e-Fizyka - internetowy wykład z podstaw fizyki
(prof. Zbigniew Kąkol, dr Jan Żukrowski)
http://uci.dydaktyka.agh.edu.pl/dydaktyka/fizyka/a_e_fizyka/index0.htm
Atomy wieloelektronowe i fizyka ciała stałego
36. Atomy wieloelektronowe
W poprzednim module mówiliśmy o zastosowaniu mechaniki kwantowej do opisu falowych własności materii w tym do opisu atomu wodoru. Między innymi pokazaliśmy, że ta teoria przewiduje, że całkowita energia elektronu w atomie jednoelektronowym jest wielkością skwantowaną.
Na tej podstawie można wnioskować z kolei, że w atomie wieloelektronowym całkowita energia każdego z elektronów również jest skwantowana i w konsekwencji skwantowana też jest energia całego atomu.
Pokażemy teraz w jaki sposób mechanika kwantowa pozwala zrozumieć strukturę atomów wieloelektronowych wyjaśniając między innymi dlaczego w atomie znajdującym się w stanie podstawowym wszystkie elektrony nie są związane na najbardziej wewnętrznej powłoce (orbicie). Fizyka klasyczna nie wyjaśnia tego problemu; dopiero mechanika kwantowa przyniosła podstawy teoretyczne, na gruncie których można przewidzieć własności pierwiastków.
36.1 Orbitalny moment pędu i spin elektronu
Rozwiązując równanie Schrödingera dla atomu wodoru stwierdziliśmy, że funkcja falowa elektronu zależy od trzech liczb kwantowych n, l, ml. , przy czym stwierdziliśmy, że główna liczba kwantową n jest związana z kwantowaniem energii całkowitej elektronu w atomie wodoru.
Okazuje się, że liczby kwantowe l, ml opisują z kolei kwantowanie przestrzenne momentu pędu elektronu.
Orbitalny moment pędu
Zgodnie z zasadami mechaniki klasycznej moment pędu elektronu krążącego wokół jądra w odległości r jest dany wyrażeniem
(36.1)
Jednak z zasady nieoznaczoności (paragraf 35.2) wynika, że nie można jednocześnie w dokładny sposób wyznaczyć położenia i pędu elektronu więc nie można też dokładnie wyznaczyć momentu pędu.
Okazuje się, że dla elektronu krążącego wokół jądra można dokładnie wyznaczyć jego wartość (długość wektora L) oraz rzut wektora L na pewną wyróżnioną oś w przestrzeni (na przykład oś z) to znaczy wartość jednej jego składowej Lz. Pozostałe składowe Lx i Ly mają wartości nieokreślone.
Wartości L oraz Lz są skwantowane
(36.2)
gdzie l = 0, 1, 2, ...; ml = 0, ±1, ±2, ±3, ...., ± l.
Podsumowując
Prawo, zasada, twierdzenieWartość orbitalnego momentu pędu elektronu w atomie i jego rzut na oś z przyjmują ściśle określone wartości zależne od liczb kwantowych l i ml.
Spin elektronu
Na podstawie badania widm optycznych atomów wodoru i metali alkalicznych oraz doświadczeń nad oddziaływaniem momentów magnetycznych atomów z polem magnetycznym (doświadczenie Sterna-Gerlacha) odkryto, że wszystkie elektrony mają, oprócz orbitalnego, również wewnętrzny moment pędu , który został nazwany spinowym momentem pędu (spinem) . Okazało się, że elektron zachowuje się tak, jakby był kulką wirującą wokół pewnej osi obrotu (analogicznie jak Ziemia obiegająca Słońce i obracająca się wokół swej osi).
Okazuje się ponadto, że spin jest skwantowany przestrzennie i że dla danego stanu orbitalnego są możliwe dwa kierunki spinu czyli, że rzut wektora spinu na oś z może przyjmować tylko dwie wartości co określa spinowa liczba kwantowa s , która może przyjmować dwie wartości s = ± ½.
Moment pędu atomu jest sumą momentów pędów orbitalnych i spinów wszystkich elektronów w atomie i jest też skwantowany przestrzennie.
36.2 Zasada Pauliego
W 1869 r. Mendelejew jako pierwszy zauważył, że większość własności pierwiastków chemicznych jest okresową funkcją liczby atomowej Z określającej liczbę elektronów w atomie, co najlepiej uwidacznia się w odpowiednio skonstruowanym układzie okresowym pierwiastków. Właściwości chemiczne i fizyczne pierwiastków powtarzają się jeżeli zebrać je w grupy zawierające 2, 8, 8, 18, 18, 32 elementów.
W 1925 r. Pauli podał prostą zasadę (nazywaną zakazem Pauliego ), dzięki której automatycznie są generowane grupy o liczebności 2, 8, 18, 32. Pauli zapostulował, że
Prawo, zasada, twierdzenieW atomie wieloelektronowym w tym samym stanie kwantowym, może znajdować się co najwyżej jeden elektron.
Ponieważ stan kwantowy charakteryzuje zespół czterech liczb kwantowych
(36.3)
więc zasada Pauliego może być sformułowana następująco
Prawo, zasada, twierdzenieW atomie wieloelektronowym elektrony muszą się różnić przynajmniej jedną liczbą kwantową.
Przykład
Zgodnie z tą zasada na orbicie pierwszej n = 1 mogą znajdować się tylko dwa elektrony bo dla n = 1 odpowiednie liczby kwantowe zgodnie z warunkami (36.3) wynoszą
(n, l, ml, s)= (1,0,0,± ½)
Konsekwentnie, dla n = 2 mamy
(n, l, ml, s)= (2,0,0,± ½)
oraz
(2,1,1,± ½), (2,1,0,± ½), (2,1,-1,± ½)
Stąd wynika, że w stanie n = 2 może być 8 elektronów.
ĆwiczenieSpróbuj teraz pokazać, że w stanie n = 3 może znajdować się 18 elektronów. Zapisz liczby kwantowe odpowiadające tym orbitalom. Sprawdź obliczenia i wynik.
Na zakończenie warto dodać, że na podstawie danych doświadczalnych stwierdzono, że zasada (zakaz) Pauliego obowiązuje dla każdego układu zawierającego elektrony, nie tylko dla elektronów w atomach.
36.3 Układ okresowy pierwiastków
Posługując się zasadą Pauliego można określić jakie stany w atomie są obsadzane elektronami. Skorzystamy z niej, żeby rozpatrzyć przewidywaną przez teorię kwantową strukturę niektórych pierwiastków.
Wprowadźmy do opisu konfiguracji następującą konwencję: numer powłoki (n) piszemy cyfrą, natomiast podpowłoki (orbitale): l = 0, 1, 2, 3, oznaczmy literami s, p, d, f itd. (patrz paragraf 35.3). Wskaźnik górny przy symbolu podpowłoki określa liczbę znajdujących się w niej elektronów, a wskaźnik dolny przy symbolu chemicznym pierwiastka określa wartość Z.
Jako pierwszy rozpatrzymy atom helu (Z = 2) → 2He : 1s2.
Najpierw przeanalizujemy zjonizowany atom He+. Jest to układ jedoelektronowy podobny do atomu wodoru, a różnica polega tylko na tym, że w jądrze helu znajdują się dwa (Z = 2) protony. W związku z tym energia takiego jonu jest dana wzorem analogicznym jak dla atomu wodoru
(36.4)
a czynniki Z2 jest związany z różnicą ładunku jądra.
Jeżeli teraz dodamy drugi elektron na powłokę n = 1 to każdy z elektronów będzie oddziaływał nie tylko z jądrem ale i z drugim elektronem; będzie się poruszał w wypadkowym polu elektrycznym jądra (przyciąganie) i elektronu (odpychanie). Jeżeli elektron znajduje się blisko jądra (bliżej niż drugi elektron) to porusza się w polu kulombowskim jądra Z = 2, a jeżeli znajduje się dalej to wówczas oddziałuje z ładunkiem jądra Z i ładunkiem drugiego elektronu czyli porusza się w polu ładunku jądra pomniejszonego o ładunek drugiego elektronu Z − 1. Mówimy, że elektron ekranuje ładunek jądra. Średnia arytmetyczna tych dwóch wartości daje efektywną wartość Zef = 1.5 odpowiadającą wypadkowemu ładunkowi jaki „czują” elektrony w atomie helu. Możemy więc uogólnić wzór (36.4) do postaci
(36.5)
Na podstawie tak oszacowanego ładunku efektywnego otrzymujemy energię jonizacji czyli energię oderwania jednego elektronu równą około
.
W rzeczywistości elektrony nie tylko ekranują ładunek jądra ale też odpychają się nawzajem (dodatnia energia potencjalna), więc energia wiązania jest mniejsza. Zmierzona energia jonizacji helu wynosi 24.6 eV (co odpowiada Zef = 1.35).
Jest to największa energia jonizacji spośród wszystkich pierwiastków i siły chemiczne nie mogą dostarczyć takiej energii jaka jest potrzebnej do utworzenia jonu He+. Również utworzenie jonu He- jest niemożliwe bo powłoka n = 1 jest już "zapełniona" i dodatkowy elektron obsadzałby powłokę n = 2 znacznie bardziej oddaloną od jądra. Ładunek efektywny widziany przez ten elektron będzie więc równy zeru i nie działa żadna siła mogąca utrzymać ten elektron.
W rezultacie hel jest chemicznie obojętny, nie tworzy cząsteczek z żadnym pierwiastkiem. Podobnie zachowują się atomy innych pierwiastków o całkowicie wypełnionych powłokach. Nazywamy je gazami szlachetnymi.
Jako kolejny omówimy atom litu (Z = 3) → 3Li : 1s22s1.
Zgodnie z zasadą Pauliego dwa elektrony znajdują się w stanie n = 1, a trzeci elektron na powłoce n = 2. Zmierzona wartość energii jonizacji litu wynosi 5.4 eV (co odpowiada Zef = 1.25).
Taki jednokrotnie zjonizowany atom litu jest podobny do atomu helu z tą różnicą, że ze względu na ładunek jądra (Z = 3) Zef = 2.35 (jest większe o 1 niż dla helu). Oznacza to, że oderwanie drugiego elektronu wymaga energii aż 75.6 eV. Dlatego spodziewamy się, że w związkach chemicznych lit będzie wykazywać wartościowość +1.
Kolejnym pierwiastkiem jest beryl (Z = 4) → 4...
WindowsLife