)r. P.n.e. do 27rpne – od wypędzenia królów do początku pryncypatu
III okres PRYNCYPATU – od 16.01.27rpne do 284r – Oktawian otrzymał zaszczytny przydomek Augustus (Wspaniały)
IV okres DOMINATU – od 284r – wraz z objęciem przez Dioklecjana urzędów
KRÓLESTWO - gospodarka oparta na rolnictwie i hodowli, wymiana handlowa.
KRÓL – REX
-najwyższa władza – IMPERIUM, wspierany przez Senat, władza nad wojskiem, wymiarem sprawiedliwości, władza kapłańska, nie była to władza absolutna
-władza obieralna
-miał prawo pobierać daniny na potrzeby prowadzenia wojny, ogłaszał pobór i dowodził wojskiem
-urząd mógł zostać opróżniony jedynie w wyniku śmierci króla, następce wybierano podczas Zgromadzenia Ludowego
-w okresie bezkrólewia senat powoływał co 5 dni INTERREXA, aż do wyboru nowego króla. Podczas bezkrólewia część władzy królewskiej przechodziła na PATRES – przywódców rodów (GENS) tworzących senat
SENAT:
-członkowie to PATER FAMILIAS, wybrani przez króla, około 100 członków, później 300
-organ doradczy
-zatwierdzał uchwały kurialne obywateli
ZGROMADZENIA KURIALNE:
-COMITA CURIATA – uprawnienia religijne, administracyjne, militarne, polityczne
-przewodniczył CURIO MAXIMUS
-uchwalano ustawy ważne dla społeczeństwa i podejmowano czynności cywilnoprawne min. Sporządzano testamenty, dokonywano adopcji
KLASY SPOŁECZNE:
- 3 TRIBUS – ROMANES (Latynowie), LUCERES (Etruskowie), TITIES (Sabinowie)
- 1 TRIBUS = 10 CURIAE = 100 GENTES = 300 FAMILIAE
-Reforma SERWILUSZA TULIUSZA – końcówka okresu królewskiego: nowy podział społeczeństwa – cenzus majątkowy – 5 klas majątkowych:
1- min. 20 jugerów ziemi, wystawiała 80 centurii ciężkozbrojnej piechoty (hełm, tarcza, pancerz, nagolenniki, napierśnik, włócznia i miecz) + 18 centurii jazdy (equites)
2- min. 15 jugerów ziemi, wystawiała 20 centurii ciężkozbrojnej piechoty (hełm, tarcza, nagolenniki, napierśnik, włócznia i miecz)
3- min. 10 jugerów ziemi, wystawiała 20 centurii ciężkozbrojnej piechoty (hełm, tarcza, napierśnik, włócznia i miecz)
4- min. 5 jugerów ziemi, wystawiała 20 centurii lekkozbrojnej piechoty (włócznia i oszczep)
5- min. 2 jugery ziemi, wystawiała 30 centurii zbrojnych tylko w proce i kamień
REPUBLIKA:
RYS HISTORYCZNY – 3 podokresy:
1)od upadku królestwa do wojen punickich
-wzrost gospodarczy, terytorialny i demograficzny Rzymu, handel ograniczony do wymiany dóbr podstawowych
-wojna z Gallami w 386, zwycięstwo nad Latynami i rozwiązanie Związku Latyńskiego w 338
-podbój nowych terenów w tym Sycylii
-walka plebejuszy z patrycjuszami spowodowana różnicami w położeniu społecznym i prawnym; secesja jako instrument polityki nacisku, efektem było zrównanie uprawnień w zakresie prawa prywatnego i publicznego – LEX HORTENSIA z 286rpne – prawo plebejskie obowiązuje również patrycjuszy
2)od wojen punickich do śmierci Gaiusza Semproniusza – młodszego z braci Grakchów.
-dalszy rozwój terytorialny i demograficzny Rzymu
-zanik podziałów społecznych i powstanie nowej arystokracji – NOBILITAS,
-nowe konflikty społeczne
-Rzym staje się supermocarstwem
-rozwój handlu rzemiosła, Rzym jako centrum handlowe uwczesnego świata
-rozwój latyfundiów i zmiany w rolnictwie
3)od Grakchów do upadku republiki:
-niedostosowanie administracji do imperialnych dążeń państwa
-podział elit rządzących na OPTYMATÓW i POPULARÓW
-reformy państwa – agrarne i społeczne
-zmiana systemu głosowania z jawnego na tajne,
-ochrona obywateli przed samowolą urzędników
-powstanie AGITACJI – LIBERTAS.
-władza w rękach urzędników, sprawowana kadencyjnie – 1 rok, bezpłatnie na zasadach kolegialności – min. 2 urzędników posiadających te same uprawnienia (jeden ma prawo sprzeciwu do drugiego – INTERCESSIO).
-POTESTAS – władza wszystkich urzędników -prawo wydawania EDYKTÓW (tylko urzędnicy wyżsi, a z niższych edyl kurulny), zwoływania zgromadzeń ludowych i plebejskich, zwoływania senatu, nakładania kar pieniężnych
-IMPERIUM – władza KONSULA, PRETORA, DYKTATORA i MAGISTER EQUITUM – oprócz wyżej wym. mogli stosować środki przymusu bezpośredniego – aresztowanie, zatrzymanie, chłosta
-CURSUS HONORUM – zasady kariery urzędniczej, ustalona hierarchia urzędów: wejście do Senatu jedynie poprzez sprawowanie określonych urzędów, zachowanie ustalonej hierarchii, zachowanie odstępu czasowego pomiędzy sprawowaniem poszczególnych urzędów, posiadanie określonego wieku przez kandydata na dany urząd.KOLEJNOŚĆ: KWESTOR(31 lat)- EDYL(37) – PRETOR(40) – KONSUL(43)
-odpowiedzialność cywilna i karna za szkody wyrządzone podczas sprawowania urzędów, mogli zostać pociągnięci do odpowiedzialności podczas kadencji z wyjątkiem KONSULA I CENZORA (dopiero po upływie kadencji)
- MAGISTRATUS – podział na urzędników wyższych – MAGISTRATUS MAIORES (konsul, pretor, dyktator) i niższych – MAGISTRATUS MINORES.
URZĘDNICY WYŻSI – MAGISTRATUS MAIORES – władza imperium:
1. DYTATOR – DICTATOR:
-urzędnik nadzwyczajny powoływany jedynie w sytuacjach zagrożenia państwa
-kadencja trwała tylko 6m-cy, wyjątkowo dłużej
-powoływany spośród konsulów zatwierdzonych przez Senat, do zadań militarnych
-nominacja musiała być zatwierdzona przez senat
-IMPERIUM MAIUS – władza dyktatora, mógł ją wykonywać dopiero po udzieleniu mu LEX CURIATA,
-była możliwość nadzwyczajnego mianowania dyktatora na polu walki – bez „formalności”
-miał uprawnienia cywilne, administracyjne i sądownicze
-decyzje podejmował samodzielnie
-prawo do orszaku z 24 liktorów
2. KONSUL – CONSUL:
-min. 43 lata, kadencja 1 rok,
-jednocześnie było powoływanych 2 konsulów o takich samych uprawnieniach,
-wybierany na Zgromadzeniach Centurialnych którym przewodniczył urzędnik ranga wyższą lub taką samą (czyli dyktator lub konsul)
-władza IMPERIUM – wojskowa, cywilna i sądownicza
-w zakresie wł. Sądowniczej ograniczało go tzw. PROVOCATIO AD POPULUM – obywatele mogli odwoływać się od jego wyroków śmierci czy chłosty do zgromadzeń ludowych
-wybierany zawsze 15 marca
-zakres władzy podobny do władzy królewskiej
-władza kolegialna, drugiemu konsulowi przysługiwało INTERCESSIO – sprzeciw wobec decyzji współurzędującego, potem zmieniono to przez wprowadzenie zasady samodzielnego sprawowania władzy przez miesiąc
-prawo do orszaku z 12 liktorów z rózgami - FASCES, prawo do noszenia purpurowej togi w uroczystości, do zasiadania na SELLA CURULIS
3. PRETOR MIEJSKI – PRAETOR URBANUS:
-min. 40 lat, kadencja 1 rok
-władza wojskowa, sądownicza, administracyjna i cywilna
-prawo przewodzenia Zgromadzeniu Ludowym podczas wybierania urzędników niższych
-prawo wydawania edyktów w zakresie władzy sądowniczej, decydował o wszczęciu procesu lub odrzuceniu pozwu
-władza ograniczona do miasta Rzymu
-prawo do noszenia purpury w określone dni i w czasie wjazdu triumfalnego, do zasiadania na STELLA CURULIS i do orszaku liktorów niosących FASCES
PRAETOR PEREGRINUS:
-od 242rpne, powołany do rozstrzygania sporów pomiędzy obcokrajowcami, lub pomiędzy obcokrajowcami a obywatelami rzymskimi
URZĘDNICY NIŻSI – MAGISTRATUS MINORES – bez władzy Imperium:
1. KWESTOR - QUAESTORES:
-min. 30 lat, prowadził procesy przeciwko oskarżonym o morderstwo
-sprawował piecze nad kasą państwową, w szczególności nad przychodami i wydatkami Senatu
-pod ich opieką znajdowały się teksty uchwalonych ustaw i uchwał Senatu
-miano Kwestorów posiadali również urzędnicy posyłani przez Senat do prowincji
-odpowiedzialni przed konsulami
-od IIIwpne liczba ich została zwiększona z 4 do 8, za czasów SULLI do 20 a CEZAR podniósł do 40
-istnieli również inni Kwestorzy którzy sprawowali piecze nad np. akweduktami lub administracją w wojsku
2. CENZOR – CENSORES:
-wybierani co 5 lat na 1,5 roku na Zgromadzeniach Centurialnych
-przeprowadzali spis ludności – CENSUS POPULI – przedstawiali go senatorom lub wyższym urzędnikom
-spis dokumentował stan majątku, liczbę dzieci
-kontrolował moralność obywateli – nieprzestrzeganie zasad moralnych groziło niesławą
-osobnym zadaniem było układanie i przeglądanie listy senatorów
3. EDYL – AEDILES:
-4 równocześnie, min. 37 lat, przed objęciem stanowiska 2 letnia przerwa.
-EDYLOWIE PLEBEJSCY – spośród plebejuszy, piecza nad świątyniami
-EDYLOWIE KURULNI – tylko patrycjusze – piecza nad miejscami i placami publicznymi – targowiska, wyposażeni we władzę policyjną, mieli możliwość stosowania przymusu bezpośredniego – COERCITIO, na targowiskach byli uprawnieni do sprawdzania miar i wag, posiadali uprawnienia sądownicze co do sporów na targowiskach. Instrumentem władzy był EDYKT. Zakazywali gier hazardowych, organizowali rozrywki publiczne.
TRYBUNI LUDOWI:
-Urzędnicy powoływani dla ochrony niższych klas społecznych
-wybierani przez Zgromadzenie Plebejskie
-ich liczba zależała od potrzeb mas plebejskich
-do ich zadań należała obrona plebejuszy przed nadużyciami władzy ze strony najwyższych urzędników
-prawo do aresztowania i umieszczenia w więzieniu
-prawo do występowania z oskarżeniem przeciwko byłym urzędnikom
-mogli zgłaszać na Zgromadzeniach Plebejskich projekty ustaw
-skazywali na kary pieniężne patrycjuszy i plebejuszy
-organ doradczy i decyzyjny
-senatorów wyznaczał CENZOR
-kompetencje dot. Wszystkich spraw państwowych, finansów publ, ogłoszenie poboru wojskowego, wypowiedzenie wojny, administrowanie Italią i prowincjami
-przyjmował i wysyłał delegacje posłów, posłów wybierano spośród stanu senatorskiego, delegacje składały się z 2 do 5 osób, czasem nawet 10.
-ustalał kalendarz
-Wprowadzał podatki
-mianował dowódców legionów
-wysyłał wysłanników podczas operacji wojskowych
-inicjowanie kolegiów kapłańskich do wydawania stosownych dekretów
-przynależność do stanu senatorskiego nobilitowała senatora i jego rodzinę
ZGROMADZENIE LUDOWE – COMITIA:
1. ZGROMADZENIE KURIALNE – COMITIA CURIATA:
-najstarsze z pozostałych
-zwoływane przez urzędników posiadających IMPERIUM
-zadania: ogłaszanie wojny, pokoju, wybór najwyższych urzędników, dokonywanie najważniejszych aktów prawnych, sporządzanie testamentów
2. ZGROMADZENIA CENTURIALNE – COMITIA CENTURIATA:
-wprowadzone podziałem na centurie ze wzg. Na status społeczny
-powstałe wraz z pojawieniem się pieniądza bitego w Rzymie
-zarówno patrycjusze jak i plebejusze
-zadania: wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych zagrożonych karą śmierci, wybór urzędników wyższych
3. ZGROMADZENIA TRYBUSOWE – COMITIA TRIBUTA:
-podstawą tu było miejsce zamieszkania a nie cenzus majątkowy,
-zwoływane przez konsula lub pretora,
-Uprawnienia ustawodawcze w niewielkim zakresie oraz prawo nakładania kar pieniężnych
-prawo dokonywania wyboru niższych urzędników – magistratus minores
ZGROMADZENIA PLEBEJSKIE – CONCILIA PLEBIS:
-dla plebejuszy, w celu wyboru urzędników plebejskich
-tworzenie prawa dla plebejuszy – potem prawo to obowiązywało również patrycjuszy
-prawo do wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych mniejszej wagi
PODZIAŁ TERYTORIALNY:
-podstawową zasadą w okresie republikańskim była dwutorowość administrowania terytoriami zależnymi od Rzymu. Inne zasady zarządzania obowiązywały w Italii inne zaś w prowincjach.
ITALIA:
-Istniejące miasta powiązane ze sobą były przymierzami, początkowo strony przymierza były równe ale w miare rosnącej potęgi Rzym poprzez takie przymierza uzależniał narody od siebie.
-Narody które nie chciały się podporządkować Rzymowi po podbiciu były traktowane jak niewolnicy, pozbawieni własnych praw i autonomii
-od IIIw miasta położone wokół Rzymu zwłaszcza w Lacjum były administracyjnie włączane do Rzymu lub zachowywały częściową autonomię – takie miasta zaczęto nazywać MUNICYPIAMI, w municypiach na dawnych terenach Etrusków istniał urząd dyktatorów, w innych na wzór konsulów utworzono urząd DUOWIRÓW.W każdym z nich funkcjonował senat, curia lub ordo decurionum
-innym typem kolonizacji były KOLONIE – miasta tworzone od początku, w których osiedlali się mieszkańcy Rzymu i Lacjum – posiadały one organizacje na wzór Rzymu.
PROWINCJE:
-były poza Italią, powstały na podstawie ustawy LEX DATA, grunty należały do narodu Rzymskiego, znoszono autonomie poszczególnych narodów i wprowadzano organizację jednolitą dla całego danego terenu.
-prowincje obłożone były podatkiem od gruntów lub dziesięciną
-na czele prowincji stał konsul lub pretor piastujący urząd w Rzymie.
-instrumentem zarządcy był edykt, miał on do dyspozycji wojsko.
PRYNCYPAT – od 16.01.27r. pne:
-istnienie podwójnej administracji państwa – obok adm. Republikańskiej powstała nowa adm. Zalezna od cesarza. Stworzenie Cesarstwa Rzymskiego, zastąpienie urzędników wybieranych urzędnikami mianowanymi
-16.01.27rpne OKTAWIAN otrzymał przydomek AUGUSTUS – wspaniały
PRINCEPS
-pierwszy obywatel, senator
-stworzył własną administrację wzorowaną na wojskowej, stworzenie sądownictwa cesarskiego
-dwoistość administracji pozwoliła na scentralizowanie władzy i skupieniu jej w rękach cesarza i jego administracji
-August otrzymał prawo układania listy senatorów, uprawnienia trybuna ludowego, miał nietykalność osobistą, prawo zwoływania Zgromadzeń Ludowych i występowania na nich z wnioskami, prawo sprzeciwu wobec uchwał senatu i innych urzędników, prawo do stosowania środków przymusu bezpośredniego – COERCITIO, decydował o wojnie i pokoju, o zakładaniu kolonii, przyznawał obywatelstwo rzymskie, tworzył prawo, za życia wyznaczał swego następcę
-w 23r senat przyznał Augustowi władzę PROKONSULARNA – władza nad całym terytorium rzymskim, a w 12r został najwyższym kapłanem – władza sakralna
-jego władze określano – IMPERIUM MAIUS INFINITUM
CURATORES:
- odpowiadali za bezpieczeństwo na głównych drogach tranzytowych w Italii, za budowle publiczne np. świątynie, za stan kanalizacji, za bezpieczeństwo nad Tybrem
-wszyscy CURATORES tworzyli kolegium w którym obowiązywała odpowiednia hierarchia, pochodzili oni ze stanu senatorskiego.
-najważniejszy był Curatores AQUARUM – odpowiedzialny za zaopatrzenia Rzymu w wodę pitną
-mieli prawo noszenia togi, zasiadania na krześle z kości słoniowej i byli poprzedzani w mieście przez orszak urzędników pomocniczych, a poza miastem przez liktorów
PRAEFECTI:
-duża ilość urzędników o różnych kompetencjach
-wybierani spośród kwitów
-praefecti saturni – mianowani przez Princepsa w liczbie 3, sprawowali piecze nad kasą państwową
PRAEFECTUS URBI
-dowodził 4 kohortami uzbrojonych ludzi, niewielkie uprawnienia sądownicze, kontrola nad bankierami
-bezpieczeństwo w mieście, najwyższa władza policyjna, mógł stosować przymus, mógł wyzwalać niewolników
PRAEFECTUS VIGILUM
-odpowiadał za gaszenia pożarów w Rzymie i za bezpieczeństwo miasta w nocy.
-ścigał sprawców podpaleń, mógł kazać chłostą
PRAEFECTUS ANNONAE
Odpowiadał za dostawy żywności do Rzymu, kontrolował rynek zbożowy, zajmował się dystrybucją taniego lub darmowego zboża
PRAEFECTUS AEGYPTI
-prefekt ustanowiony do zarządzania Egiptem, szerokie uprawnienia w tym sądownicze
PRAEFECTUS PRAETORIO
-odpowiadał za bezpieczeństwo osobiste cesarza, z czasem nabrał ogromnego znaczenia i zaczęto uważać go za drugą najważniejszą osobę w państwie, dowodził jednostkami stacjonującymi w Italii, urząd ten piastowali najwięksi prawnicy rzymscy.
LEGATI AUGUSTI PRO PREATORE:
-reprezentowali władzę cesarza w prowincjach
-mianowani i odwoływani przez cesarza
-wydawali edykty o charakterze generalnym i abstrakcyjnym, administracyjnym
-byli instytucją apelacyjną dla wyroków wydanych przez sądy municypalne
-mogli wymierzać kary, łącznie z karą śmierci, za wyjątkiem obywateli rzymskich
-uprawnienia związane z kultem publicznym w prowincjach, zarządzanie administracją publiczną
KANCELARIA CESARSKA:
-stanowiła najważniejszą część administracji cesarskiej
-zajmowała się przygotowaniem wszystkich czynności cesarza prywatnych jak i publicznych – porównać można ją z kancelarią prezydenta
-urzędnicy kancelarii mianowani i odwoływani byli przez cesarza
-dzieliła się na 7 departamentów
CONSILIA PRINCIPIUM
-organ doradczy cesarza
-wydawał wyroki potem potwierdzał je sam cesarz, mogli wychodzić z propozycją konstytucji
-cesarz za każdym razem mógł zmieniać skład
-zasiadali przedstawiciele senatu, kwitów, najbliższej rodziny cesarza, a także eksperci z danej dziedziny
DOMINAT ...
prawozaoczne