Terapia Integracji sensorycznej
W końcu lat sześćdziesiątych w oparciu o przegląd literatury z zakresu psychologii rozwojowej, psychologii uczenia się , neurobiologii, neurofizjologii i własne doświadczenia kliniczne dr A. Jean Ayres terapeuta zajęciowy i psycholog sformułowała hipotezy wskazujące na implikacje funkcji psychoneurologicznych w zachowaniu i uczeniu się dziecka. Aby zweryfikować postawione hipotezy skonstruowała metody badawcze i przeprowadziła szereg badań których wyniki zamieściła w kilkudziesięciu publikacjach /Ayres 1974, Ayres 1967, Ayres 1975/. Wyniki tych badań wykazały , że istnieją czynniki mierzone za pomocą jej testów występujące tylko u dzieci z dysfunkcjami percepcyjno-motorycznymi lub dzieci z dysfunkcjami ośrodkowego układu nerwowego. Wyłonione czynniki zinterpretowała jako reprezentację dysfunkcji , które łączą się z określonymi zaburzeniami w obrębie oun obejmującymi integrację danych wejściowych z jednego lub więcej systemów sensorycznych . Ayres zauważyła ,że te dysfunkcje integracji sensorycznej miały wpływ na reakcje posturalne , napięcie mięśni ,planowanie ruchu , rozwój mowy, zachowanie , emocje i funkcje poznawcze.
Kolejne lata badań prowadzonych przez Ayres i jej współpracowników prowadziły do rozwoju teorii integracji sensorycznej ,obejmującej teoretyczne podstawy procesów integracyjnych, metody diagnozy zaburzeń tych procesów i specyficzne techniki terapeutyczne.
Zatem co to jest integracja sensoryczna?
Definicja integracji sensorycznej
Integracja sensoryczna to organizacja wejściowych danych zmysłowych dokonywana przez mózg w celu produkowania odpowiedzi adaptacyjnych na wymagania otoczenia /Przyrowski 1998/. Ayers/1991/ pisze że integracja sensoryczna to proces neurologiczny organizujący wrażenia płynące z ciała i środowiska w taki sposób by mogły być użyte do celowego działania. W procesie tym mózg informacje otrzymane ze wszystkich zmysłów segreguje , rozpoznaje , interpretuje , łączy ze sobą i wcześniejszymi doświadczeniami odpowiadając na wymagania płynące ze środowiska.
Zmysły dostarczają informacji o fizycznej kondycji naszego ciała i otoczenia wokół nas . Dane te pochodzą z receptorów wzrokowych, słuchowych , przedsionkowych, dotykowych, proprioceptywnych, węchowych i smakowych. Mózg nieustannie organizuje te wiadomości – lokalizując je , rozpoznając , segregując i integrując. Gdy płyną one w prawidłowej organizacji , mózg może je użyć do formułowania percepcji, planowania ruchu, napięcia mięśniowego, postawy, emocji, uczenia się i wielu innych. Natomiast zaburzenia w integracji wpływają negatywnie na tych funkcji.
Ayres w swych pracach /1972,1974,1991/ podkreśla ,że niemowlę widzi , słyszy i czuje bodźce dochodzące z jego ciała i otoczenia ale nie jest jeszcze zdolne do, różnicowania znaczenia dźwięków, oceny odległości ,koordynacji ruchów itd. W miarę rozwoju dzięki zdolności do organizacji wrażeń sensorycznych kształtuje się koncentracja na doznaniach sensorycznych, koordynacja ruchów i organizacja zachowania.
Adekwatna integracja sensoryczna jest podstawą do prawidłowego rozwoju ruchowego, uczenia się i zachowania. Wysoce skomplikowane procesy takie jak koordynacja ruchowa , planowanie ruchu, percepcja słuchowa czy wzrokowa, mowa, czytanie ,pisanie czy liczenie , są zależne od procesów integracyjnych dokonujących się w ośrodkowym układzie nerwowym.
Do wyjaśnienia tych zależności Ayres /1991/opracowała hipotetyczny model przebiegu integracji sensorycznej .W którym opisuje poszczególne stadia rozwoju integracji sensorycznej dokonującej się między 0-7 rokiem życia. Opisując etapy rozwoju integracji sensorycznej podkreśla istotną rolę systemu przedsionkowego, proprioceptywnego i dotykowego.
Procesy integracji sensorycznej dokonują się w rdzeniu kręgowym, w pniu mózgu , móżdżku i wreszcie w półkulach mózgowych. Wszystkie wyższe procesy umysłowe zależą szczególnie od adekwatnej organizacji wrażeń w pniu mózgu gdzie mają swój początek procesy integracyjne. Dopiero po przejściu pnia mózgu może dokonywać się bardziej szczegółowe opracowywanie wrażeń sensorycznych w korze mózgowej.
Główne założenia integracji sensorycznej
Teoria integracji sensorycznej opiera się na kilku podstawowych założeniach odwołujących się do neurologii i teorii zachowania. Założenia te odwołują się do badań Ayres ale również doniesieniach innych naukowców wiążących procesy zachodzące w mózgu z zachowaniem człowieka. Teoria integracji sensorycznej na podstawie tych założeń stara się opisać prawidłowości w funkcjonowaniu procesów integracji zmysłowej w oun. W oparciu o to definiuje dysfunkcje w zakresie integracji sensorycznej i wskazuje na odpowiednie techniki terapeutyczne.
1.Plastyczność neuronalna / Schaaf 1994/ a więc zdolność mózgu do zmian i modyfikacji . Ma ona zasadnicze znaczenie dla terapii integracji sensorycznej zakładającej możliwość zmian w obrębie systemu nerwowego pod wpływem kontrolowanej stymulacji systemów sensorycznych w szczególności dotykowego, przedsionkowego i proprioceptywnego.
Zależy od wielu czynników :
a. zaangażowania w wykonywane zadania terapeutyczne / motywacji/ .
b. różnorodności otoczenia w którym przebiega terapia, Ayres /1972/ pisze, że zróżnicowane otoczenie - w którym eksploruje dziecko - dostarczające wielu przedsionkowych , proprioceptywnych i dotykowych wrażeń ma zasadniczy wpływ na postępy terapeutyczne poprzez pozytywny wpływ na zmiany w oun.
c. krytycznych okresów rozwojowych dla poszczególnych funkcji i wieku . Okresy krytyczne zostały zidentyfikowane w prawie wszystkich aspektach rozwoju człowieka i dotyczą ruchu ,mowy, inteligencji , zachowań społecznych, emocji i wielu innych. Ograniczenie dopływu niezbędnych wrażeń w okresie krytycznym dla danej funkcji powoduje często ograniczenie możliwości reagowania na pewne bodźce w przyszłości Hubel i Weisel 1977/.
2.Sekwencyjny rozwój procesów integracji sensorycznej dokonuje się w normalnym rozwoju dziecka . Złożone kompleksowe zachowania rozwijają się w oparciu o bardziej podstawowe wcześniej wykształcone / Fisher i Murray 1991/ Jeśli pojawiają się dysfunkcje integracji sensorycznej wówczas proces ciągłego doskonalenia funkcji rozwojowych zostaje zakłócony. Terapia polegająca na kierowanej stymulacji sensorycznej poprawia procesy integracji sensorycznej umożliwiając sekwencyjne pojawianie się coraz bardziej złożonych zachowań.
3.Integralność systemu nerwowego .Ayers pisząc o integralności wskazywała na to ,że działanie ośrodków korowych zależne jest od prawidłowego funkcjonowania struktur podkorowych w których dokonują się główne procesy sensoryczne. Obecnie w teorii integracji sensorycznej uważa się że ponieważ mózg funkcjonuje jako całość to zależność jest wzajemna między ośrodkami podkorowymi i korowymi. Pribran /1986/ precyzując to pisze , że integralność i hierarchizacja mózgu polega na kontroli ośrodków podkorowych przez ośrodki korowe i na odwrót kontroli ośrodków podkorowych nad korowymi. Takie rozumienie funkcjonowania systemu nerwowego pozwala twierdzić iż poprawa działania ośrodków podkorowych przyczynia się do lepszej pracy ośrodków korowych i całego mózgu. W procesach integracji sensorycznej biorą więc udział zarówno ośrodki korowe jak i podkorowe.
Reakcje adaptacyjne wpływają na rozwój integracji sensorycznej , a także procesy integracji sensorycznej przyczyniają się do pojawienia się reakcji adaptacyjnych na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Pojawienie się reakcji adaptacyjnych opiera się na doświadczeniach sensoryczno-motorycznych i prowadzi do rozwoju neuronalnego modelu pamięci tego jak „czuje się ruch” Ten neuronalny model może być następnie użyty do planowania bardziej kompleksowego zachowania adaptacyjnego.
Diagnoza procesów integracji sensorycznej
Do diagnozy zaburzeń integracji sensorycznej Ayres opracowała specjalne metody: Kliniczną Obserwację , Południowo-Kalifornijskie Testy Integracji Sensorycznej /SCSIT / i Testy Praksji /SIPT/ . Dysfunkcje SI mogą mieć różne nasilenie od łagodnego po znaczne i przejawiać się w różny sposób. Symptomy zaburzeń SI często ze sobą współwystępują tworząc syndromy wyłonione przez Ayres i jej współpracowników na podstawie analizy czynnikowej wielu badań różnych grup dzieci. Oczywiście nie sposób w tym krótkim czasie omówić wszystkich wyłonionych syndromów dlatego przedstawię jedynie najważniejsze w sposób bardzo syntetyczny.
Dysfunkcje somatosensoryczne - odnoszą się do zaburzeń procesów dotykowych szczególnie w zakresie dyskryminacji .
Dysfunkcje posturalne , obustronnej koordynacji i sekwencyjności wiążą się z zaburzeniami przetwarzania i przesyłania przedsionkowo-proprioceptywnych informacji wejściowych do wyższych struktur ośrodkowego układu nerwowego.
Dysfunkcje w zakresie somatopraksji są przejawem zaburzeń związanych z przetwarzaniem i przesyłaniem dotykowych informacji wejściowych do wyższych struktur ośrodkowego układu nerwowego i wiążą się z planowaniem motorycznym. Włączając w to sekwencyjność i projektowanie lub antycypacje ruchów.
Dysfunkcje w zakresie modulacji sensorycznych danych wejściowych przejawiają się :
1.obronnością dotykową ,czyli awersyjnymi reakcjami na dotyk ,
2. niepewnością grawitacyjną i nietolerancją na ruch ,czyli awersyjnymi reakcjami na ruch
4.obronnością sensoryczną ,czyli awersyjnymi reakcjami na kilka modalności sensorycznych jednocześnie ,a więc na dotyk, dźwięk, ruch , zapach.
I.Występowanie dysfunkcji integracji sensorycznej
Zaburzenia integracji sensorycznej zauważane są przez klinicystów u bardzo licznej grupy dzieci. Wiedza na ten temat poszerzana jest każdego roku . Oczywiście w tym dość skrótowym opracowaniu problematyki integracji sensorycznej nie można opisać wszystkich populacji u których obserwuje się nieprawidłowości w procesach sensorycznych. Dlatego postanowiono przedstawić jedynie wybrane.
1.Dzieci z trudnościami w uczeniu się
Deficyty integracji sensorycznej występujące u dzieci z trudnościami w uczeniu się obejmują zaburzenia w rejestracji i przetwarzaniu bodźców głównie w obrębie trzech podstawowych systemów sensorycznych : przedsionkowego, proprioceptywnego i dotykowego. Przejawiają się dysfunkcjami w zakresie reakcji posturalnych /obronnych, równoważnych i posturalnych w tle/, funkcji oko-ruchowych , napięcia mięśniowego , schematu ciała, trudnościami w planowaniu ruchu, dysfunkcjami w obustronnej koordynacji ruchowej i sekwencyjności . Zaburzenia te skutkują trudnościami w nauce czytania, obniżonym poziomem graficznym , błędami podczas pisania polegającymi na zamianie liter podobnych ale ułożonych inaczej w przestrzeni/ b-d ; p-b; itp./, kłopotami w różnicowaniu prawo lewo i słabej obustronnej koordynacji ruchowej. Tym typowym trudnościom towarzyszą również zaburzenia emocjonalne, trudności w koncentracji uwagi i nadpobudliwość psychoruchowa.
2.Mózgowe porażenie dziecięce.
U dzieci z mpdz mamy do czynienia z różnymi typami zaburzeń integracji sensorycznej . Zaliczymy do nich :
a.zaburzenia w zakresie przetwarzania bodźców dotykowych
M.Scardina /1966/ i E.Blanche /1991 / w swoich badaniach stwierdzili , że w zależności od postaci mpdz , u 72 do 100 % dzieci z mpdz występują zakłócenia integracji somatosensorycznej oraz modulacji bodźców dotykowych.. Zaburzenia te przyczyniają się do nieprawidłowego rozwoju schematu ciała , planowania motorycznego i obronności dotykowej.
b.zaburzenia w zakresie przetwarzania bodźców przedsionkowo-proprioceptywnych
Torok i Perlstein(za Blanche 1991) stwierdził na podstawie badań ,że w zależności od postaci mpdz , u 32 do 90% tych dzieci występują dysfunkcje przedsionkowo-proprioceptywne. Zaburzenia te powodują słabą percepcję pozycji ciała w przestrzeni, słabą percepcję ruchu w przestrzeni, niebezpieczeństwo grawitacyjne , nietolerancję ruchu , pośrednio na percepcje słuchową , percepcję wzrokową i funkcje mowy.
c.Zaburzenia rejestracji i modulacji bodźców sensorycznych
Blanche i inni /1995/ zauważyli ,że zaburzenia te powodują trudności w możliwościach organizacji zachowania , wpływają na poziom pobudzenia i koncentracji dzieci z mpdz.
3.Autyzm
Po raz pierwszy procesy sensoryczne u dzieci autystycznych opisał E. Schopler /za S.K.H Chu 1991/ wskazując na nieprawidłowe reakcje tych dzieci na bodźce wzrokowe, przedsionkowe i słuchowe. Ayers/1980/ opisała dwa typy dysfunkcji integracji sensorycznej u dzieci autystycznych.. Pierwszy to zaburzenia rejestracji bodźców sensorycznych , drugi to zaburzenia modulacji impulsów sensorycznych. Zaburzenia rejestracji dotyczą przede wszystkim bodźców wzrokowych i słuchowych, ale czasem również węchowych , smakowych , przedsionkowych i dotykowych.. Zaburzenia modulacji przejawiają się obronnością dotykową niebezpieczeństwem grawitacyjnym i nietolerancją ruchu.
Przyczyną nieprawidłowych reakcji na bodźce sensoryczne u dzieci autystycznych najprawdopodobniej jest wg. Pribram i McGinnis/1975/ słaba współpraca miedzy jądrem migdałowatym ,zwojami podstawy mózgu i hipokampem w procesach przetwarzania bodźców sensorycznych.
4.Zespół Downa
Zaburzenia integracji sensorycznej u dzieci z zespołem Downa obejmują deficyty rejestracji, modulacji i przetwarzania bodźców: przedsionkowych, proprioceptywnych, dotykowych, wzrokowych i słuchowych /Blanche, Botticelli, Hallway 1995/. Deficyty te wpływają na dysfunkcje zachowania, uwagi, zdolności ruchowych i procesów uczenia się.
Zaburzenia rejestracji bodźców przedsionkowych przejawiają się hipotonią, nieprawidłowym przystosowaniem posturalnym, słabymi reakcjami równoważnymi, a dysfunkcje w zakresie modulacji skutkują nietolerancją ruchu. Zaburzenia przetwarzania bodźców proprioceptywnych również wpływają na obniżone napięcie mięśniowe, luźne stawy, zakłócenia czucia położenia ciała i prawidłowej rejestracji ruchu .
Dysfunkcje systemu dotykowego obejmują podwrażliwość na bodźce dotykowe , trudności w różnicowaniu bodźców dotykowych i nadwrażliwość na bodźce dotykowe /obronność dotykowa/. Mogą się przejawiać zaburzeniami w obrębie planowania motorycznego /praksji/ i percepcji ciała, wzmożoną aktywnością ruchową i trudnościami w koncentracji uwagi.
W obrębie systemu wzrokowego u dzieci z zespołem Downa istnieje wiele nieprawidłowości, takich jak: astygmatyzm, oczopląs, zez i inne, ale również obserwujemy ogólną tendencję /Pesch i Nagy 1978/ opóźnień rozwojowych w obrębie percepcji wzrokowej, które mogą mieć swoje źródło w zaburzeniach integracji sensorycznej. Opóźnienia w dojrzewaniu procesów percepcji wzrokowej wynikają u tych dzieci z ograniczonej wzrokowej eksploracji otoczenia, trudności z przechowywaniem doświadczeń wzrokowych, ograniczonej ilość wrażeń wynikających z celowej manipulacji zabawkami oraz słabej koncentracji wzrokowej.
Zaburzenia systemu słuchowego przejawiają się opóźnieniami w rozwoju mowy, wolniejszym przetwarzaniem informacji słuchowych, słabą pamięcią słuchową i trudnościami z naśladowaniem dźwięków / Mahoney, Glover, Finger 1981/.
Czasem spotykamy dzieci o wzmożonej wrażliwości słuchowej co często współwystępuję z nadwrażliwością dotykową lub inną /wzrokową , węchową/ co określamy terminem obronność sensoryczna. Ta grupa dzieci jest nadruchliwa i z trudnościami w koncentracji uwagi.
TERAPIA
Terapia integracji sensorycznej może być prowadzona po wcześniejszych kompleksowych badaniach prowadzonych przez kwalifikowanych terapeutów.
Ayers /1991/ uważa ,ze głównym zadaniem tej terapii jest dostarczenie kontrolowanej ilości bodźców sensorycznych w szczególności przedsionkowych , proprioceptywnych i dotykowych w taki sposób ,że dziecko spontanicznie będzie formułowało reakcje adaptacyjne poprawiające integracje tych bodźców. Podczas terapii integracji sensorycznej relacje zachodzące między procesami sensorycznymi i zachowaniem ruchowym kształtują i poprawiają połączenia synaptyczne w ośrodkowym układzie nerwowym. Prawidłowa organizacja synaptyczna ośrodkowego układu nerwowego determinuje właściwe programowanie i przetwarzanie informacji sensorycznych w następnych relacjach jednostki z otoczeniem / Cool 1995/. Aby następowała poprawa w organizacji oun podczas terapii stosowane są takie ćwiczenia ,które będąc właściwym „wyzwaniem” dla uczestnika terapii są stymulujące dla mózgu. Ćwiczenia muszą być dostosowane do poziomu rozwojowego dziecka jednak nie mogą być zbyt łatwe ani zbyt trudne. Tylko takie ciągłe balansowanie na granicy możliwości dziecka poprawiając organizację oun wpływa na zmianę zachowania w sferze motorycznej i emocjonalnej , poprawie funkcji językowych i poznawczych , a przede wszystkim przejawia się lepszą efektywnością uczenia się.
Terapia integracji sensorycznej ma postać „naukowej zabawy” w której dziecko chętnie uczestniczy i ma przekonanie ,że kreuje zajęcia wspólnie z terapeutą. Podczas terapii nie uczy się dzieci konkretnych umiejętności lecz poprawiając integrację sensoryczną wzmacnia procesy nerwowe leżące u podstaw tych umiejętności , a one pojawiają się w sposób naturalny jako konsekwencja poprawy funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego. Terapeuta nie tyle kieruje zachowaniem dziecka ile kreuje takie wymagania by dziecko było w stanie odpowiadać na nie coraz bardziej złożonymi reakcjami adaptacyjnymi.
Terapia integracji sensorycznej nie jest wyuczonym stale powtarzanym schematem ćwiczeń ale jak niektórzy piszą sztuką ciągłej analizy zachowania dziecka i permanentnego doboru i modyfikacji stosowanych zadań.
Odbywa się w sali gimnastycznej lub dużym pomieszczeniu specjalnie do tego przystosowanym i wyposażonym w odpowiednie przyrządy. Wyposażenie sali terapeutycznej musi przede wszystkim obejmować wiele urządzeń do stymulacji systemu przedsionkowego , proprioceptywnego i dotykowego ale również wzrokowego , słuchowego i węchowego. Atmosfera podczas terapii sprzyja rozwojowi wewnętrznej potrzeby ujarzmiania środowiska. Dziecko czując ,że odnosi sukcesy w coraz większej ilości coraz bardziej skomplikowanych zadań podnosi swoją samoocenę i chętnie uczestniczy w zajęciach. Takie doświadczenia w kierowaniu swoim zachowaniem zaczyna przenosić również na inne sytuacje poza salą terapeutyczną co zaczynają zauważać rodzice i nauczyciele. Zmienia się obraz dziecka i jego funkcjonowanie w środowisku.
Metoda terapii SI kierowana jest w pierwszej kolejności do dzieci z trudnościami w uczeniu się. Może być również stosowana jako metoda komplementarna w usprawnianiu dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym, upośledzonych umysłowo, autystycznych i niewidomych.
Terapia i teoria SI może być wykorzystywana w działalności profilaktycznej. Stymulując prawidłowy rozwój dzieci już od wieku niemowlęcego , szczególnie w przypadku tzw. grupy ryzyka okołoporodowego, zapobiegamy późniejszym nieprawidłowościom rozwojowym.
Bibliografia
1.Arendt R.E. Maclean W.E., Halpern L.F., Youngquist G.A. , Baumaister A.A. 1991 - The influence of rotary vestibular stimulation upon motor development of nonhandicapped and Down syndrome . Developmental Medicine and Child Neurology nr 12
2.Ayers J.A. 1974c - Sensory Integration and Learning Disorders .Western Psychological Services. Los Angeles.
3.Ayers J.A. 1981 - Southern California Postrotary Nystagmus Test . Manual. Western Psychological Services . Los Angeles.
4.Ayers J.A. 1991 - Sensory integration and Child. Western Psychological Services. Los Angeles .
5.Blanche E.I., Botticelli T.M. , Hallway M.K. 1995 - Combing Neuro-Developmental Treatment and Sensory Integration Principles. Therapy Skill Builders . San Antonio.
6.Bundy A.C; Fisher A.G; Freeman M. Lieberg G.K. Izraelevitz T. E.1980. Concurrent Validity of Equilibrium Tests in Boys With Learning Disabilities with and withaut Vestibular Dysfunction. American Journal of Occupational Therapy Vol 41 , nr 1.
7.Fisher G.A., Murray E.A., Bundy A.C. 1991. Sensory Integration Theory and Practice. F.A. Davis Company. Philadelphia.
8.Montgomery P. 1985. Assessment of Vestibular Function in Chlidren.W : Vestibular Processing Dysfunction in Children ( Ottenbacher K.J, Short M.A red) The Howard Press . New York.
11.Przyrowski Z. 2001. Podstawy diagnozy i terapii integracji sensorycznej. W : Podstawy diagnostyki i rehabilitacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. (Szmigiel Cz. red.) AWF. Kraków.
12.Quiros J.B de 1976. Diagnosis of vestibular disorders in the learning disabled. Journal of L3earning Disabilities , vol 9.
anet-a