Danuta Emiluta-Rozya WSPOMAGANIE ROZWOJU MOWY DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM CENTRUM METODYCZNE POMOCY PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNEJ MINISTERSTWA EDUKACJI NARODOWEJ Warszawa 1994 Recenzenci: prof. dr hab. Edyta Gruszczyk-Kolczy�ska mgr Hanna Rodak Copyright by Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN ISBN 83-902281-4-9 SPIS TRE�CI str Od Autorki ............................................................................. 5 L Jaki jest cel �wicze� proponowanych w poradniku? ..... 7 H. Jak powinien przebiega� prawid�owy rozw�j mowy u dzieci w wieku od trzeciego do sz�stego roku �ycia? ..... 9 Stan rozwoju mowy dzieci 3-letnich ......................................... 9 Stan rozwoju mowy dzieci 4-letnich ....................................... 11 Stan rozwoju mowy dzieci 5-letnich ....................................... 13 III. Jakie �wiczenia s�u�� wspomaganiu rozwoju mowy? .. 15 IV. O czym powinno si� pami�ta� podczas prowadzenia �wicze� wspomagaj�cych rozw�j mowy? ..................... 17 V. Jakie s� cele i sposoby prowadzenia poszczeg�lnych rodzaj�w �wicze�? ........................................................ 19 1. �wiczenia s�uchowe ........................................................... 19 1.1. �wiczenia s�uchowe z wykorzystaniem bod�c�w niewerbalnych .................................................................20 1.2. �wiczenia s�uchu fonematycznego ..................................23 1.3. �wiczenia s�uchu fonetycznego i melodii wypowiedzi .....................................................................28 1.3.1. �wiczeniailoczasu .......................................................29 1.3.2. �wiczenia tempa wypowiedzi .......................................30 1.3.3. �wiczenia akcentu wypowiedzi ....................................31 1.3.4. �wiczenia intonacji wypowiedzi ................................... 33 2. �wiczenia rozumienia wypowiedzi i �wiczenia pami�ci s�ownej ...........................................................................34 2.1. �wiczenia w rozumieniu konstrukcji przyimkowych ........ 37 3. �wiczenia rozwijaj�ce s�ownictwo .....................................39 4. �wiczenia w budowaniu zda� i d�u�szych wypowiedzi ....... 40 5. �wiczenia oddechowe ........................................................ 42 6. �wiczenia g�osowe ............................................................45 7. �wiczenia aparatu artykulacyjnego .....................................47 7.1. �wiczenia prawid�owego po�ykania ................................48 7.2. �wiczenia usprawniaj�ce wargi .......................................49 ^k' .3. �wiczenia �uchwy ...................................................... 50 7.4. �wiczenia j�zyka ............................................................. 51 7.5. �wiczenia podniebienia mi�kkiego .................................. 51 7.6. �wiczenia umiej�tno�ci �wiadomego kierowania ruchami narz�d�w artykulacyjnych ............................................... 52 7.6.1. Uwra�liwianie miejsc artykulacji ................................... 52 8. �wiczenia utrwalaj�ce prawid�ow� wymow� poszczeg�lnych g�osek .............................................................................52 BIBLIOGRAFIA 61 l \ Od Autorki Opracowanie to kieruj� przede wszystkim do rodzic�w, opiekun�w i wychowawc�w tych dzieci w wieku przedszkolnym, kt�rych mowa rozwija si� z op�nieniem (p�niej ni� u ich r�wie�nik�w) lub rozw�j jej jest zaburzony. O tym, czy istniej�i jakie s� konkretne przyczyny tego op�nienia, powinien orzec specjalista logopeda. Do niego nale�y r�wnie� zalecenie zastosowania okre�lonego programu stymuluj�cego rozw�j mowy lub koryguj�cego jego wadliwy przebieg. Je�eli jednak nie jest to z jakich� powod�w mo�liwe, mog� zaniepokojeni rodzice stara� si� umiej�tnie wp�yn�� na popraw� stanu mowy dziecka przez odpowiednie post�powanie wspomagaj�ce jej rozw�j. Poni�szy tekst nie jest zatem pe�nym programem stymulacji rozwoju jednej z najwa�niejszych umiej�tno�ci cz�owieka -umiej�tno�ci porozumiewania si� z otoczeniem. Tym bardziej nie zast�pi konsultacji i zaj�� logopedycznych w przypadku, kiedy s� one konieczne, a wi�c gdy rozw�j mowy dziecka przebiega nieprawid�owo. Pragn� zaznaczy�, �e im wcze�niej rozpoczniemy stymulacj� rozwoju mowy - w pierwszym lub drugim roku �ycia dziecka, tym efekty tych dzia�a� b�d� lepsze. Oddaj�c w r�ce Pa�stwa ten poradnik (przeznaczony dla opiekun�w dzieci w wieku przedszkolnym), chcia�abym przedstawi� zagadnienia usprawniania mowy; wskaza� celowo�� dzia�a� ukierunkowanych na rozw�j mowy, om�wi� zasady, kt�rych nale�y przestrzega�, aby pomoc dziecku by�a mo�liwie skuteczna. Zamieszczone tu przyk�ady �wicze�, odpowiednio pogrupowane, maj� pokaza�, jak pracowa� z dzieckiem nad rozwojem jego mowy w warunkach domowych. Mam nadziej�, �e rozbudz� tak�e Pa�stwa wyobra�ni� i pomys�owo�� w zakresie organizowania atrakcyjnych dla dziecka zabaw, kt�re b�d� jednocze�nie �wiczeniami wspomagaj�cymi jego rozw�j. Osi�gni�cie pe�nego sukcesu lub, je�li jest to niemo�liwe (niekiedy i tak bywa), zmniejszenie r�nicy pomi�dzy stanem mowy Waszego dziecka i jego prawid�owo rozwijaj�cych si� r�wie�nik�w, w znacznej mierze zale�y od opiekun�w, od ich zaanga�owania i systematycznej pracy z dzieckiem. Zatem, zach�cam Pa�stwa do prowadzenia z dzie�mi r�norodnych �wicze� usprawniaj�cych mow�. Nie jest to zadanie trudne. Czas wolny sp�dzony w taki spos�b przyniesie efekty w postaci poprawy umiej�tno�ci dziecka w zakresie komunikowania si� z otoczeniem, a tak�e dostarczy wielu rado�ci, dzi�ki wsp�lnej zabawie dziecka i jego opiekun�w. I. Jaki jest cel �wicze� proponowanych w poradniku? Porozumiewanie si� z otoczeniem to odbieranie i pe�ne rozumienie komunikat�w s�ownych, a tak�e ich nadawanie, a wi�c informowanie swoich bliskich, r�wie�nik�w i inne osoby o tym, co my�limy, czujemy, widzimy i czego pragniemy. Aby zrozumie� kierowane do nas wypowiedzi, musimy je us�ysze�, zr�nicowa�, uto�sami� i zapami�ta�. W procesy te anga�ujemy zdolno�ci i umiej�tno�ci takie jak, m.in. wra�liwo�� na bod�ce akustyczne, wyodr�bnianie i uto�samianie d�wi�k�w mowy (tzw. s�uch mowny), pami�� s�own�, a tak�e umiej�tno�� �rozszyfrowywania" zwi�zk�w gramatycznych zawartych w zdaniach. Zawsze korzystamy ze s��w i powi�za� mi�dzy s�owami, kt�re zmagazynowane s� w naszej pami�ci. �Magazyn" ten rozrasta si� z wiekiem dziecka. Inne b�d� mo�liwo�ci rozumienia i nadawania informacji s�ownych u dziecka rocznego, inne u 2-latka, 4-latka i dzieci starszych, bo wy�szy b�dzie rozw�j ich proces�w poznawczych, my�lenia, szerszy zakres wcze�niejszych do�wiadcze� werbalnych. Je�eli u dziecka umiej�tno�� odbioru i rozumienia polece� s�ownych jest rozwini�ta z jakich� przyczyn w stopniu ni�szym ni� u jego r�wie�nik�w, w takim wypadku s�abszy b�dzie tak�e rozw�j umiej�tno�ci tworzenia wypowiedzi s�ownych. U innych dzieci obserwowa� mo�emy pe�ne rozumienie tego, co si� do niego m�wi i tylko wypowiadanie si� - ta sfera dzia�alno�ci dziecka - wymaga� b�dzie pomocy ze strony opiekun�w. Dziecko mo�e mie� trudno�ci w tworzeniu wypowiedzi, je�eli zas�b jego s�ownictwa jest niewystarczaj�cy, lub budowanie zda� poprawnych pod wzgl�dem gramatycznym stanowi barier� trudn� do pokonania. Bywa te� i tak, �e zdania s� prawid�owe pod wzgl�dem gramatycznym (rzadko bywaj� zniekszta�cone), ale niekt�re d�wi�ki mowy zast�pione s� innymi g�oskami lub s� deformowane, tzn. w wyniku nieprawid�owego u�o�enia narz�d�w mowy powstaj� inne, obce dla j�zyka polskiego brzmienia d�wi�k�w mowy. Niekiedy mo�emy tak�e zaobserwowa� ten nieprawid�owy uk�ad narz�d�w artykulacyjnych, np. podczas mi�dzyz�bowej artykulacji. Nasze zastrze�enia mo�e budzi� tak�e zbyt szybkie lub zbyt wolne tempo wypowiedzi, lub jej monotonno��. Prawid�owe wymawianie,d�wi�k�w.,mowy (g�osek) nie jest mo�liwe^ezj^ejetap�ci efektywnego - dla uzyskania odpowiedniego brzmienia wypowiedzi - o^d^pjiani^bez_wYkorzyjtania w_p_e�ni g�osu^ bez odjgowiedniej, sprawno�ci,,ru,chornych.narz�d�w artykulacyjnych, czyli warg,_ jjgzyka, podniebienia mi�kkiego i �uchwy. Niezb�dnym warunkiem dla uzyskania w�a�ciwego brzmienia d�wi�k�w mowy jest tak�e wspomniana wcze�niej sprawno�� w zakresie ^�u^l^jnownego (fonematycznego i fonetycznego). Je�eli wi�c dostrzeg� Pa�stwo u swojego dziecka jeden z wy�ej opisanych objaw�w zaburze� w m�wieniu, nale�a�oby si� skontaktowa� z logoped�. By� mo�e jest to znak wskazuj�cy potrzeb� rozpocz�cia �wicze� usprawniaj�cych lub koryguj�cych rozw�j mowy dziecka. . � .-J II. Jak powinien przebiega� prawid�owy rozw�j mowy u dzieci w wieku od trzeciego do sz�stego roku �ycia? Przedstawiony poni�ej zarys rozwoju mowy umo�liwia stwierdzenie stanu ni�szego od normy w okre�lonym czasie, kt�ry b�dzie sygna�em do wszcz�cia ewentualnego post�po- wania wspomagaj�cego. Stan rozwoju mowy dzieci 3-letnich Dziecko 3-letnie rozumie to^ co do niego m�wimy, je�eli tre�� naszycLwypowi�dzi nie,,wybiega poza jego wcze�niejsze do�wiad_czjsnia,. Dziecko spe�nia polecenia zawieraj�ce znane mu wyrazy, np. wskazuje cz�ci twarzy, cia�a, cz�ci zabawek; przynosi przedmioty; pr�buje wykonywa� codzienne czynno�ci wed�ug podanych instrukcji s�ownych, pytane - podaje swoje imi�. Trzylatek komunikuje si� z otoczeniem za pomoc�^ zdania kilkuwyrazowego. M�wi ch�tnie i du�o. Opowiada o tym, co aktualnie widzi; �my�li g�o�no" m�wi�c tak�e Uo siebie. W jego wypowiedziach mo�na dostrzec poszczeg�lne kategorie gramatyczne, chocia� obserwuje si� jeszcze wiele form niew�a�ciwych, kt�re z czasem ulegn� poprawie. Np. [Ja dam pi� piesu] [Nie mam spodni�w] [To jest na fotele]. Dziecko zaciekawia otaczaj�cy je �wiat. Zaczyna zadawa� wiele pyta�. Pocz�tkowo pytania te nie s� jeszcze jasno sprecyzowane. 1 Podane tu informacje w przybli...
jot_em18