KRZYSZTOF JODŁOWSKI UNIWERSYTET ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU IKONA MATKI BOSKIEJ Z DZIECIĽTKIEM Z SZAMOTUŁ* W pokolegiackim kociele pw. Najwiętszej Maryi Panny i w. Stani- sława Biskupa w Szamotułachl w nawie południowej wznosi się bogato rzebiony ołtarz, w którym znajduje się niewielka (32x28 cm) ikona Matki Boskiej z Dziecištkiem2. Przedstawia ona popiersie Marii. Jej ręce sš niewidoczne, głowa jest lekko przechylona w prawo i zwrócona w trzech czwartych w stronę podtrzymywanego przez Niš Dziecištka. Ujęty w półpostaci Chrystus-Emanuel przedstawiony jest frontalnie. Jego lewa ręka ukryta jest pod połš płaszcza, prawš ukazano w gecie błogosławieństwa. Maria odziana jest w ciemnoczerwone maforium o doć schematycznym układzie fałd. Jego brzeg zdobi złota lamówka. Otoczonš nimbem głowę Maru wieńczy korona o doć urozmaiconym wykroju, ozdobiona malowanymi imitacjami drogich kamieni. Dziecišt- ko ubrane jest w długi złoty himation, którego fałdy wykrelone zostały cienkš czerwonš kreskš. Głowę Dziecištka otacza nimb krzyżowy, złote ramiona krzyża kontrastujš z ciemnym tłem nimbu. Tło obrazu jest ciemnozielone. Wykrelona wyranym, ciemnym konturem postać Marii jest niepro- porcjonalnie duża w stosunku do drobnej figurki Dziecištka. Ciemnš jej twarz cechuje surowoć. Duże migdałowe oczy, zapatrzone gdzie w dal, nadajš tej twarzy wyraz pełnej skupienia zadumy, wzmocniony jeszcze lekkim cišgnięciem brwi. Oczy, brwi a także wšski, długi nos i niewielkie, pełne usta podkrelone zostały doć mocnym kontu- rem. Miękki modelunek twarzy wydobyty jest poprzez ciemnianie ko- loru karnacj i. * Tekst niniejszy stanowi poszerzonš wersję komunikatu, wygtoszonego przeze mnie na konferencji Balcanicum II w Poznaniu we wrzeniu 1983 r. , włšczo- nego do materiałów konferencji. 1 Jest to ceglana, trójnawowa, pięcioprzęsłowa bazyłika, z wyodrębnionym dwuprzęsłowym prezbiterium, wzniesiona w 1 ćw. XV w. Zob. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 5, z. 23, s. 25. # z Zob. Dokumentacja Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu. 336 KRZYSZTOF JODŁOWSKI Postać Dziecištka charakteryzuje pewna sztywnoć, wynikajšca z frontalizmu przedstawienia. Na pełnej twarzy Chrystusa maluje się spokój i powaga. Pomimo to ikonę naszš cechuje nastrój liryzmu. IKONA MATKI BOSKIEJ Z SZAMOTUŁ Wynika to z lekkiego pochylenia głowy Marii w stronę Dziecištka, co - podkrelajšc kontakt uczuciowy Matki i Dziecka - nadaje przedsta- wieniu bardziej ludzki wymiar. Datowany na 1 poł. XVII w.3 wizerunek Matki Boskiej z Szamotuł jest kopiš znanej i otaczanej wielkim kultem ikony Matki Boskiej Kazańskiej. Ikona ta, pochodzšca z 1 poł. XVI w., reprezentuje typ poredni wyobrażeń Matki Boskiej z Dziecištkiem, łšczšcy cechy sztywnego, reprezentacyjnego typu Hodegetru oraz pełnego liryzmu, akcentujšcego uczuciowy zwišzek Matki i Dziecka typu Eleusy4. Nie- wielkie rozmiary ikony z Szamotuł pozwalajš przypuszczać, że służyła ona (pierwotnie) prywatnej dewocji. Takie niewielkie ikony bywały umieszczane w domach, w izbach modlitewnych. Często też stanowiły przedmiot podarunku5. Umieszczona w barokowym ołtarzu ikona Matki Boskiej z Dzie- cištkiem z Szamotuł stanowi przykład obecnoci tradycji bizantyńskiej w kulturze polskiej. Warto zastanowić się w zwišzku z tym nad proble- mem funkcjonowania społeeznego tego obrazu. Temu zagadnieniu chciałbym powięcić niniejszy komunikat. Dzięki zachowanym ródłom pisanym możliwe jest doć dokładne odtworzenie historu obrazu od czasu, gdy znalazł się on na terenie Rzeczypospolitej#. Pierwotnym włacicielem ikony był pewien knia moskiewski. Podczas jednej z wojen, jakie prowadził Jan Kazimierz z Moskwš (zapewne 1658-1667), dostał się on wraz z żonš do niewoli. Jeden z dworzan Jana Kazimierza, ówczesny właciciel Szamotuł, A. Wolf, widzšc u jeńca wizerunek Matki Boskiej, zapragnšł mieć go na własnoć. Wielokrotnie odwiedzał kniazia w więzieniu, proszšc go o podarowanie obrazu, jednak ten kategorycznie odmawiał, odrzucajšc ' Katalog zabytków, s. 27. # Lexikon der christlichen Ikonographie, t. 3, Freiburg 1971. 5 E. I w a n o y k o, Ikona w. Jerzego szkoły nowogrodzkiej, "Zeszyty Naukowe UAM. Historia Sztuki",1961, z. 3, s. 4. b Zestawienia oraz analizy ródeł dokonał ks. Cz. Kałużyński w nieopubliko- wanej monografu Cudowny obraz Matki Boskiej Szamotulskiej [mps w posiadaniu parafu NMP i w. Stanisława w Szamotułach). Za udostępnienie mpsu serdecznie dziękuję proboszczowi, ks. dziekanowi A. Stodolnemu. 1. Matka Boska z Dziecištkiem. Szamotuły. (Fot. R. A. Rau). 338 KRZYSZTOF JODŁOWSKI nawet propozycję wolnoci, jakš Wolf obiecywał wyjednać u króla. Do- piero po mierci kniazia, który - nie doczekawszy powrotu do Moskwy- zmarł w Warszawie, Wolf otrzymał obraz od jego żony w zamian za wyjednanš dla niej wolnoć. Następnie Wolf przywiózł ikonę do Sza- motuł, gdzie umiecił jš poród innych obrazów w kaplicy zamkowej swej rezydenej i. Pewnego dnia, będšc w kaplicy, Wolf zauważył krwawe łzy, spływa- jšce z oczu Matki Boskiej. Zjawisko to zaobserwowali również członko- wie jego rodziny i wiele innych osób, m.in. malarz, wezwany dla stwier- dzenia, czy to przypadkiem "pokost nie pucił". Wieć o nadprzyrodzo- nym zjawisku szybko dotarła do Kurii. Biskup poznański S. Wierz- bowski powołał specjalnš komisję, która 15 V 1665 r. udała się do Szamotuł, by zbadać okolicznoci tego cudu. Wysłuchawszy relacji wiadków, Komisja orzekła, iż zjawisko miało charakter nadprzyro- dzony, oraz nakazała przeniesienie obrazu do skarbca kolegiaty. Orze- czenie komisji brzmiało: [...] jeżeli Pan Bóg po pierwszey Comissyi y inquisityi względem obrazu Najswięt- szey Panny Szamotulskiey Nowe iakie Cudo / albo cuda /, lubo tesz szczególnie iakie Dobrodzieystwa / łaskę / przez ofiarowanie się tego obrazu uczyni [. . .) to zostanie on do czci publiczney wyniesiony. Wkrótce też w Szamotułach oraz w ich bliższej i dalszej okolicy zaczęły dziać się liczne cuda. Do ich zbadania powołano 7 VI 1666 r. drugš ko- misję, która po przesłuchaniu wiadków na temat łask, jakich zaznali, zebrała się na naradę, aby na podstawie przepisów Soboru Tryden- ckiego o obrazach więtych orzec, czy ikona szamotulska może być wy- stawiona do czci publicznej jako cudowna. W aktach owej Komisji czytamy : ' K a ł u ż y ń s k i, dz. cyt. , s. 1-3. Ks. Kałużyński odtworzył dzieje obrazu na podstawie następujšcych ródeł: 1. ks. J. W i r o b o s k i, Descriptio miraculosae imaginis B. M. V. in Arce Szamotulensć. Lumn Anno Dmi 1666. Opis ten znajdowat się w księdze, przechowywanej dawniej w Szamotulskim Archiwum Parafialnym, zaginionej podczas II wojny wiatowej; 2. opisu ks. F. B. Brzezińskiego, zacho- wanego w Regestrum, przechowywanego w Szamotulskim Archiwum Parafialnym; 3. akt obydwu komisji, starodruku przechowywanego dawniej w Szamotulskim Archiwum Parafialnym, zaginionego podczas wojny. IKONA MATKI BOSKIEJ Z SZAMOTUŁ (:..] jednomylnie uznalimy, iż to wszystko działo się przeciwko zwykłemu biegowi rzeczy za orędownictwem wielkiej Bogarodzicielki, okazujšcym się bezporednio w tym obrazie#. W zwišzku z tym ikonę zalecono przenieć na zamek, aby następnie uroczycie wprowadzić jš do kolegiaty, do kaplicy w. Anny. Przenie- sienie miało miejsce niedługo potem, [...] z wielkš uroczystociš w dzeń sliczny nader, y wesoły Troyce Przenayswiętszey Roku 1666, przy niepoliczonych gromadach nad jedenacie Tysięcy różnego stanu płci oboiey Ludzi, y Duchowieństwa [...]9. Procesja posuwała się ulicami miasta, pokrytymi dywanami i ozdobio- nymi specjalnie na tę okazję przygotowanymi drewnianymi bramami, na których umieszczono herby oraz teksty pieni. Po wprowadzeniu do kolegiaty obraz umieszczono - wbrew zaleceniom Komisji - w ołtarzu głównym. Liczba zgromadzonych była tak duża, że - jak zanotował ks. Wiroboski - [...] choć się gotowali tak długi czas y piw tak wiele nawieli z różnych miast, jednak chleba, piw, wody nawet samey w studniach zabrakto y nie każdemu dało się byd uczestnikiem widzieć tego obrazulo. W ołtarzu głównym cudowny wizerunek znajdował się niezbyt długo, gdyż - jak podaje ks. Brzeziński - już po roku został dla nie- go ołtarz s Wielkimi wslawiona Cudami w Obrazie Slawney Kollegiaty Szamotulskiey NAYDOSTOYNIEYSZA IEDYNEGO BOGA MATKA MARIA W Roku 1666. dnia IS Maia Swiatu Polskiemu za cudownš ogłoszona A W roku 1687. Za poz- woleniem JA#NIE WIELMOŻNEGO legomoci Xiędza Hieronima z Wielkiego Chrzšstowa Wierzóowskiego (...) a zapilnym staranie Wielebnego Duchowieństwa Szamotulskiego, do druku z cudami podana, ku większey Chwale BOŻEY, y Czci BOGA Rodzicy PANNY. W POZNANIU w Drukarni Xiędza Woyciecha Laktan- skiego Roku 1687, tłum. ks. Cz. Kałużyński, dz. cyt., s. 29. Egzemplarz starodruku, jakim postugiwał się ks. Katużyński (okrelajšc go jako Akta obydwu komisji), był mocno uszkodzony (brak 1 i 11 karty), co nie pozwalato m.in. na okrelenie miejsca wydania. Inny egzemplarz, zachowany w lepszym stanie, odnalazł w Bi- bliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu prof. dr hab. E. Iwanoyko, któremu w tym miejscu pragnę podziękować za udostępnienie starodruku. 9 Wielkimi wslawiona Cudami. ## Cyt. wg Katużyński, dz. cyt., s. 36. KRZYSZTOF JODŁOWSKI [...] wtoskš modš, snycerskš robotš wystawiony Anno 1667 [...) przez Sławetnego Pana Jana Anuszezyka Snycerza Tumskiego Poznańskiego za staraniem i promocišm Wielmożnego Jemoci Pana Alexandra Wolfa (...) ołtarz wystawiony wszystek z gruszkowego drzewa (...). Rzeba snycerskš robotšm mieyscami wišzana, mieyscami w essy różnie po wszystkim ott...
jagaw7