Eliza Orzeszkowa - Dziurdziowie.rtf

ELIZA OKZESZKOWA

DZIUOZIOWIE

Wstęp,

W ogromnej, wysokiej sali, aparat sądowy roz- łoczył całą wspaniałość swą i grozę. Był to zimo­wy wieczór. Zwisające od sufitu żyrandole i lam­py, gorejące u ścian białych i gładkich, potoki świa­tła lały na szkarłatne opony okien i stołów, na pstrociznę twarzy i ubrań tłumnie zgromadzonej dziś publiczności. W głębi zasiadali członkowie sądu, z boku, pod jedną ze ścian, na dwu wysokich i ozdobnych ławach, miejsca swe już zajęli przy­sięgli. U jednego z okien oskarżyciel publiczny', schylony nad obficie oświetlonym stołem, wczyty­wał się pilnie w rozwartą księgę praw, przy drugim sekretarz sądu, przerzucał stosy papierów. Urzę­dnik przeznaczony do strzeżenia porządku, w ubra­niu zdobnem w złote hafty, szybkim i cichym kro­kiem przebiegłszy salę, z piórem w ręku usiadł na stronie. Wśród wielkiej ciszy, niezmąconej nawet powstrzymanemi na chwilę oddechami kilkuset pier­

si, przewodniczący sądowi, głośno i wyraźnie ob­wieścił zbrodnią, o którą podsądni oskarżonymi zo­stali. Nie było to przestępstwo, ale była to zbro­dnia, straszna zbrodnia, jedna z tycb która niekie­dy, jak sny złośliwe i ponure przesuwają się przed udręczonemi oczyma ludzkości. Kim byli, do jakiej społecznej warstwy należeli, jak wyglądali ci nie­szczęśni i okropni ludzie, którzy ją popełnili? Kil­kaset oczu, jednomyślnie zwróciło się ku ławie ob­winionych.

Naprzeciw wysokich i ozdobnych siedzeń sę­dziów przysięgłych, obrońca z urzędu, zamyślony, niespokojny, nerwowym ruchem ręki, ołówkiem kreślił na kawałku papieru jakieś luźne notatki. Tuż za nim, nad wysoką poręczą ławy, podniosły się i w pełnem świetle stanęły, cztery męzkie posta­cie w więziennych długich szarych ubraniach. Przed chwilą weszli tu oni przez nizkie drzwi, z-za któ­rych ukazało się całkiem prawie ciemne wnętrze, bocznej jakiejś sieni. Zdawać się mogło, że wy­chodzili z otchłani. Nizkie drzwi zamknęły się wnet za czterema uzbrojonymi żołnierzami, którzy, stanąwszy z obu stron ławy, zanurzyli sterczące nad ich głowami bagnety, w olśniewającem świetle lamp. Pomiędzy lśniącemi ostrzami bagnetów, twa­rzą w twarz z sędziami swoimi, w potokach światła, uwydatniających każdy rys i każdą niemal zmarszcz­kę ich twarzy, czterej podsądni, stojąc w nierucho­

mych i oczekujących postawach, odpowiadali na zwracane ku nim pytania przewodniczącego.

Nazwiska ich?

Cztery męzkie głosy dość wyraźnie, głośno, od­powiedziały z kolei.

—              Piotr Dziurdzia.

:— Stefan Dziurdzia.

—              Szymon Dziurdzia.

—              Klemens Dziurdzia.

Stan ich?

Chłopi, rolnicy i posiadacze ziemi. Ostatni tyl­ko ziemi własnej jeszcze nie miał, ale był synem i dziedzicem pierwszego, Piotra Dziurdzi, który nietylko że ją posiadał, ale przed laty kilku piasto­wał w swej wiosce ważny w społecznem życiu chło­pów, urząd starosty.

Teraz, pytanie najciekawsze.

Czy przyznają się do popełnienia zbrodni, o któ­rą obwinionymi zostali.

Znowu cztery głosy, z kolei, ciszej lub dono­śniej lecz zawsze wyraźnie odpowiedziały.

—              Przyznaję się.

Przyznają się. Niema więc już wątpliwości, że popełnili tę zbrodnią. Nie nędzarze, nie włóczęgi, nie członkowie proletaryatu, żyjącego w trującej atmosferze palących zawiści i podstępnych łupów, ale rolnicy, którym wiatry Boże niosą rzeźwość i zdrowie... posiadacze, którym ziemia własna rodzi

bujne kłosy... pracownicy, których uznojone czoła, równać się mogą w powadze i czystości czołom uwieńczonym wawrzynem... Co to znaczy? Czy urodzili się już potworami? Czy, kiedy jeszcze w kolebkach byli, geniusz zbrodni napoił ich swym oddechem? Czy nie mieli serca, ani sumienia, ani w piersiach swych żadnej z tych strun dobroci,, lito­ści, prawości, które z wiekowym mozołem ludzkość wypracowała w swem łonie? Byliż to może szaleń­cy, idyoci, głupcy, którzy dobrego od złego odróżnić nie mogli?

Rzecz dziwna! Daremnie kilkaset par ludzkich oczu zatapiało się w ich twarzach, zgodności pomię­dzy nimi a tem, co popełnili, dostrzedz nie było po­dobna. Nie wyglądali na tych, którzy już na świat ze sobą przynieśli zadatki zbrodniczych przeznaczeń, ani na szaleńców, ani na idyotów.

Pierwszy z nich, ten, który nazywał się Piotrem Dziurdzia, był wysokim, dość szczupłym i już nie młodym, ale jeszcze krzepkim i silnym człowiekiem. Włosy miał bardzo gęste, ciemnopłowe siwizną przysypane i tak długie, że spadały mu aż na koł­nierz więziennej opończy. W oprawie tych długich, siwiejących włosów i krótko ostrzyżonego zarostu, twarz jego bładawa nieco, łagodnością i powagą wyrazu swego, pociągające sprawiała wrażenie. Po­liczki jego, w więzieniu może wychudłe, zakreślały prawidłowy i łagodny owal, usta pod płowym wą­

sem drżały trochę, na wązkim ezole ciemniało kilka głębokich zmarszczek a siwe, zamyślone oczy, z pod brwi wypukłych i gęstych, wodziły dokoła powoi- nem, poważnem i bardzo smutnem wejrzeniem. W chwili gdy stanął w ławie obwinionych, można było dostrzedz zaledwie widzialny ruch ręki, któ­rym na piersiach swych skreślił znak krzyża, a gdy już odpowiedział na wszystkie zadane mu pytania, splecione ręce złożył na poręczy ławy i oczy wzniósł w górę. Wówczas w twarzy jego zjawiło się coś marzycielskiego, coś, co zdradzało wewnętrzną, po­korną, w głębinach duszy szeptaną modlitwę. Wkrót­ce jednak powieki przykryły mu rozmodlone źreni­ce, grzbiet przygiął się, głowa na pierś opadła i tak już ze splecionemi rękoma, poważny, łagodny, bar­dzo smutny pozostał.

^Zupełnie niepodobnym do Piotra, był stryjeczny brat jego Stefan. Wysoki także ale barczysty i bar­dzo wyprostowany, brunet z czarnemi jak noc wło­sami i czarnym bujnym wąsem byłby on pysznym, okazem silnego, kształtnego i pięknego chłopa, gdy­by nie szczególne i uderzające, przedwczesne zesta­rzenie twarzy. Nie miał jtszcze lat czterdziestu a ściągłe i prawidłowe rysy jego były tak zorane, zmięte, pomarszczone, że niepodobna-by na nich zna­leźć najmniejszego gładkiego miejsca. Przytem, mo­gło się zdawać, że wielki jakiś ogień opalał twarz tę tak długo, aż powlekł ją ciemną, prawie bronzo-

wą cerą. Widocznem też było, że nie nędza fizycz­na uczyniła ją taką, lecz, że zmięły ją i spaliły w ten sposób gwałtowne namiętności i srogie zgry­zoty. Była to twarz ponura i zrozpaczona, śmiała i roztropna. Czarne oczy Stefana, posępnie lecz roztropnie i nawet bystro spoglądały wprost przed siebie; w postawie i ruchach jego malowała się energia, której zbytek musiał znajdować sobie uj­ście w nieposkromionej, gwałtownej popędliwości.

; / Trzecim i zupełnie różnym od tamtych typem chłopskim Tjył"T-jżymon Dziurdzia. Nizki, chudy,

‘ z •wełnistym splątanym włosem, który mu czoło cał- l              kiem prawie zakrywał z otwartemi nieco usty i no­

sem małym, bombiastym, u czoła wklęsłym, był to człowieczek niemłody, brzydki, gapiowaty, bardzo' widocznem nadużyciem alkoholu ogłupiony i prawie zezwierzęcony. Pijackie oczy jego, z blado błękitną źrenicą, pływały w chorobliwej wilgoci; czasem gru­bym i ciemnym palcem ocierał sobie łzę z powiek i bezmyślnym ruchem rozmazywał ją po chudym i żółtym policzku. W ruchach, postawie i spojrze­niach jego malowało się przerażenie, z rozżaleniem połączone. Strwożony, rozżalony, ogłupiały, nie- wiedział, co począć z rękoma, które splatał, to wzdłuż ciała opuszczał, ust przytem ani na chwilę ;t zupełnie nie zamykając.

'              Najmłodszym ze wszystkich, bardzo jeszcze mło-

.              dym bo dwadzieścia dwa lata zaledwie mającym,

był Klemens, syn byłego starosty^ Piotra Dziurdzi. Urodziwy, jaiiEÓwłosy"" tenTparobek, z okrągłą, ru­mianą twarzą i błękitnemi jak niebo oczyma, wyda wał się makiem polnym, bujnie śród pola wyrosłym i tu w tę ciżbę ludzką, w tę atmosferę przenikniętą światłem sztucznem i grozą ważących się przezna­czeń, gwałtownie przesadzonym. Panującem uczu­ciem, które malowało się na młodzieńczej i jak zorza świeżej jego twarzy—był wstyd. Kiedy po raz pierw­szy zwróciły się ku niemu spojrzenia tłumu, ogni­sty rumieniec buchnął mu do policzków i czoła. Zarumienił się znowu, wymawiając wyraz przyznaję się! i rumienił się potem za każdym razem, gdy w ciągu rozpraw sądowych imię jego wymawiano. Czasem zamyślał się i daleko, daleko kędyś patrzał. Wtedy, do oczu jego nabiegały łzy. Czasem znowu, młoda ciekawość przezwyciężała w nim wszelkie inne uczucia. Wtedy, z pod powiek, nieśmiało ale chciwie przypatrywał się wszystkiemu, co go ota­czało, a o ezem pod strzechą swoją, ani nawet śnił kiedy, Boże mój! tak tu jasno, jak gdyby niebiosa otworzyły się i wszystkie swe blaski na ziemię wy­lały; tak tu ludno, jak gdyby zbiegło się pół świata, takie tu piękne ubiory, jak gdyby odbyć się miał wielki jakiś i wesoły festyn. A on tu co? zbrodniarz, którego sądzić mają. Jak osądzą? Bóg że to jeden wie. Za temi ścianami wiatry boże wieją, ku jego wiosce rodzinnej lecą, ku tej chacie lecą, gdzie stara

matka z załamanemi rękoma została, ku temu polu lecą, które on orał już od lat paru, kiedy słonko świeciło jasno, zioła pachniały, serce biło równo, cicho, wesoło, nie tak jak teraz, gdy kołace w pier­si ze wstydu i trwogi, niby na pogrzebie bijący dzwon...

Więc to ci czterej ludzie popełnili tę zbrodnią przerażającą i ponurą, jak sen zimowej, burzliwej nocy? Była to też wtedy zimowa, burzliwa noc... Ależ dla czego? jakim sposobem? pod wpływem ja­kich pokus i poszeptów?

Z zeznań świadczących, z rozpraw sądowych, ze starannie wywoływanych później, a pilnie słu­chanych gawęd ludzkich, ze zwierzeń, które podsą- dni czynili przed swym obrońcą, od początku do końca swego, odsłoniła się przed tymi, którzy ją poznać zapragnęli, historya następująca.

L

W Suchej Dolinie zapanował ruch umysłów wi­doczny i stopnia wzburzenia dosięgający. O co tak bardzo szło mieszkańcom tej wioski, długim szere­giem czterdziestu może chat i ogrodów, dość malo­wniczo rozciągniętej, pośród pól zlekka falujących i zdobiących je osinowych i brzozowych gajów? Większość chat miała pozór dostatni; były wpraw­dzie pomiędzy niemi niziuchne, ubożuchne i nad- próchniałe, ale nie brakło i takich, które świe­ciły białemi kominami, sporemi oknami i porządne- mi ganeczkami, opartemi na słupkach i zaopatrzo- nemi w wązkie ławeczki do siedzenia. Te pola, falujące i gajami zwieńczone, miały pozór żyzności i niezłej uprawy, za niemi zieleniło się trochę łąk i dobrych pastwisk, w ogrodach, gęste konopie sta­ły gotowe do zdjęcia, okwitłe kartofle wyglądały obiecująco, bujne głowy kapusty dojrzewały, gęsto sadzone wiśniowe drzewa dawać musiały obfite plo­

ny owoców. Nędza więc zaglądała tu chyba kiedy niekiedy i tylko do najuboższych chat. Najdosta- tniejsze wyglądały tak, jak gdyby w nich nietylko chleba, ale nawet mleka i miodu a może i groszy nie brakło. Jakiż więc niepokój wstrząsał w ten piękny wieczór letni mieszkańcami tej wioski?

0              czem gromada bab, przed jednym z najdostatniej wyglądających domowstw zebrana, gwarzyła tak żywo, że aż dokoła niej, zebrała się gromada dzieci starszych i młodszych. Dziewczynki od lat siedmiu do czternastu, w sinych spódniczkach i szarych ko­szulach, bose, z głowami ukrytemi w czerwonych chusteczkach, z pod których wymykały się kosmyki jasno-płowych włosów, stanęły pod płotem długim szeregiem i, splótłszy na spódniczkach małe, ciemne jak ziemia ręce, szeroko pootwierały oczy, napeł­nione wyrazem ciekawości, a w których błękitnych lub piwnych źrenicach, zachodzące słońce rozżażało ruchome iskry. Przypatrywały się i przysłuchywały babom, a baby gadały, gestykulowały, krzyczały. Chłopcy lat różnych stali za babami, nie tak prze­cież nieruchomo jak dziewczęta, które umieściły się pod płotem. Bosi także, jasno włosi, w szare płótno odziani, wciskali się oni pomiędzy matki i ciotki, podnosili ku twarzom kobiet twarze swe opalone, śmiałe i wesołe, które wykrzywiali w sposób naj­rozmaitszy, swawolnie przedrzeźniając gadatliwość

1              zażartość babską. Starsi targali kobiety za far­

tuchy i natarczywie wtrącali się do rozmowy, jeden z młodszych pięcioletni może, w długiej do stóp ko­szuli, z wypukłym brzuchem i opuchłemi żółtemi policzkami, trzymał wciąż palce w oślinionych ustach i bezmyślnemi błękitnemi źrenicami patrzał nieruchomo w twarz swojej matki, a płaczliwym, przeciągłym głosem od chwili do chwili wołał: Ta... ta!

Na wązkim dziedzińcu chaty, pod którą tłoczy­ły się baby i dzieci, panował także gwar pewien, ale znacznie mniejszy, bo podnosiła go gromadka męż­czyzn mniej i ciszej od niewiast mówiących. Jeden z nich, u wrót stajenki przyklęknąwszy, siekierą rozszczepiał kloc drzewa na drobne drewienka, a tak bardzo pogrążonym był w tej robocie, jak gdyby spełniał jakąś uroczystą i arcyważną czyn­ność. Z pochyloną głową i zgiętemi plecami, chłop ten niemłody już i szczupły, ale jeszcze silny i czer­stwy, był to jeden z najzamożniejszych i najroz­tropniejszych gospodarzy Suchej Doliny, właściciel tej chaty, a zwał się Piotr Dziurdzia. Tuż za nim stali dwaj synowie jego, młodzi, lecz już dorośli pa­robcy, dalej stryjeczny brat Piotra, ale wcale do niego niepodobny, Stefan, w wymowie chłopów Ste- pan Dziurdzia, przypatrywał się jego robocie z po­nurym wyrazem na przedwcześnie zestarzałej, zmię­tej i jakby spalonej twarzy; dalej jeszcze stał także Dziurdzia imieniem Szymon, mizernie i smutnie

wyglądający, a za każdem odetchnięciem wydający z siebie mocny zapach wódki. Wódka to zapewne zaprawiła mu białka oczu krwistą barwą, wysu­szyła i zażółciła policzki, ona też może była przy­czyną, że miał podartą koszulę i stopy bose, gdy inni przyodziani byli w porządne samodziałowe ka­poty i grube ale dostatnie aż do kolan sięgające obuwie. Oprócz tych pięciu Dziurdziów, było tam jeszcze kilkunastu chłopów starszych i młodszych, więcej i mniej ożywionych, którzy jednak wszyscy zdawali się być mocno zajętymi tem, co czynił Piotr Dziurdzia, spoglądali na siebie z uśmiechami na ustach, i wyrazem żywej ciekawości w oczach, wzruszali czasem ramionami i rzucali pojedyncze słowa lub wykrzyki. A przed wrotami dziedzińca baby gadały wciąż, krzyczały, gestykulowały; ta i owa z ferworu wielkiego aż przysiadała czasem ku ziemi, albo rękoma uderzała o policzki i plecy są­siadek, które, odwracając się, śpiesznieją odpychały i dalej swoje prawić zaczynały, aż do utraty tchu, aż do podniesienia głosów ku najwyższym i naj- przeraźliwszym dźwiękom ludzkiej krtani. Takim to właśnie głosem jedna z nich, ku dziedzińcowi cha­ty zwracając się, zawołała:

—              Pietruk! hej Pietruk! skończysz ty kiedy czy nie? A to słońce zajdzie i psy nie ludzie po polach chodzić będą!

Stepanowej żonki, ale dlatego, że już robotę swoję ukończył. Pod ścianą stajenki leżał duży stos cien­kich, suchych, do zapalenia wybornych drewienek, pochylił się, ujął ten stos w ramiona i wyszedł z nim za bramę chaty. Tu powitał go chóralny okrzyk bab i otoczył rój dzieci. Dziewczynki po- odrywały się od płota i podchodziły do niego zwol­na, chłopcy, jak źrebięta skakali dokoła niego, wierzgając i wrzeszcząc.

—              Won! poszli — krzyknął Dziurdzia na dzie- ci, które też rozbiegały się na wsze strony, ale w po­bliżu stanąwszy, przypatrywały się wciąż niesione­mu przezeń drzewu, jakby to był przedmiot po raz pierwszy w życiu przez nie widziany. Jedna z bab, ta, która właśnie rej pomiędzy wszystkiemi innemi wiodła, wysoka, chuda, śniada, z czarnem pałacem okiem, Rozalka, Stefanowa żona, wyskakując na­przód i rękoma za biodra swe chwytając, z nie­zmiernym zapałem do Piotra zawołała:

—              A osinowe drzewo!

—              Nu, a jakież? — pogardliwie odrzucił po­ważny chłop.

—              Czy pewno osinowe?

I zaczęła dalej prędko i z zawziętością trzepać językiem.

—              Bo jeżeli nie osinowe, to nic z tego nie bę­dzie... wiedźma nie przyjdzie na inne drzewo, tylko na osinowe..! Prysialmij Pietruk, że osinowego

drzewa rąbał, prysiahnij., tutże zaraz palce na krzyż złóż i prysiahnij, że osinowe...

Tracąc dech od szybkiego mówienia, targała rę­kaw i poły samodziałowej kapoty Piotra, a obu łok­ciami odtrącała od siebie towarzyszki, które chwy­tając ją za ramiona i koszulę, zapalczywość jej po­wściągać probowały. Spróbował uczynić to i Ste- pan. Ciemne oczy jego zaiskrzyły się; ściśniętą pięścią ulerzył żonę w plecy tak silnie, że zatoczyła się o kroków kilka i była-by upadła, gdyby nie płot,

o              który oparła się ręką. Wnet przecież, szybka jak błyskawica, zwinna jak wiewiórka przyskoczyła do męża, wycięła mu głośny policzek i w najmniejszym stopniu nie zajmując się nim dalej, biegła znowu za Piotrem, drogę mu zabiegając i wciąż na różne to­ny powtarzając.

—              A osinowe drzewo? Pewno osinow?... Pry­siahnij Pietruk, że osinowe...

W gromadzie, postępującej za Piotrem, wybuch- nęły grube i piskliwe śmiechy. Stepan szedł ze zwie­szoną głową, milcząc jak grób. Do policzka, któ­ry od otrzymanego uderzenia nabiegł krwistą czer­wonością, ani się dotknął, ale ciemna i gruba skóra jego twarzy zfałdowała się w takie już mnóztwo zmarszczek, że niepodobna-by wynaleźć na niej najmniejszego gładkiego miejsca, Roziskrzone oczy wlepiał w ziemię i przez zaciśnięte zęby wyrzucił

krótkie, niewyraźne przekleństwo. Wstydził się może i wrzał cały.

__ Wstydno! — rzekła głośno niemłoda i wido­cznie schorowana, ale jeszcze urodziwa żona Piotra Dziurdzi, najdostatniej ze wszystkich kobiet ubrana i najmniej krzycząca.—Ja z moim wiek przeżyłam, synów pochodowałam, że wyrośli jak te dęby, a ni­gdy pomiędzy nami gwarów i bitwy nie było, dalibóg nie było.

—              Wstydno! — powtórzyło kilka głosów, a je­den z chłopów, na Stepana wskazując, z uśmiechem dodał:

—              Takij z niego muzyk? Babie przywodzić po­zwala! ja by ją...

Nad tym gwarem słów i śmiechów, wzbił się znowu głos Rozalki, ale tak już tym razem ostry i rozpaczliwy, jakby jej nóż do gardła przykła­dano.

—              A osinowe drzewo? pewno osinowe? prisiah- nij Pietruk, że osinowe...

Stary, nizki chudy chłop, ktorego zwano Ja- kóbem Szyszką, wystąpił z gromady, zbliżył się do kobiety, którą wątpliwość co do gatunku narą- banego drzewa w rodzaj wściekłości wprawiała i z powagą przemówił:

—              Nie duryś, Rozalka! Jaż tam był i widział, że drzewo jest osinowe... Toż i u mnie nieszczę­ście... i ja chcę tej wiedźmie przeklętej w oczy zaj-

rzec... czy ja by zgodził się, żeby drzewo insze było jak osinowe'?...

...