Flisowski Zbigniew - Burza nad Pacyfikiem (tom 1-wyd.1986).pdf - Z.Flisowski - bogg

DlirZd Flisowski

Zbigniew o

Pacyfikie Tom 1

Wydawnictwo Poznańskie 1986

przez

czarne okręty

Mur morski

Tak się złożyło, że w lat trzydzieści od najważniejszych, kończących najwię-

kszą wojnę na Dalekim Wschodzie wydarzeń znalazłem się w Japonii. Wieki

koncern Mitsubishi - przestawiony na produkcję pokojową - budował właś-

nie dla nas w Yokohamie trzy tankowce, które miały wozić do Portu Północne-

go i Rafinerii Gdańskiej ropę z Bliskiego Wschodu. I tak sprawy obliczałem,

aby zarówno uczestniczyć w morskich próbach jednego z naszych morskich

olbrzymów, jak i być świadkiem znaczącej rocznicy wydarzeń „Wielkiego

Błysku" w Hiroshimie i Nagasaki.

Przez dwa miesiące oglądając kraj, uczestnicząc w życiu stoczniowych

załóg, życiu japońskich rodzin, poznając wielu ludzi, także uczestników

drugiej wojny światowej, i biorąc udział w wielu charakterystycznych dla

japońskiego życia sytuacjach oraz zapoznając się z literaturą dotyczącą

interesujących mnie zagadnień - starałem się zbliżyć do kilku głównych

spraw niedawnej japońskiej historii oraz współczesnej gospodarki, która

zdaje się ogniskować obecnie największe pasje i ambicje tego wybitnie

uzdolnionego i pracowitego narodu.

W młodych latach mojego pokolenia największe wrażenie z realiów

japońskich sprawiały na nas - oprócz przedmiotów sztuki i gejsz - wieści

i fotografie przedstawiające potęgę militarną Japonii, zwłaszcza że ta miała

na ogół tendencję sympatyzowania z siłami w Europie sposobiącymi się do

uderzenia na nasze młode, odrodzone państwo. Nad sferą informacji o japoń-

skiej gospodarce lat trzydziestych unosił się posmak profanacji i skandalu: oto

pojawił się producent, który sprzedawał rowery po 10-15 złotych sztuka,

a zegarki na kilogramy!!! Wobec takich sensacji bladły nieco wieści o rodzi-

mych rewelacjach gospodarczych, jak ujawniony fakt wywożenia polskiego

cukru po 10-12 groszy za kilogram* do niektórych państw europejskich

(gwoli wejścia na miejscowy rynek).

* Cena krajowa wynosiła 1 zł.

Przebudzeni

Nie tylko Polska, ale i cała Europa interesowała się w naszych młodych

latach Japonią - krajem, który dokonał w swych dziejach nieprawdopodobne-

go przyspieszenia gospodarczego i społecznego, a na koncie militarnym nie

zanotował żadnej porażki, kilka natomiast imponujących zwycięstw, łącznie

z rozgromieniem w latach 1904-1905 sił lądowych i morskich carskiej Rosji,

wielkiego przecież europejskiego mocarstwa.

W kilka dni po przylocie do Yokohamy via Chabarowsk - Niigata wypłyną-

łem na wody Zatoki Tokijskiej. Rozciągnięta na trzydzieści mil z południa na

północ i na dwadzieścia trzy mile ze wschodu na zachód, odegrała zatoka

ważką rolę w dziejach Japonii, sąsiadując bezpośrednio z głównymi ośrodka-

mi władzy.

Oglądając brzegi zatoki zwężające się w miarę zbliżania do wrót szerokie-

go oceanu podziwiałem ruch statków, kutrów i niewielkich łodzi, których

właściciele chronili się od słońca raz daszkiem, a czasem po prostu... paraso-

lem, nadto - obowiązkowo - szerokim słomianym kapeluszem mogącym iść

w zawody z każdym meksykańskim. Lewy brzeg zatoki zdawał się ciekawszy,

wyróżniał się egzotycznymi kształtami, wzniesieniami o pomarańczowym

kolorze gruntu; prawy był usiany zatoczkami i porcikami, które nie robiły po

potężnej Yokohamie i porcie tokijskim żadnego wrażenia. A jednak ten prawy

brzeg był historycznie ważniejszy...

Tu rozegrał się wstęp do najnowszych dziejów Japonii, gdy w lipcu 1853

roku pojawił się na czele eskadry złożonej z czterech okrętów wojennych

Amerykanin, komodor Mateusz Gałbraith Perry. Dnia 8 lipca 1853 roku po

południu rzucił kotwicę opodal japońskiego punktu kontrolnego znajdujące-

go się w niewielkiej miejscowości Urąga, od której zresztą cały sektor

zwężającej się tu zatoki nosi miano ,,Urąga Channel".

Okręty Perry'ego (flagowy „Susąuehanna", „Mississippi", „Plymouth"

i ,,Saratoga"), dowodzone przez wysokiego, ciemnowłosego oficera o masyw-

nym podbródku i dziedzicznej skłonności do przygód, wywołały w Kanale

Urąga oraz w nadbrzeżnych wsiach Urąga i Kurihama straszliwy popłoch.

Rybacy japońscy na widok czarnych, potężnych okrętów, które wbrew wszel-

kiej żeglarskiej regule szły prosto pod wiatr, czym prędzej wyciągali sieci

i wiosłowali jak szaleni w stronę brzegu: nikt tu takiej potencji, wspomaganej

najwyraźniej przez złe moce, jeszcze nie widział. W położonym o kilkadzie-

siąt kilometrów dalej, w głąb zatoki, milionowym Edo, czyli dzisiejszym

Tokio, otłgłos potężnej salwy powitalnej, wystrzelonej przez amerykańskie

okręty, odbił się przerażającym echem. Kto mógł, zajmował najbardziej

wyniosłe punkty obserwacyjne umożliwiające wgląd w zatokę; strwożone

kobiety wypełniły świątynie. Jak pisze współczesny wydarzeniom kronikarz

japoński Inaso Nitobe:

...Całe miasto tonęło we wrzawie. Widziano uciekające we wszystkie

strony matki z dziećmi na rękach i mężczyzn z własnymi matkami na

plecach. Słuchy o mających nastąpić natychmiast wydarzeniach, podawa-

ne z ust do ust, wzmagały przerażenie wśród i tak już przerażonych. Tętent

rumaków bojowych, brzęk zbroi wojowników, skrzypienie wozów, biega-

nina straży pożarnych, nieustanny dźwięk dzwonów, piski i krzyki kobiet

i dzieci napełniały zgiełkiem ulice miasta liczącego ponad milion dusz

i powiększały jeszcze bardziej ogólny zamęt*.

Podobne objawy przerażenia miały się powtórzyć w ojczyźnie komodora

Perry'ego po stu latach mniej więcej, gdy stacje radiowe przekazały impresyj-

ne słuchowisko według powieści Wellsa o lądowaniu Marsjan... pod Nowym

Jorkiem. W Nowym Jorku popłoch był zapewne nie mniejszy niż w Edo

(Tokio) w roku 1853! Ludzie ogarnięci paniką ładowali się do własnych

samochodów lub napotkanych taksówek i uciekali z miasta.

Można sobie zadać pytanie, skąd bierze się wspólny mianownik zachowań

w dwóch różnych przecież zupełnie okresach i dwóch zupełnie różnych

społeczeństw?

Wspólnym elementem jest napotkanie nie znanego świata, z

którym nie było przedtem kontaktu.

W domniemaniu - świata groźnego, mogącego zniszczyć świat własny...

Japonia roku 1853 była krainą szczelnie zamkniętą przed światem zewnę-

trznym od prawie dwóch i pół wieku. Jej władcy - szoguni z rodu Tokugawa -

objęli faktyczne rządy krajem po stuletnich wojnach domowych, które ze

względu na rozmiar, zaciętość oraz ilość przelanej krwi mogą być porównane

z wyniszczającymi wojnami Białej i Czerwonej Róży w Anglii (toczonymi

zresztą na podobnym podkładzie). W Japonii owe kataklizmy wojenne

dobiegły końca na przełomie XVI i XVII wieku. Kto miał szczęście obejrzeć

film Kurosawy Sobowtór (Kagemusha), ten potrafi wyobrazić sobie scenerię

i klimat tych śmiertelnych, agonalnych zmagań między wielkimi rodami

o władzę nad całą Japonią.

Wadziły się możne rody, a kraj był politycznie bardziej zatomizowany niż

Polska przed Przemysłem i Łokietkiem. Realną władzę sprawowało w prowin-

cjach prawie trzystu dajmiów - udzielnych właściwie książąt, posiadających

własne armie dochodzące nieraz do kilkudziesięciu tysięcy ludzi. Swoją

pozycją władzy i własności przypominali znaczniejsi spośród nich-powiedz-

my - naszych Wiśniowieckich czy Radziwiłłów, aby użyć porównania z pol-

skiego XVII wieku.

Pod koniec XVI wieku z odmętów walk między rodami wyłania się kilka

wybitnych postaci jednoczących w sobie talenty wojskowe i polityczne, które

* P. Barr: 77ie Corning of the Barbarians. A Story oi Western SettlementinJapan 1853-1870.

Tokyo 1972.

wniosą wkład w zjednoczenie zatomizowanego politycznie i administracyjnie

kraju.

Ostatecznie górę bierze wielki posiadacz i wódz Ieasu Tokugawa, wywo-

dzący się z równin Kanto z okolic dzisiejszego Tokio. W decydującej bitwie

pod wsią Sekigahara 21 października 1600 roku rozbija koalicję swych

przeciwników i w trzy lata później przyjmuje tytuł szoguna; bezwzględnie

podporządkowuje sobie wszystkich dajmiów, biorąc jako zakładników ich

żony i dzieci. W roku 1615 ze 180-tysięczną armią zdobywa zamek i miasto

Osaka, w którym zasiadał z 90-tysięczną załogą ostatni jego rywal z rodu

Toyotomi. Zwycięstwo zakończyło się okrutną rzezią.

Odtąd z Edo (dzisiejszego Tokio) ród Tokugawów sprawował bezwzględną

władzę nad krajem poprzez spokrewnione rody, rody sojusznicze obdarowane

dobrami zabranymi przeciwnikom po zwycięskich bitwach i podporządkowa-

nych dajmiów; ci z kolei poprzez swych wasali i warstwę „noszących miecze",

czyli samurajów, których pozycję można (ale tylko częściowo) porównać do

roli naszej szlachty.

Cesarze japońscy tego czasu, choć rodowód swój wywodzili prosto z nie-

bios, nie mieli politycznego znaczenia - zostali odepchnięci od realnej władzy

i pędzili żywot w mieście Kioto w odosobnieniu, co prawda bardzo wykwint-

nym i sprzyjającym pielęgnowaniu wyższej kultury...

Jak ów feudalny mikroświat japoński zachowywał się wobec świata

zewnętrznego i jak świat zewnętrzny zachowywał się wobec Japonii?

Gdy Tokugawa zdobywa zamek w Osace, wieńcząc dzieło zdobycia

hegemonii, Europa mocno już siedzi w Azji. Holendrzy władają na wyspach

korzennych, czyli w dzisiejszej Indonezji, w której usadowili się przegnawszy

Portugalczyków; Hiszpanie zasiedli na Filipinach, Anglicy w Indiach. W Ja-

ponii pierwsi pojawiają się Portugalczycy, lądując na małej wysepce Takeshi-

ma, położonej u południowych wybrzeży Kiusiu, najbardziej z kolei ku

południowi wysuniętej wielkiej wyspie archipelagu japońskiego. I, rzecz

ciekawa, arkebuzy portugalskie - pierwsza broń palna, z którą zaznajomią się

Japończycy - otrzymają właśnie nazwę „takeshima".

Faktem jest, że w czterdzieści lat po pierwszym lądowaniu Portugalczy-

ków, w bitwie, która wyniosła na szczyty polityczne poprzednika Tokugawów

- Nobunagę, ten użył już w roku 1575 zmasowanej broni palnej przeciw

ciężkozbrojnej konnicy przeciwników - z porażającym rezultatem. Jest cha-

rakterystyczne, że lokalni władcy - a potem władcy kraju - nie byli zaintere-

sowani systemem politycznym Europy, nie interesowała ich na ogół myśl

europejska i systemy prawne, ale te wytwory Europy, które mogły pomóc

sprawować władzę i utrzymać system panujący na wyspach japońskich. Tak

więc - jeśli nowoczesna broń pomagała walczyć o władzę i utrzymać władzę -

to broń od razu zaakceptowano... Tak to bywa przy zderzeniu czy spotkaniu

dwóch kultur, że przejmowane jest to, co pasuje, co się nadaje, co nie naruszy

istniejącego systemu, zwłaszcza jeśli jedna z kultur wchodzących z sobą

w kontakt jest niemal hermetyczna.

Pierwsi Tokugawowie po krótkim okresie flirtu z przenikającym chrześci-

jaństwem zajęli wrogą wobec niego pozycję, uznając, że może ono zagrozić

podstawom systemu, który w działaniu miał przecież w sobie wiele okrucień-

stwa i bezwzględności. Chrześcijaństwo nie mogło pogodzić się z obowiąz-

kiem zabijania urodzonych „nadprogramowych" dzieci, ze sprzedawaniem

córek i masowo stosowanym „honorowym" samobójstwem, nie mówiąc o róż-

nych okrutnych praktykach władców.

Z drugiej strony posądzano zwłaszcza chrześcijan-podwładnych króla

Hiszpanii o oczywistą chęć stopniowego zagarnięcia ziem Japonii pod władzę

dalekiego władcy wyznającego łagodną religię, ale i pożądającego nade

wszystko złota i srebra. Oto w roku 1596 u brzegów Japonii rozbił się statek

hiszpański „San Felipe" i jego uratowany pilot przedstawił zaintrygowanym

Japończykom mapę posiadłości hiszpańskich obejmujących pół świata z re-

welacyjnym komentarzem: „Nasi królowie zaczynają od wysyłania do kra-

jów, które chcą podbić, księży, którzy doprowadzają do przyjęcia naszej

religii. A gdy ta poczyni poważne postępy, wysyłają wojska, które łączą się

z nowymi chrześcijanami, a wówczas nasi królowie nie mają wiele kłopotu

z dokonaniem całej reszty..."

Być może wypowiedzi pilota „San Felipe" zostały odpowiednio spreparo-

wane przez mnichów buddyjskich zazdrosnych o wpływy nowej religii,

w każdym razie szogun wpadł we wściekłość i nakazał w Nagasaki ukrzyżo-

wać sześciu hiszpańskich franciszkanów, siedemnastu nawróconych Japoń-

czyków i trzech japońskich jezuitów. Za rządów Tokugawy deportowano

wszystkich księży i wymordowano ponad półtora tysiąca wyznawców nowej

wiary. Chrześcijaństwo zeszło do podziemia. W muzeum w Nagasaki ogląda-

łem wzory ozdobne, w które wkomponowana była ryba: na wzór chrześcijań-

skiej konspiracji w pogańskim Rzymie chrześcijanie dawali sobie znak

istnienia w morzu obcego środowiska...

W roku 1614 większość misjonarzy została wysiedlona, a pozostałym

jeszcze misjonarzom i wyznawcom kazano deptać wizerunek Chrystusa.

W roku 1615 szogun wydał zakaz budowy większych statków morskich;

pozwalano konstruować tylko jednostki przybrzeżne. W rok później możli-

wości zawijania statków europejskich ograniczono do dwóch portów — Naga-

saki i Hirado. W roku 1623 Anglicy zrezygnowali z kontaktów z Japonią, w rok

później nakazano to uczynić Hiszpanom. W roku 1635 kolejny szogun z rodu

Tokugawa zakazał Japończykom pod karą śmierci udawać się za granicę

i wracać do kraju tym, którzy się tam znaleźli. W roku 1639 wypędzono

ostatnich Portugalczyków, a następnego roku zamordowano ich posłów, gdy

przybyli do Japonii.

W gruncie więc rzeczy szogunowie wznieśli prawdziwy mur morski wokół

Japonii, tak jak kiedyś nauczyciele Japończyków - Chińczycy wznieśli

Wielki Mur, aby bronić się przed najazdami Mongołów. Zakazano także

przywozu książek i druków z innych krajów z wyjątkiem Chin; wyjątek

zwłaszcza uczyniono dla dzieł Konfucjusza, którego doktryny przemawiały do

wyobraźni politycznej nowych władców Japonii. Z biegiem bowiem czasu

zapragnęli rządzić krajem nie mieczem i ogniem lecz rozumem, wykorzystu-

jąc zdobyty siłą autorytet, ale także i wiedzę.

Spośród Europejczyków jakąś lukę w tym wielkim murze morskim wzdłuż

brzegów Japonii znaleźli tylko Holendrzy, którym najmniej chodziło o dusze

Japończyków, najbardziej zaś o ich pieniądze i towary. Bardziej od perspekty-

wy nawrócenia poddanych szoguna przemawiała do nich wspaniała relacja

cen srebra i złota. Oto w Japonii za pięć sztuk srebra otrzymywało się jedną

sztukę złota, podczas gdy w Holandii w tym czasie jedna sztuka złota

wymagała wyłożenia na kontuar piętnastu sztuk srebra.

Ostatecznie więc pragmatycznym i dość obojętnym w sprawach wiary

Holendrom przyznał szogun prawo założenia faktorii na maleńkiej sztucznej

wysepce Deshima w porcie Nagasaki, połączonej z lądem groblą. Holendrzy

gotowi byli znieść wszelkie upokorzenia, aby tylko utrzymać swoją pozycję;

wzięli nawet udział w okrutnym zdławieniu powstania chrześcijańskich

chłopów na wyspie Kiusiu.

Poprzez ową sztuczną wysepkę bardzo wąskim strumykiem sączyły się

informacje o świecie zewnętrznym, o jego siłach i technice. Owe wiadomości

docierały tylko do wąskiej elity japońskiego społeczeństwa.

Przez ponad dwieście lat żyła Japonia w izolacji pośród otaczających ją

mórz. W ciągu owych lat dwustu społeczeństwo japońskie nie stało w miejscu.

Samurajowie po wygaśnięciu walk wewnętrznych przekształcili się raczej

w administratorów, jakkolwiek zachowali swe miecze, a częściowo i obyczaj.

Wyrosła potężna warstwa kupców w rozwijających się nowych ośrodkach

administracyjnych ustabilizowanego państwa. Ona z biegiem czasu coraz

bardziej kierowała wzrok ku światu zewnętrznemu, pragnąc nowych możli-

wości, nowych kontaktów i nowych dochodów.

Najmniej było spokoju na wsi trapionej niedostatkiem, obciążonej ogrom-

nymi podatkami na rzecz rozbudowanej administracji centralnej i lokalnej.

W taki oto świat wkraczał komodor Mateusz Galbraith Perry ze swymi

„czarnymi okrętami", zaopatrzonymi w krzepkie działa i dobrze wyćwiczone

załogi oraz nowe moce, o których istnieniu nie śniło się samurajom...

Jak się zmieniał japoński świat?

Komodor Perry pozostawił w lipcu 1853 roku w inkrustowanej skrzynce pismo

odręczne prezydenta Stanów Zjednoczonych Miliarda Fillmore'a adresowane

do szoguna, nie pilił wszakże, pragnąc pozostawić adresatowi możliwie wiele

czasu na odpowiedź. Chodziło ostatecznie o rzeczy niebłahe: o otwarcie

portów Japonii, udzielanie pomocy rozbitkom, a nade wszystko o korzystne

kontakty handlowe, nie istniejące między dwoma państwami, odkąd to

młodsze w ogóle powstało.

Stany Zjednoczone z połowy wieku XIX, ogólnie biorąc, posunęły się

znacznie na drodze rozwoju gospodarczego w porównaniu z heroiczną krainą,

która walczyła zaciekle z Wielką Brytanią o swą niepodległość przed osiem-

dziesięcioma laty. Trzynaście stanów, które deklarowały w roku 1776 wol-

ność, skupionych było na wschodnim wybrzeżu kontynentu północnej Amery-

ki, w połowie natomiast XIX wieku, gdy Perry wyruszał do Japonii, stała za

nim siła państwa, które w poprzedniej dekadzie zdecydowanie postawiło

stopę na wybrzeżu Pacyfiku od Astorii po San Francisco i San Diego, a jego

obywatele zdążyli tymczasem wynaleźć żniwiarkę, maszyny do pisania i szy-

cia, wrębiarkę do wydobywania węgla, zapałki fosforowe, ale także rewolwer

Colta i udoskonalić wiele istniejących przedtem maszyn i urządzeń. Młode

państwo, którego gospodarka rozwijała się błyskawicznie, a położenie, rozle-

głość, zasoby naturalne i ludzkie przeznaczały do poważnej roli - tak w końcu

powstają mocarstwa - wyszło wkrótce na przestwory Pacyfiku, postawiło

mocną stopę na Hawajach i poczęło prowadzić interesy i politykę w Chinach.

A na drodze do portów chińskich, otwierających nowe bogactwa i nowe

rynki zbytu, leżała Japonia, o której krążyła zła sława: nie miano tu litości dla

statków - co w epoce żagla i początków zaledwie parowego napędu stanowiło

znaczny minus.

Katalizatorem dla działań rządowych misji komodora Perry'ego stała się

zarówno ogłoszona przez prezydenta Fillmore'a w roku 1851 zasada, że żaden

naród nie ma prawa odgradzać się od kontaktów z innymi narodami, jak

i decyzja „Pacific Maił Steamship Company", kompanii pocztowej, która

postanowiła uruchomić regularną linię z San Francisco do Szanghaju.

Jak wielkie wrażenie na Japończykach wywarły okręty Perry'ego, a zwła-

szcza ich „salut powitalny", już pisaliśmy. Sam Perry w swoim dzienniku

z wyprawy zanotował w lipcu 1853 roku: „Na ludziach morza kontrast między

ich słabymi dżonkami, lekkimi szalupami i naszymi potężnymi okrętami

musiał pozostawić głębokie wrażenie..."

W siedem miesięcy po pierwszym pojawieniu się na wodach Zatoki

Tokijskiej Perry powrócił do Japonii - tym razem na czele dziewięciu silnie

uzbrojonych okrętów. Armaty - jak mawiano ongi w Europie: ultima ratio

regum (ostateczny argument królów) - okazały się bardziej niż przekonujące

Flisowski Zbigniew - Burza nad Pacyfikiem (tom 1-wyd.1986).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: