SCRIPTUMPoznań 1997
ELEMENTY
PRAWA
DLA
EKONOMISTÓW
WOJCIECH SIUDA
wydanie XII
SCRIPTUMPOZNAŃ 1997
Projekt okładki prof. Józef Petruk
Wszelkie prawa zastrzeżone.Niniejsza publikacja nie może być kopiowana ani w całości ani wefragmentach bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawnictwa Scriptum.
Stan prawny na dzień 31. 3. 1997 r.
ISBN 83-901462-6-6
SCRIPTUM, Wichrowe Wzgórze 27/70,61-697 Poznań, tel. (0-61) 20-66-84.
5
UWAGI WSTĘPNE
Ignorantia iuris nocet!
Paremia ta - jedna z licznych, jakie sformułowali znakomici prawnicystarożytnego Rzymu - wyraża pogląd, że nieznajomość prawa jest szkodliwa.Zachowała ona i dzisiaj aktualność.
Współczesne ustawodawstwa, w tym także ustawodawstwo polskie, przyj-mują zasadę pełnej odpowiedzialności za postępowanie i jego skutki - bezwzględu na znajomość przepisów. Dotyczy to wszelkich form odpowiedzialno-ści prawnej - cywilnej, karnej, administracyjnej, dyscyplinarnej i innych. Nieulega więc wątpliwości, że już z tego względu możliwie najszersza znajomośćprawa jest przydatna, a w wielu przypadkach wręcz niezbędna. Trudno sobiewyobrazić pełnowartościowego członka współczesnego społeczeństwa nie zna-jącego głównych zasad, według których układają się stosunki między ludźmii innymi podmiotami prawa.
Możliwie pełna znajomość problematyki prawnej jest sprawą o kluczowymznaczeniu dla osób zatrudnionych na kierowniczych i innych odpowiedzial-nych stanowiskach w gospodarce, a więc przede wszystkim ekonomistów. Jestjedną z przesłanek podejmowania prawidłowych decyzji gospodarczych. Jed-nocześnie znajomość prawa stanowi punkt wyjścia dla kierowania się jegozasadami, dla jego poszanowania, a ten problem w stosunkach gospodarczychcoraz bardziej zyskuje na aktualności.
Na treść podręcznika składają się wiadomości z następujących dziedzinwiedzy prawniczej: 1) teorii prawa, 2) prawa konstytucyjnego,3) prawa administracyjnego, 4) prawa karnego, 5) prawa cywilnego, 6) prawapracy, 7) prawa procesowego. Teoria prawa analizuje i wyjaśnia pojęciai zjawiska odnoszące się do całego systemu prawa (rozdział I). Prawokonstytucyjne, administracyjne, karne, cywilne, pracy oraz procesowe cywilne(rozdziały U-VI) przynoszą pewną ilość wiadomości o prawie pozytywnym,aktualnie obowiązującym — a więc z zakresu dogmatyki prawa.
Wybór wiadomości z poszczególnych dziedzin jest bardzo zróżnicowany.Najwięcej miejsca poświęcono prawu cywilnemu, gałęzi ważnej w pracyekonomisty, a jednocześnie mającej szerokie powszechne zastosowanie.
Opanowanie wiadomości zawartych w podręczniku nie powinno nastręczyćwiększych trudności, z wyjątkiem, być może, prawa cywilnego, na które należyzwrócić szczególną uwagę i poświęcić mu najwięcej czasu. Główne znaczeniema jednak zastosowanie właściwej metody przyswajania wiedzy. Jej istotąjest rozłożenie materiału w czasie. Intensywna nauka w ciągu niewielu dnidaje kiepskie rezultaty, gdyż nowa terminologia, specjalistyczne nazwy,pojęcia i definicje wymagają stopniowego oswojenia się z nimi. Dużą pomocąmoże być posługiwanie się uzupełniającymi materiałami dydaktycznymi (teks-tami aktów normatywnych, zbiorami przykładów ilustrujących instytucjeprawne itp.).
W. Siuda
Poznań, marzec 1997 r.
OBJAŚNIENIA SKRÓTÓW
k.c. - kodeks cywilny
k.p. - kodeks pracy
k.p.a. - kodeks postępowania administracyjnego
k.p.c. - kodeks postępowania cywilnego
k.p.k. - kodeks postępowania karnego
k.r. i op. - kodeks rodzinny i opiekuńczy
OSN - Orzecznictwo Sądu Najwyższego
OSPiKA - Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji .Arbitrażowych
NP - Nowe Prawo
PiP - Państwo i Prawo
PN - Przegląd Notarialny
PUG - Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego
PZS - Praca i Zabezpieczenie Społeczne
RPE - Ruch Prawniczy i Ekonomiczny
RPES - Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
PPH - Przegląd Prawa Handlowego
Rozdział I
OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRAWIE
§ 1. ISTOTA PRAWA
Nietrudno dostrzec, że prawo jest pojęciem wieloznacznym i nie każdy,kto tego słowa używa, ma na myśli to samo. Są prawa przyrody,prawa rozwoju społecznego, prawa ekonomiczne, jest prawo narodówdo samookreślenia, prawo cywilne i przysługujące pracownikom prawodo urlopu.
Ale nawet wówczas, gdy pojęciem prawa posługujemy się na gruncie naukprawnych, pozostaje ono nieścisłe, nieprecyzyjne. W szczególności trzebaodróżnić prawo w znaczeniu przedmiotowym (prawo przedmiotowe) od prawaw znaczeniu podmiotowym (prawa podmiotowego). Prawo w znaczeniuprzedmiotowym jest podstawowym pojęciem używanym w naukach prawnych.W tym znaczeniu mowa jest o prawie w dalszych uwagach1.
Prawo to zespół norm wydanych lub usankcjonowanych przezpaństwo i zagwarantowanych przymusem państwowym.
1 Rozważania poświęcone istocie prawa i różnym sposobom jego definiowania zawiera pracaZ. Ziembińskiego, Teoria prawa, Warszawa - Poznań 1978, s. 31-57. Por. też Z. Ziembiński,Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980; M. Borucka-Arctowa, Poglądy na społecz-ne funkcje prawa w świetle badań empirycznych, PiP 1981, z. 5. Również S. Grzybowski, Dziejeprawa, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk 1981.
Normy prawne powstają w dwojaki sposób: są wydawane (ustanawiane)przez państwo lub też przez nie sankcjonowane. Z wydawaniem mamy doczynienia wówczas, gdy państwo - działając poprzez upoważniony do tegoorgan - tworzy nową, nie istniejącą przedtem normę. O usankcjonowaniumówimy natomiast wtedy, gdy państwo normę stosowaną dotychczas zwycza-jowo uznaje za obowiązującą poprzez działalność organów stosujących prawo,które zwyczajem zaczynają się posługiwać tak jak prawem. Wiele normzwyczajowych, moralnych i innych uzyskało w ten sposób rangę normprawnych. W państwach współczesnych, o rozwiniętym systemie prawnym,prawo powstaje niemal wyłącznie w drodze ustanawiania norm.
8
Prawo jest nierozerwalnie związane z państwem. Charakter i moctych więzi znajduje wyraz w dość powszechnym poglądzie, że prawo nie możeistnieć bez państwa, bez ośrodka najwyższej władzy, ogarniającej wszystkichludzi na terytorium kraju. Wynika to z faktu, że integralną cechą prawa jestprzymus, stanowiący zabezpieczenie jego przestrzegania. Przymusem zaśdysponuje państwo, które stwarza w tym celu specjalny aparat, zwany teżaparatem przymusu. Przestrzeganie prawa nie jest więc uzależnione wyłącznieod dobrej woli obywatela. W razie potrzeby państwo - działając przezodpowiedni w danej sytuacji organ - fizycznie zmusza do podporządkowaniasię jego woli. Oczywiście można sobie wyobrazić wysoko rozwinięte społeczeń-stwo przyszłości, w którym nie będzie aparatu przymusu - bo wskutekwysokiego poziomu świadomości społecznej stanie się zbędny - natomiastbędzie istnieć szeroko rozwinięty system norm postępowania, regulujący różnedziedziny życia, podobnie jak to dzisiaj ma miejsce. Jednakże taki system normpostępowania nie będzie prawem w dzisiejszym rozumieniu tego słowa.
Prawo nie jest zwykłym, bezładnym zbiorem norm, lecz stanowi zbióruporządkowany. Ma to ogromne znaczenie, co staje się jasne, gdyweźmiemy pod uwagę, że prawo składa się z setek tysięcy norm. Posługiwaniesię takim zbiorem nie byłoby możliwe, gdyby nie panował w nim określonyład. Uporządkowanie prawa wyraża się w podziale na gałęzie, w ramachktórych występują instytucje prawne.
§ 2. PRAWO A MORALNOŚĆ
Obserwując zachowanie się ludzi w wielu codziennych sytuacjach łatwodojść do wniosku, że w swym postępowaniu kierują się oni nie tylko prawem.Wskazuje na to fakt, że w wielu sytuacjach nie uregulowanych przez prawoludzie przejawiają podobny sposób postępowania. Jedyne wolne miejscew tramwaju zajmie w większości przypadków staruszka, a nie młodzieniec,mimo, że możliwości fizyczne stawiają w uprzywilejowanej sytuacji tegoostatniego.
Ponadto trzeba mieć na uwadze, że nawet w sytuacjach uregulowanychnormami prawnymi ludzie postępują w podobny sposób niekoniecznie podwpływem tych norm, które często są im nieznane.
Czynnikami pozaprawnymi kształtującymi postępowanie są normy obycza-jowe, a także normy towarzyskie, sportowe i in. Ważną rolę odgrywająnormy moralne2.
Moralność to ukształtowany w procesie długotrwałego rozwojuspołeczeństwa zespół norm postępowania, według których oceniasię określone zachowanie jako dobre lub złe.
2 Obszerną analizę stosunku prawa i moralności znaleźć można w podręczniku Z. Ziem-bińskiego, Teoria .... s. 58-73.
Normy moralne pozwalają ocenić wzajemne zachowanie się ludzi, za-chowanie się wobec społeczeństwa, wobec państwa, a także postępowaniewobec przyrody. Przeprowadza się także moralną ocenę intencji człowieka.
U podłoża moralności leżą więc wyobrażenia ludzi o tym, co jestdobre i o tym, co jest złe.
Wyobrażenia te są różne u różnych ludzi, niekiedy krańcowo różnorod-ne. Wpływa na to epoka, w której człowiek żyje, środowisko geograficzne,stosunki społeczne, przynależność klasowa i szereg innych czynników. Wpły-wają na to przede wszystkim warunki życia człowieka, jego sytuacja życiowa,warunki społeczne.
Warunki życia ludzi ulegają zmianom, a wraz z nimi zmienia się moralność.Ponieważ warunki życiowe ludzi w społeczeństwie są różne, poglądy na dobroi ^sło_wśród członków jednego społeczeństwa też są zróżnicowane.
W każdym społeczeństwie istnieje zespół norm moralnych wspólnych dlacałego społeczeństwa. Są to tzw. elementarne normy moralne.
W zakresie nie objętym normami elementarnymi ocena moralna tegosamego zjawiska może być różna, zależnie od punktu widzenia. Inaczej oceniazamach bombowy palestyński terrorysta, a inaczej przedstawia się ocenamoralna tego czynu w oczach izraelskiego ministra.
/ Prawo i moralność regulują wiele stosunków społecznych. Są takie dziedzi-ny, w których postępowanie ludzi reguluje tylko prawo lub tylko moralność.Na wielu jednak płaszczyznach prawo i moralność stykają się i może międzynimi dochodzić do kolizji. Kolizje polegają na tym, że prawo zobowiązuje dotakiego sposobu postępowania, którego moralność nie aprobuje lub wręczzabrania. Rozbieżność między normą prawną a moralną może być całkowitaub częściowa.
...
ebook_i_kordonek