28. Montaigne Michel de, Próby

Próby (1 580—88, wyd. całości pośmiertnie 1595), zbiór refleksji Michela Montaigne”a poświęconych rozmaitym przejawom życia, obyczajom, moralności, sztuce. Autor ze sceptycyzmem snuje rozważania m.in.: o smutku, o potędze wyobraźni, o wychowaniu, o nierówności, o okrucieństwo, o sztuce dialogu, o doświadczeniu. Pisarz czyni samego siebie przedmiotem obserwacji, uważając swoje postępowania za pionierskie, choć nawiązuje do metody św. Augustyna w Wyznaniach. Z dociekliwością bada swoją naturę, rejestruje odczucia, opinie, emocje. Pisząc tylko osobie, odsłania nieznane wcześniej tajniki ludzkiej natury: Nie czyny moje opisuję, ale mnie samego. Przyjęty punkt widzenia decyduje o szczerości w ukazywaniu najtajniejszych myśli i uczuć, min. pragnień i emocji erotycznych. Montaigne nie moralizuje ani nie poucza czytelnika. Wyraża jednak niepokoje swoich współczesnych, m.in. związane z obłędem wojen religijnych, obfitujących w niewiarygodne wprost przykłady okrucieństwa. Apeluje o sprawiedliwość wobec ludzi i łaskę wobec innych istot, a nawet roślin, zaleca umiarkowanie i wstrzemięźliwość jako cnoty, które warto w sobie pielęgnować, opowiada się za tolerancją, potępia narzucanie przekonań siłą. Głosząc jako normę postępowania lojalność i przyzwoitość wobec innych, nie ma złudzeń, co do omylności człowieka. Dlatego odkrywanie prawdy widzi w nieustannym ku niej dążeniu: Świat jest jeno szkołą szukania; nie o to chodzi, kto dopadnie, ale kto przebieży piękniejszą drogę. Wielkość dzieła Montaigne”a polega właśnie na owym dążeniu do prawdy — stąd Próby stały się ulubioną lekturą intelektualistów, ale także przedmiotem ataków kontreformatorów — w wyniku oskarżeń jansenistów dzieło trafiło w 1676 na kościelny indeks i pozostawało na nim aż do roku 1957!

„Próby”, inspirowane przez staroż. filozofów, dzieło to stanowi gł. dokument lit, renesansowego sceptycyzmu, powiązanego z elementami hedonizmu i stoicyzmu; nadając swym rozważaniom charakter antropocentryczny i występując z afirmacją niezależności i swobodnego rozwoju jednostki, M. zajmował postawę laicką, głosił idee tolerancji rei., racjonalizmu i relatywizmu etycznego oraz uznania naturalnego rozumu ludzkiego za instancję rozstrzygającą; Próby wywarły znaczny wpływ na literaturę, filozofię i pedagogikę XVII w.; franc. tytuł Essais stał się nazwą gatunku.

Michel de Montaigne (1533—1592). W ciężkich latach wojen religijnych snuł w swoich Próbach pozornie bezładne rozważania o różnych aspektach psychiki człowieka, o zawiłych drogach autorealizacji charakteru i osobowości, pełne mądrej tolerancji i gorzkiej niekiedy rezygnacji. Podsumowaniem zaś całego nurtu, którego był ostatnim przedstawicielem, stawało się twierdzenie, iż „Filozofować to znaczy uczyć się umierać”. Nie wszyscy chcieli to przyznać. Humanizmowi tragicznemu od początku stulecia przeciwstawiały się nurty propagujące ucieczkę od rzeczywistości w legendę, baśń. zmysłowość, karnawał.

Nie ma nic równie pięknego i godnego, niż dobrze i należycie spełnić swą rolę człowieka, ani też nie ma wiedzy tak trudnej, jak umieć dobrze i wedle natury przeżyć to życie.

Propagował tolerancję religijną, swobodny rozwój jednostki, racjonalizm i relatywizm etyczny.

M.de M. jest świadomy istnienia odrębnych kultur, co wyraża np. w rozdziale:

„O kanibalach”

- „Zaiste, albo oni są dzicy z gruntu, albo my: tak wielka jest przepaść pomiędzy ich a naszym kształtem życia”

a) jednak nie ocenia kultur odmiennych negatywnie, potępia traktowanie ich jako ludów barbarzyńskich

Znajduje, iż „wedle tego, co mi powiedziano nie ma nic barbarzyńskiego ani dzikiego w tym ludzie, chyba, ze każdy zechce mienić barbarzyństwem to. co różni się od jego obyczaju”

b) opisuje ich jako:

wybrane z opisu przykłady-cytaty M.de M. (trochę sparafrazowane):

- lud, który nie ma żadnego handlu, żadnej znajomości nauk, urzędników, politycznej władzy

- żadnych zajęć, jako jeno wywaczasy

- żadnego poszanowania pokrewieństwa, prócz wspólnoty plemienia

- żadnej odzieży

- żadnego rolnictwa, metalu, użytku wina, zboża

- na wojnie idą zupełnie nadzy, mając za całą broń łuk albo miecze drewniane

- zadziwiająca jest ich zawziętość w tych walkach, które skończą się zawsze straszliwą rzezią i rozlewem krwi: nie znają bowiem co to ucieczka i przestrach

- ich wojny są na wskroś szlachetne i wspaniałe i w piekności swej znajdują tyle usprawiedliwienia, ile go może znaleźć ta ludzka choroba: nie masz w nich innego fundamentu, jak jeno samo współzawodnictwo w męstwie

„Męstwo to krzepkość nie nóg i rąk, jeno wnętrzności i ducha”

c) zdecydowanie krytykuje ludzi, którzy źle oceniają te ludy, którzy nazywają je dzikimi, barbarzyńskimi, używając tych określeń pejoratywnie

- „Nie to mnie mierzi, iż odczuwamy całą barbarzyńska ohydnego postępowania, ale to, iż oceniając trafnie ich błędy, tak ślepi jesteśmy na własne”

SCEPTYCYZM [łac. <gr.], tiloz. stanowisko odrzucające możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej (s. teoriopoznawczy); s. metodologiczny postuluje krytycyzm wobec twierdzeń nauk., przyjmowanych jedynie na mocy autorytetu i zaleca podejmowanie na nowo badań, gdy dotychczasowe rezultaty budzą wątpliwości (wywodzi się od R. Descartes”a); pot. powątpiewające ustosunkowanie się do czegoś.

Racjonalizm (z języka łacińskiego ratio - „rozum”, rationalis - „rozumny, rozsądny”), termin filozoficzny przypisujący zasadniczą rolę w poznaniu rozumowi. Funkcjonuje w dwóch podstawowych znaczeniach;

1) przeciwstawiany empiryzmowi głosi, iż cała wiedza (lub jej najważniejsza część) nie pochodzi od zmysłów, lecz jej jedynym źródłem jest rozum. Zmysły nie informują nas o prawdziwej naturze rzeczywistości, skierowane są na jej stronę zjawiskow na to, co przypadkowe i jednostkowe.

Nie dostarczają wiedzy pewnej (złudzenia zmysłowe), mogą jedynie stanowić źródło informacji przydatnych do działania w świecie. Tylko rozum dostarcza wiedzy pewnej i dotyczącej istoty rzeczywistości. Tak sądzili m.in.; Platon, Kartezjusz (Descartes), B. Spinoza, GW. Leibniz, później pewną fromę racjonalizmu prezentowali I. Kant i F. Hegel.

2) przeciwstawiany irracjonalizmowi racjonalizm to pogląd głoszący, że nie ma żadnej innej wiedzy niż ta, którą człowiek może osiągnąć poprzez własny umysł. odrzucający takie jej źródła, jak: objawienie, doświadczenie mistyczne, intuicja. Nie wyklucza zaś poznania zmysłowego.

Tego rodzaju pogląd szczególnie dobitnie formułowali przedstawiciele francuskiego oświecenia („wieku rozumu”), którzy postulowali rozwój poznania naukowego jako wiedzy niezależnej od dogmatów czy tradycji. Choć często krytykowali chrześcijaństwo i instytucje kościelne, nie odrzucali religii.

Wysuwali także postulaty stworzenia religii wywodzącej się z rozumu (którą wysoko cenił np. Wolter), nie odwołującej się do autorytetów i objawienia (deizm). Tak rozumiany racjonalizm oznacza postawę charakteryzującą się krytycyzmem, odrzuca niem przesądów, uprzedzeń, fanatyzmu.

c) wielokrotnie podkreśla, ze zachowanie Europejczyków jest często o wiele bardziej nieludzkie i dzikie

- „Możemy ich tedy nazywać barbarzyńcami w odniesieniu do prawideł rozumu, ale nie w odniesieniu do nas, którzy przewyższamy ich we wszelakim barbarzyństwie”

- e) podaje przykład procesów o czary ( również w innych rozdziałach pisze o tej niesprawiedliwości, jest procesom zdecydowanie przeciwny)

- „Mniemam, iż większym barbarzyństwem jest zjadać człowieka żywego niż umarłego:

rozdzierać w mękach i katuszy ciało jeszcze pełne czucia, piec na wolnym ogniu, dawacje kąsać i szarpać psom i świniom (jakośmy to nie tylko czytali, ale i widzieli ze świeżej pamięci nie między odwiecznymi wrogami, ale pomiędzy sąsiadami i ziomkami co gorsza, pod sztandarem pobożności i religii)niż iecje i zjadać wówczas, gdy jest nieżywe.

2