MATERIAŁY DO DZIEJÓW SEJMU CZTEROLETNIEGO INSTYTUT HISTORII POLSKIEJ AKADEMII NAUK MATERIAŁY DO DZIEJÓW SEJMU CZTEROLETNIEGO TOM VI Opracowali i przygotowali do druku ARTUR EISENBACH, JERZY MICHALSKI, EMANUEL ROSTWOROWSKI,. JANUSZ WOLIŃSKI WROCŁAW — WARSZAWA — KRAKÓW ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK 1969 do Redaktor Anna Lergetporer-Jakimow Redaktor techniczny Marian Naorniakowski Printed in Poland Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo. Wrocław 1969. Wydanie I. Nakład 450 + 120 egz. Objętość ark. wyd. 43,25; ark. druk. 34,25+7 wkl.; ark. form. Al 45,55. Papier m/gł., kl. III, 70 g, 70 x 100 (16) z fabryki w Kluczach. Oddano do składania 22 I 1968. Podpisano do druku 25 III 1969. Druk ukończona w kwietniu 1969. Drukarnia Narodowa w Krakowie, ul. Manifestu Lipcowego 19. Zam. 65/68. A-64-115. Cena zł 105.— OD WYDAWCÓW } '.'—.* Tom niniejszy obejmuje materiały dotyczące sprawy żydowskiej. Zasady doboru materiałów są takie same, jak w tomie I, poświęconym sprawie chłopskiej, i w tomach II—V, odnoszących się do sprawy miejskiej. Publikujemy więc in extenso wszystkie teksty projektodawcze i publicystyczne oraz memoriały, deklaracje itp., których tematem jest sprawa żydowska, do jakiej zaliczamy również sprawę frankistów. Pomijamy zaś teksty, w których sprawa żydowska jest jednym z wielu poruszanych problemów i wśród nich nie stanowi głównego. Wiele zresztą materiałów do sprawy żydowskiej zawierają teksty opublikowane w poprzednich tomach, ponieważ problematyka chłopska, miejska i żydowska ściśle się ze sobą zazębiała. Zajmując się sprawą żydowską nie uwzględniamy źródeł do historii Żydów w tym okresie, o ile nie łączą się one z ogólną dyskusją nad reformą Żydów, z pracami Sejmu i związaną z nimi aktywnością żydowskich plenipotentów. Z pism kierowanych przez Żydów do Sejmu czy innych władz pomijamy te, które dotyczą wyłącznie spraw partykularnych. Pisma Żydów wileńskich (nry l, 2, 10, 25, 26), jakkolwiek dotyczące w zasadzie sprawy również partykularnej, jaką był konflikt wewnątrz gminy żydowskiej w tym mieście, uwzględniliśmy jednak w całości ze względu na poruszony w tych pismach problem zniesienia kahałów oraz ze względu na odgłosy owego konfliktu w ówczesnej publicystyce. Zgodnie z zasadą, którą przyjęliśmy w tomach poprzednich, grupujemy materiał w porządku chronologicznym. Teksty, których nawet przybliżonej datacji nie udało się ustalić, umieszczamy na końcu. Przy wątpliwych datacjach grupujemy teksty według związków rzeczowych. Projekty sejmowe umieszczamy pod datą złożenia do laski marszałkowskiej bądź datą odczytania na sesji sejmowej, mowy zaś i utwory okolicznościowe pod datą wygłoszenia lub dniem, któremu są poświęcone. Nr 38, obejmujący wybór z korespondencji, umieszczono pod datą pierwszego listu (pozycja ta posiada własny ciąg chronologiczny). W tomie niniejszym po raz pierwszy wyzyskano przekazane niedawno przez Związek Radziecki Archiwum Sejmu Czteroletniego (AGAD, Akta Sejmu Czteroletniego). Archiwum to nie obejmuje akt deputacji sejmowych, a więc i Depu-tacji do roztrząśnienia projektu reformy Żydów. Zawiera natomiast projekty 6 złożone do laski, z adnotacjami pozwalającymi uściślić sprawę ich autorstwa i datowania. W zakresie źródeł rękopiśmiennych podstawowe znaczenie posiada archiwum Piattolego, przekazane przez niego na emigracji Potockim (obecnie: AGAD, Arch. Potockich Publiczne, 96, 104, 316). Zawiera ono teksty przeważnie nie-datowane i bez podpisu, często bruliony. Znajdują się tam również notatki i rachunki (głównie pisane przez samego Piattolego). Ze względu na fragmentaryczność, pomocniczy charakter i wielką trudność oddania ich w druku te ostatnie materiały w większości pominęliśmy. Uwzględniliśmy korespondencję Stanisława Augusta (osobiście zainteresowanego w rozwiązaniu sprawy żydowskiej, z czym miała się wiązać spłata długów królewskich), Scipione Piattolego (prowadzącego pertraktacje z Żydami z ramienia króla) i Hugona Kołłątaja (prężydującego w Deputacji sejmowej). Obok listów odnoszących się w całości do sprawy żydowskiej znajduje się wiele ważnych dla nas wzmianek w listach dotyczących również i innych zagadnień (zwłaszcza w przeobfitej korespondencji Piattolego z królem). W tym wypadku więc, odchodząc od przyjętej dla innych typów źródeł zasady, stosujemy ek-cerpty. Na podstawie korespondencji uzyskaliśmy możność datowania i ustalenia autorstwa wielu dokumentów. Przy ustalaniu autorstwa posługiwaliśmy się również analizą charakteru pisma. Łatwo można wyróżnić rękę Piattolego. Rękę Aleksandra Linowskiego zidentyfikowaliśmy za pomocą jego Kątów do króla (jeden z nich publikujemy jako nr 38/20), rękę zaś Józefa Różana za pomocą jego korespondencji ze Szczęsnym Potockim (w Bibliotece Czartoryskich). W archiwum Piattolego zwraca uwagę znaczna ilość tekstów pisanych tą samą ręką (nry 32, 33, 40, 42, 66, 68, 81, 85). Poprawiane tą samą ręką bruliony nasuwają przypuszczenie, że nie był to jedynie kopista, lecz człowiek cieszący się zaufaniem starszyzny żydowskiej i przez nią „używany do pióra". Być może wolno go utożsamić z burgrabią grodzkim płockim Mysłkowskim, redaktorem projektu Pejsaka Chajmowicza (nr 32). Teksty hebrajskie podajemy w tłumaczeniu na język polski, dokonanym przez Adama Weina. Oryginały tych tekstów reprodukujemy w postaci fotokopii. MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE [PROŚBA KAHAŁU WILEŃSKIEGO DO KRÓLA I SEJMU] [listopad—grudzień 1788] B. m. dr. i r. (Estreicher, t. XXIII, d. 18, i t. XXIV, d. 33). „Prośba kahału wileńskiego" wiąże się z wieloletnim zatargiem miedzy kahalem a gminem żydowskim w Wilnie, do czego dołączył się spór o obsadę stanowiska rabina wileńskiego. Zob. o tym A. Eiscnbach, „Do kwestii walki klasowej w społeczeństwie żydowskim w Polsce w drugiej połowie XVIII w.", Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, nr 17—18, Warszawa 1956, tamże cytowana dawniejsza literatura przedmiotu. „Prosta" otwiera serię pism kierowanych przez zwalczające się strony do sejmu (zob. nr 2, W, 25, 26). W tekście wspomniany jest rok 1787 jako „przeszły". Ponieważ pisma polemizujące z „Prośbą" (zob. nr 2, 10) opublikowane zostały w pierwszych miesiącach 1789, należy sądzić, że „Prośba" wydana została w listopadzie, a jeszcze prawdopodobniej w grudniu 1788. Najjaśniejszy Królu, Panie nasz Miłościwy! Prześwietne Rzeczypospolitej Skonfederowane Sejmujące Stany! Ten jest zamiar praw krajowych w stanowieniu wszelkich jurysdykcyj sądowych, iżby każda zatrudniając się gatunkiem spraw sobie udzielonych bez kolizyi z drugą każdemu istotną wymierzali [s] sprawiedliwość. Niżej wyrażeni, przeciwnych doznawszy skutków z decyzyi prześwietnej Komisyi Skarbu W. Ks. Lit. przeistaczającej wyroki Sądu JKM Asesorskiego, jurysdykcyi najwyższej, osobom i sprawie właściwej, z pozwolenia prawa udają się do WKM, P. Mił., i Prześwietnych Sejmujących Rzpltej Stanów z żądaniem ocalenia i praw, i porządku, który zgubą wielu obywatelów grozi przez zrujnowanie powagi asesorskiego dekretu w roku przeszłym 1787 miesiąca listopada 24 dnia ferowanego w okoliczności następującej. Żydzi w W. Ks. Lit. od wszelkich są wyjęci sądów licznymi przywilejami, a tylko do wojewodzińskiej i starościńskiej należąc władzy mają ex re directi dominii ostateczną w sądach zadwornych asesorskich w wszelkim rodzaju krzywd rozprawę. Cytują się za tą prawdą prawa, a mianowicie wprowadzony w vol. 5 [s] pierwszy najjaś. króla Aleksandra przywilej, na karcie 314: „Excepto nobis et nostro palatino, qui eos possumsu ad nostram praesentiam evocare". Drugi przywilej najjaś. Zygmunta Augusta te ma wyrazy: „tak też przerzeczonych wszystkich Żydów w W. Ks. Lit. będących od wszelkich sądów i jurysdykcyj 10 11 ekscypujemy i wyłączamy, a do sądów tylko grodzkich zamkowych, per viam appellationis do naszych zadwornych asesorskich we wszystkich sprawach eksce-sowych, kryminalnych, potocznych i prywatnych inkorporujemy i w nich forum naznaczamy". Statut w art. 7, rozdz. 12: „a w inszych rzeczach oni według przywilejów swych sądzeni i zachowani być mają". Konstytucyja r. 1633, vol. 3-tio, na karcie 809: „Ażeby ciż Żydzi do żadnych sądów inszych pociągani nie byli in civilibus causis tylko do wojewodzińskich". Konstytucyja 1673, vol. 5-to, na karcie 147 wszystkie im utwierdza przywileje, a przeciwne ich przywilejom uchyla, „te zaś, które wyszły ad mała narrata, przeciwko prawom i przywilejom ich, anihilujemy, zachowawszy ich przy tychże prawach i przywilejach". Konstytucyja 1678, vol. 5-to, na karcie 643: „Lubo już wielu przywilejów, statutów i konstytucyj Żydzi w państwach naszych mieszkający w porządku swym i jurys-dykcyi są opisani, iż jednak przeciwko takowym prawom ad varia subsellia evocatorie etc., tedy my chcąc z powinności naszej królewskiej każdego przy prawie zachować, statuta i konstytucyje eo nomine uchwalone powagą sejmu teraźniejszego reasumujemy, deklarując, iż nie do inszych subseliów tylko wyraźnie do sądów wojewodów i starostów, a przez apelacyją do sądów naszych dwornych pociągani być mają sub poena evocationis. Dekreta zaś, które by in con-trarium evocatorie stawały, pro irritis et invalidis mieć chcemy". Konstytucyja na szczęśliwej koronacyi 1764 r. szczególna dla Żydów prowincyi lit., vol. 7-mo, na karcie 150 pod tytułem „Warunek miast W. Ks. Lit.": „Owszem, ażeby z osób swoich, handlów, rzemiosł takowi mieszczanie do miejskiej, a Żydzi do wojewodzińskiej i starościńskiej jurysdykcyi według przepisu tylu praw di-recte należeli, warujemy". j Za przewodnictwem tych praw między Żydami a kahałem wileńskim była i sprawa w sądzie wojewodzińskim, o czym poświadcza przyłączony dekret. Po • rozsądzeniu drogą apelacyi wyszła przed sąd zadworny Asesoryi Lit., nim zaś i w sądach zadwornych przypadł aktorat, niektórzy Żydzi zajętą sprawę dekre-i tem wojewodzińskim wprowadzili przed...
jagaw7