Jan Kochanowski
„Pieśni”
opr. Ludwika Szczerbicka-Ślęk (BN I 100)
WSTĘP
¨ zbiory liryków J.Kochanowskiego:
Psałterz Dawidów – 1579
Treny - 1580
Lyricorum libellus – 1580
Fraszki i Elegiarum libri IV – 1584
Pieśni ksiąg dwoje – 1586
¨ księga pierwsza – 25 numerowanych pieśni
¨ księga druga – 24 numerowanych pieśni + kilka utworów nie opatrzonych numeracją:
Pieśń świętojańska o sobótce
Pieśń [Czego chcesz od nas, Panie] – I wydanie ok. 1562 na karcie tytułowej poematu Zuzanna
O śmierci Jana Tarnowskiego – I wydanie 1561
Pamiątka [...] Janowi Baptyście, hrabi na Tęczynie – I wydanie ok. 1570
¨ pieśni, które nie weszły do tomu z r. 1586 została opublikowana w zbiorze ineditów w r. 1590 pt. Fragmenta albo pozostałe pisma – znalazło się tam 11 utworów pod wspólnym tytułem Pieśni kilka oraz dwa poza nim – Kolęda i Pieśń żałobna
¨ wyodrębnić więc można cztery zespoły pieśni
1. [Czego chcesz od nas, Panie]
2. Pieśni ksiąg dwoje
3. Pieśń świętojańska o sobótce
4. Pieśni kilka (z Kolędą i Pieśnią żałobną)
I [CZEGO CHCESZ OD NAS, PANIE]
¨ pieśń interwyznaniowa: w 1564r. w kancjonale kalwińskim, w 1587 – w protestanckim, w XVIIw. – w katolickim; powód: wyraża religijność humanistyczną (metafizyczną)
¨ „pochwała niewidzialnego Boga poprzez pochwałę widzialnego świata” – J. Ziomek
¨ deus artifex – Bóg-artysta, który zbudował świat i piętno twórczego aktu odcisnął na każdym elemencie, Jego dziełem jest również wprawienie w ruch tego zdumiewającego mechanizmu
¨ piękno polega na harmonii – harmonii ruchu (rytm pór roku i dnia), harmonii przestrzeni (każda część służy całości)
¨ Wiktor Weintraub: „manifest renesansowy” – metafory oparte na animizacji i antropomorfizacji
¨ obrazowanie: ujęcia uogólniające (rozliczny, rozmaity, wszelaki), zaprzeczone formy przymiotników (nieobeszła, nieprzebrane, nieśmiertelny) – „Opisywanie rzeczy za pomocą cech, których ona nie posiada jest środkiem do powstania okazałego stylu” – Arystoteles
¨ budowa: trzynastozgłoskowiec 7+6
¨ XVII w. przekłady pieśni: na język łaciński, niemiecki, czeski
II „PIEŚNI KSIĘGI DWOJE”
¨ poeta pisał pieśni przez cały okres swojej twórczej aktywności – od poł. XVI po lata osiemdziesiąte
¨ „Pieśni księgi dwoje” stanowią, obok „Lirycorum libellus”, plon odkrycia przez Kochanowskiego pieśni Horacego
¨ początek i koniec zbioru pieśni (I 1 i II 24) to pieśni mające za pierwowzory horacjańskie ody
¨ pieśni mające pierwowzory u Horacego: I 1,3,6,11,14,16 oraz II 11,18,22
¨ pieśni o poezji i poecie
- [Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony] (II 24) – apoteoza twórcy, dwoistość natury poety: śmiertelna i nieśmiertelna (sława)
- [Kto mi dał skrzydła, kto mię odział pióry] (I 10) – symbol szybującego ku górze ptaka
- lutnia jako symbol dobroczynnego wpływu poezji na ludzką psychikę, zdolności do przywracania człowiekowi duchowej równowagi, jako uprzedmiotowiony substytut własnej twórczości
¨ liryka obywatelska
- różne role poety: jako laudatora cnót obywatelskich zachęcającego do wypełnienia obowiązków wynikających z miejsca zajmowanego w społecznej hierarchii oraz tego, który gani i piętnuje zaniedbania w tym zakresie
- cnota – oznacza mądrość, sprawiedliwość, wielkość umysłu, skromność – jest to zespół pozytywnych wartości moralnych, których respektowanie uszlachetniało człowieka
- [Niemasz i po raz drugi niemasz wątpliwości] – wzorowy obywatel to człowiek, który bezinteresownie służy „Pospolitej Rzeczy”, nagrodą dla niego jest otwarta droga do nieba, dobra sława oraz satysfakcja z osiągnięcia cnoty
¨ liryka moralno-pouczająca
- złoty środek, umiar – wyzbycie się żądzy posiadania dóbr i zaszczytów
- Fortuna – zmiana nie dająca się przewidzieć ani co do czasu, ani kierunku – np. kobieta wprawiająca w ruch koło, którego trzymają się ludzie
- natura – przeciwieństwo Fortuny, zmiany, które w niej zachodzą, są nawrotne, harmonijne, przewidywalne
- epikureizm – zachęta do korzystania z przyjemności: spędzania czasu w gronie przyjaciół, nie stronienia od zabawy, dobrego wina i biesiad – ale ze świadomością przemijania młodości życia
- [Nie zawżdy piękna Zofija] (II 23) – czas, porównany z szybko płynącą wodą, złączony został z Pogodą – stosowną chwilą, z której poeta nakazuje korzystać niezwłocznie
¨ liryka biesiadna
- [Czołem za cześć, łaskawy mój panie sąsiedzie] – biesiadnicy upijają się na umór, ponosząc fizjologiczne tego skutki; dochodzi do kłótni i bójek, po czym następuje pojednanie przy akompaniamencie ponownego pijaństwa
- [Miło szaleć, kiedy czas po temu] – nawiązanie do tradycji karnawałowej: biesiada traktowana jako okoliczność, na czas której zawiesza się obowiązujące reguły, a ludzkie zachowania podporządkowują się ich przeciwieństwu
¨ liryka miłosna
- [Acz mię twa droga, miła, barzo boli] (I 6) – historia Europy porwanej na Kretę przez przemienionego w byka Jowisza
- [Ucieszna lutni, w której słodkie strony] (II 18) – historia Hypermnestry, jedynej z pięćdziesięciu córek Danaosa, która powodowana litością wbrew nakazowi ojca darowała życie swemu mężowi narażając się na gniew i pomstę ojca
III „PIEŚŃ ŚWIĘTOJAŃSKA O SOBÓTCE”
¨ rozwój poezji pastoralnej we Włoszech na przełomie XV i XVIw. pod patronatem Teokryta, Wergiliusza i Tybullusa
¨ wzór dla „Sobótki” – II epoda Horacego („Beatus ille qui procul negotiis”) w nawiązaniu do „Georgik” Wergiliusza oraz „Marszałka” Tybulla
¨ cykl pieśni wykonywanych przez 12 panien w wyraźnie zarysowanej sytuacji – 23 czerwca (najkrótsza noc w roku) – w Czarnym Lesie na murawie, wokół rozpalonych ognisk, sobótek, rozsiedli w kole się goście i domownicy; panny uformowały taneczne koło i prezentują przygotowane wcześniej widowisko obrzędowe
¨ obrzęd świętojański wywodził się z czasów pradawnych, związany był z kultem czterech żywiołów; śmiech splatał się z kultem słońca, sobótka bywa również uważana za orgiastyczne święto miłości; panny mają na sobie przepaski z bylicy, ziela, któremu przypisywano funkcje magiczne
¨ zachowania związane z obrzędem: taniec, śpiew, palenie ognisk, puszczanie wianków na wodę w celach kultowych (ochrona przed powodzią) i wróżebnym (prognozy matrymonialne)
¨ budowa: czterowersowe strofki ośmiozgłoskowa parzyście rymowana
¨ autorski punkt widzenia: 6, 11, 12
¨ parodia z XIXw. – Teodora Narbutta
¨ tematyka śpiewu kolejnych panien:
- I – wezwanie do śpiewu, prośba do natury o dobrą pogodę, podkreślenie tradycyjnego wymiaru święta, apoteoza zabawy i odpoczynku po pracy
- II – wezwanie do śpiewu, postulat odrzucenia troski, pochwała radości
- III – pochwała śmiechu, zbiór idiomów na temat kota
- IV – chce dać ukochanemu wianek
- V – opowiada o Szymku, nie wierzy w jego zapewnienia o miłości
- VI – mówi o zbliżających się żniwach
- VII – tęskni za ukochanym, który teraz uczestniczy w łowach
- VIII – pasterka, ślubuje czystość
- IX – opowieść o innych krajach, gdzie doszło do strasznej zbrodni: mąż zgwałcił siostrę żony, a ta mszcząc się zamordowała syna i nakarmiła nim męża; nastąpiła przemiana – męża (Tereus) w dudka, siostry (Filomela) w słowika, żony (Prokne) w jaskółkę
- X – płacze, bo jej ukochany zostawił ją i pojechał na wojnę; krytyka wojny
- XI – sprowokowana przez pannę XI pieśń skrzypka o Dorocie
- XII – wieś jako Arkadia umożliwiająca godne życie
Ona [skrzętna gospodyni] sama bydło liczy,
Kiedy z pola idąc ryczy
IV „PIEŚNI KILKA”
¨ „Pieśni kilka” – 11 utworów wydanych w 1590r
¨ tematyka:
- I – V – egzystencjalna: przemijanie, śmierć, życie po śmierci, Opatrzność – monologi o charakterze częściowo modlitewnym, pozbawione mitologicznej symboliki; życie jako żegluga,
- VI – XI – wiersze miłosne, typ „ballady mitologicznej”, erotyki w stylu Petrarki
piotrek0w