Micha Adamczyk Pozna EUROPA POWOJENNA W KONCEPCJACH WINSTONA CHURCHILA Kade pastwo rozpoczynajce wojn powinno dokadnie wiedzie, dla- czego chce j prowadzi. By sta si rzeczywistym zwycizc w konflikcie zbrojnym, nie wystarczy go po prostu wygra. Sukces trzeba umie tak wy- korzysta, by mc si potem cieszy jego owocami. Wojna jest zawsze wielk niewiadom. Kady przywdca wcigajcy swj nard w konflikt, powinien mie jasn i spjn koncepcj jak ma wyglda powojenna rzeczywisto i z konsekwencj j realizowa. Gdy Wielka Brytania przystpia do wojny we wrzeniu 1939 r., jej przywdcy nie mieli jasno sprecyzowanego planu o co walcz, ani pomysu jak urzdzi powojenn Europ. Celem W. Brytanii byo wwczas pokona- nie Niemiec i wyrugowanie z nich hitleryzmu "by ocali cay wiat przed zara- z nazistowskiej tyranii"'. Chamberlain wyobraa sobie, e w wyniku klsk poniesionych na froncie z rk Anglii i Francji, Niemcy sami odsun od wa- dzy Hitlera i zlikwiduj utworzony przez niego system. Nastpnie powoaj demokratyczny rzd, ktry uczyni z Niemiec kraj wolny i miujcy pokj, co umoliwi przyjcie tego pastwa z powrotem do spoecznoci midzy- narodowej. Wg tej koncepcji pastwa, ktre utraciy niepodlego jak Pol- ska czy Czechosowacja miay si odrodzi w przedwojennych granicach, a Austrii chciano zagwarantowa swobod wyboru jej przyszego losu. Wybuchowi nowej wojny miao zapobiec utworzenie organizacji midzy- ' Wacaw Jdrzejewicz, Poland in the British Parliament, New York 1946, t l, s. 246. , 334 Michal Adamczyk narodowej, rnicej si od Ligi Narodw tym, e za swe dziaania odpo- wiadaaby nie przed przedstawicielami poszczeglnych krajw, ale bezpo- rednio przed obywatelami pastw czonkowskich.z System powojennej Europy stworzony przez brytyjskich politykw jesie- ni 1939 r. by jednak ju w teorii niedoskonay. Brakowao w nim miejsca dla jednego ale bardzo wanego elementu - Zwizku Radzieckiego. Nad Tamiz bardzo bano si, by nie sprowokowa ZSRR do otwartego wystpie- nia po stronie niemieckiej. Ponadto Kraj Rad by dla Brytyjczykw wielk niewiadom i jak sami to przyznawali ze wzgldu na nieprzewidywalno posuni i decyzji Stalina, nie byli w stanie dopracowa si tutaj adnej koncepcji. Po kapitulacji Francji w czerwcu 1940 roku zmianie nie uleg tylko jeden cel - pokonanie Niemiec. Sam Churchill tak wypowiada si na ten temat: "mam tylko jeden cel zniszczenia Hitlera, a to mi wydatnie upraszcza ycie. Gdyby Hitler dokona napaci nawet na pieko, wyrazibym si o jego mieszkacach co najmniej pochlebnie w Izbie Gmin". Churchill zdawa so- bie doskonale spraw, e Wielka Brytania nie jest w stanie wyzwoli Euro- py spod okupacji niemieckiej, gdy nie ma i mie nie bdzie odpowiednio silnej armii ldowej. Wedug sw Churchilla Anglia bya wwczas "zwierz- ciem morskim", podczas gdy do powyszego celu potrzebne byo "zwierz ldowe". W tym czasie narodzia si w Londynie idea, e kraje europejskie odzyskaj niepodlego w wyniku powsta zorganizowanych przez ruchy narodowo-wyzwolecze, wspartych niewielkimi brytyjskimi desantami. Po zwycistwie mae i rednie pastwa europejskie miay utworzy konfederacje lub federacje n.p.: bakask, skandynawsk, naddunajsk, polsko-czecho- sowack i belgijsko-holendersko-dusk. Wedug Churchilla takie zwizki pastw byyby silnymi podmiotami na arenie midzynarodowej, dobrze radziyby sobie gospodarczo i stanowiyby realn przeciwwag dla Niemiec i Zwizku Radzieckiego.3 Ponadto poniewa powstayby niejako w opozycji do dwch wymienio- nych uprzednio mocarstw, a za poparciem Downing Street stayby si te narzdziem sucym umocnieniu brytyjskich wpyww w Europie. Tak ko- mentowa wwczas te wydarzenia najbliszy wsppracownik brytyjskiego premiera minister spraw zagranicznych Anthony Eden. "Ale jaki powojenny wiat powinnimy stworzy? (...) ...powinien on opiera si na wsppracy narodw zjednoczonych, a szczeglnie pomidzy narodami zjednoczonymi na wsppracy wielkich mocarstw. (...) Mniejsze pastwa powinny take dy do wsppracy pomidzy sob. Jako przykad mona poda umowy z Szerzej te problemy opisuje Wickham Steed w ksice: Our war aims, London 1939. 3 Dokadniej przedstawia to David Stafford w pozycji p.t. Wielka Brytania i ruch oporu w Europie 1940-1945, Warszawa 1984. Europa powojenna w koncepcjach W. Churchilla 335 polsko-czesk i grecko jugosowiask... powinnimy zachci mniejsze pa- stwa by poczyy si w wiksze.... Dziki temu bd one partnerami dla wielkich mocarstw w pracach nad utrzymaniem pokoju." Sytuacja zacza ulega zmianie po najedzie Hitlera na Zwizek Ra- dziecki. Po krtkim, trwajcym do grudnia 1941 r. okresie, w ktrym Bry- tyjczycy twardo bronili swych koncepcji i sprzeciwiali si powojennej eks- pansji radzieckiej, rozpocz si proces stopniowego oddawania pola przez Londyn. Ju na pocztku 1942 r. Churchill wiedzia, e w powojennej Europie rola ZSRR wzronie i e nie uda si zachowa przedwojennych granic na Starym Kontynencie. Pocztkowo mia on nadziej, e kosztem ustpstw terytorialnych wobec Zwizku Sowieckiego, uda si ocali niezaleno Europy, a tym samym ide federacji. T filozofi w polityce brytyjskiej mo- emy midzy innymi zaobserwowa w trakcie negocjacji nad traktatem brytyjsko-sowieckim z maja 1942 r. Premier brytyjski mia wwczas nadzie- j, e apetyt Stalina uda si zaspokoi pastwami batyckimi, wschodni Pol- sk oraz Besarabi i Bukowin. Jednak w miar zwycistw odnoszonych przez Armi Czerwon pozycja Churchilla saba, a Stalina stawaa si coraz mocniejsza. Na konferencji moskiewskiej w padzierniku 1943 r. w obliczu sprzymierzecw nie tylko sowieckich ale i -cho z zupenie innych przyczyn amerykaskich -Eden zosta zmuszony do definitywnego odstpienia od koncepcji federacyjnego urzdze- nia powojennej Europy, co de facto oznaczao zgod na wyznaczenie stref wpyww. W tej sytuacji Brytyjczycy skoncentrowali si ju tylko na walce o swoje najywotniejsze interesy. Najwaniejsze byo dla nich bezpieczestwo im- perium i jego szlakw komunikacyjnych, gwnie morskich na Morzu rdziemnym. W kwestiach dotyczcych kluczowych, z brytyjskiego punktu widzenia, pastw: Grecji i Turcji, Londyn wykaza ogromn stanowczo, gdy zdawa sobie spraw, e utrata wpyww w nich, oznaczaaby pocztek koca imperium. W Grecji Brytyjczycy nie zawahali si sta stron w woj- nie domowej, za poparcie jakiego udzielili Turcji w jej oporze wobec sowieckich naciskw moe by wzorem konsekwencji, ktrej to zabrako Churchillowi w innych sprawach. Na przykad w Jugosawii Wielka Brytania nie zaryzykowaa wejcia w konflikt, gdy Londyn stwierdzi, e kraj ten ma drugorzdne znaczenie dla funkcjonowania imperium. Mimo narastajcych stopniowo konfliktw w onie Wielkiej Trjki, a do marca 1945 r. Brytyjczycy uwaali, e przy wszystkich rnicach moliwa bdzie powojenna wsppraca z ZSRR, a tym samym, cho z pewnymi ogra- 4 W. Jdrzejewski, op.cit., t 2, s. 116-117. 336 niczeniami, funkcjonowanie Europy jako caoci. Dopiero niewywizanie si Zwizku Radzieckiego z umw zawartych w Jacie w kwestii polskiej jak i nieporozumienia co do przyszoci Niemiec spowodoway, e Churchill zro- zurnia, i powojenna Europa bdzie podzielona na dwa wrogie sobie bloki. Nie mona liczy na aden kompromis i naley stara si za wszelk cen rozszerzy swoj stref wpyww. Jednak takie jego dziaania jak na przy- kad denie do niewycofywania wojsk amerykasko-angielskich na wschd na lini rozgraniczenia ustalon w Jacie byy wyranie spnione i niesku- teczne z powodu braku poparcia u Roosevelta i administracji amerykaskiej. Natomiast do sukcesw polityki brytyjskiej naley zaliczy starania o wykre- owanie Francji na potg europejsk, a tym samym stworzenie sobie sojusz- nika w nieuchronnym starciu na linii wschd-zachd. Wielka Brytania roz- poczynaa wojn pod hasami walki ze zem (hitleryzm), zwrcenia wolnoci narodom, ktre j utraciy i stworzenia systemu powszechnego bezpiecze- stwa zapewniajcego pokj w Europie. W celu zrealizowania tych zamierze, a zarazem umocnienia brytyjskich wpyww w Europie, Londyn zacz lansowa ide federacji europejskich widzc w niej panaceum na wszelkie kopoty Starego Kontynentu. Jak szacowa Churchill gdyby koncepcja ta zostaa urzeczywistniona, w Europie funkcjonowaoby zaledwie dwanacie tworw pastwowych, z ktrych kady byby dostatecznie silny, by zapewni sobie niepodlego. W Europie panowaaby rwnowaga i to pod kuratel brytyjsk. Jednak w decydujcej, kocowej fazie wojny Wielka Brytania bya ju zbyt saba, by mc choby stara si wcieli w ycie te ambitne zamierzenia. Musiaa ograniczy si do obrony najywotniejszych interesw imperium (Grecja i Turcja) i metropolii (Francja i kraje Beneluksu), cho skuteczno tych zabiegw powoduje, i nasuwa si pytanie czy Wielka Brytania zrobia rzeczywicie wszystko co byo w jej mocy, dla wypenienia swych zobowiza i realizacji ideaw?
jagaw7