Układ płciowy żeński
1. Rozwój układu płciowego żeńskiego
Płeć osobnika wynika z obecności w zygocie chromosomów płci: XX kobieta, XY – mężczyzna. Różnicowanie gonad odbywa się pod wpływem chromosomów płci pierwotnych komórek płciowych, a głównym czynnikiem jest obecność lub brak genu kodującego TDF (czynnik powstawania jądra). Za rozwój przewodów płciowych prawdopodobnie odpowiadają estrogeny łożyskowe lub jajnikowe płodu.
Układ płciowy kształtuje się wraz z układem moczowym i powstaje z mezodermy pośrodkowej.
a) rozwój jajników
Pierwotne gonady powstają z nabłonka mezodermalnego w obrębie fałdu moczowo-płciowego zarodka. W 7 tygodniu taka struktura jest nazywana grzebieniem płciowym. Komórki płciowe pierwotne powstają w endodermie ściany pęcherzyka żółtkowego, a następnie wędrują wzdłuż grzbietowej krezki jelita tylnego do pierwotnych gonad. Razem z nimi do środka gonady dostają się pasma komórek nabłonka pokrywającego grzebienie płciowe. Powstają sznury pierwotne, które zanikają w wyniku wrastania tk. łącznej. Komórki nabłonka mezodermalnego nadal proliferują i tworzą sznury wtórne. W 4 miesiącu sznury te rozpadają się na małe grupy komórek skupiające się wokół pierwotnych komórek płciowych. Te ostatnie przechodzą przez oogonie w owocyty I rzędu.
b) rozwój przewodów płciowych
Początkowo są 2 pary przewodów: środnerczowe (Wolffa), biegnące bocznie od śródnercza i przyśródnerczowe, które mają 2 części. Dogłowowa jest skierowana ku jamie ciała (z niej powstaje jajowód) i doogonowa, będąca później częścią kanału macicznego. Wierzchołek tego kanału tworzy guzek płciowy (Mullera). Po obu stronach guzka przewody śródnerczowe uwsteczniają się i w życiu dorosłym pozostają jako nadjajnik i przyjajnik. W 5 miesiącu kanał maciczny się udrażnia na granicy szyjki macicy i pochwy. Od strony pochwy światło jest zamykane przez hymen.
c) rozwój zewnętrznych narządów płciowych
Na obrzeżu błony stekowej tworzą się 2 fałdy stekowe (komórki smugi pierwotnej), które łączą się w guzek płciowy. Fałdy stekowe dzielą się na fałdy cewki moczowej i odbytu. Po stronie fałdów cewki moczowej powstają guzki wargowo-mosznowe, a z nich guzki wargowe i wargi większe. Z fałdów cewki moczowej powstają wargi mniejsze, guzek płciowy przechodzi w łechtaczkę.
2. Jajnik
a) budowa
Jest położony wewnątrzotrzewnowo i jest pokryty nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym. Pod nim jest błona biaława. Wewnątrz, bardziej obwodowo leży kora, a głębiej – rdzeń. Korę tworzy tkanka łączna zbita z mięśniami gładkimi, włóknami kolagenowymi i siateczkowymi oraz pęcherzyki jajnikowe. Granica między korą, a rdzeniem jest zatarta. Rdzeń tworzy tkanka łączna z dużymi naczyniami krwionośnymi, limfatycznymi i nielicznymi komórkami mięśniowymi gładkimi. Znajduje się tu również sieć jajnika, komórki wnękowe (odpowiadają komórkom Leydiga – produkują androgeny), splot limfatyczny, liczne nerwy. We wnęce jajnika jest splot żylny wiciowaty (plexus pampiniformis).
b) oogeneza
Rozpoczyna się w 5-6 tygodniu. 3-5 mln oogonii przechodzi w owocyty I rzędu, których podział ulega zatrzymaniu w fazie diplotenu profazy I. Mejoza jest hamowana przez OMI (oocyte meiosis inhibitors) syntetyzowane przez proliferujące komórki pęcherzykowe, cAMP produkowane przez komórki ziarniste, inhibinę F, która jest wydzielana pod wpływem FSH. W czasie rozwoju płodu większość pęcherzyków pierwotnych ulega atrezji, w momencie urodzenia ich liczba wynosi ok. 400000.
Wznowienie podziału następuje w okresie pokwitania głównie pod wpływem LH (i prawdopodobnie progesteronu), który obniża stężenie cAMP. Odwrotnie działanie mają prostaglandyny PGE2, PGF2α. Owocyt I rzędu staje się owocytem II rzędu, który zostaje zatrzymany w metafazie II. Proces ten ma charakter cykliczny, dlatego jest nazywany cyklem jajnikowym.
W okresie reprodukcyjnym trwającym 30-40 lat w cyklu tym bierze udział do 400 pęcherzyków dojrzałych, reszta, czyli 99,9% ulega atrezji. Aby mogła zajść kompletna mejoza musi nastąpić połączenie owocytu z plemnikiem.
c) wzrost pęcherzyków jajnikowych
pęcherzyk pierwotny -----> pęcherzyk wrastający-------> pęcherzyk dojrzały
Pęcherzyk pierwotny
Pęcherzyk pierwotny posiada owocyt z dużym jądrem położonym mimośrodkowo. Obok jądra znajduje się aparat Golgiego otoczony mitochondriami. Cechą charakterystyczną jest obecność licznych pęcherzyków w cytoplazmie i aparacie Golgiego oraz błony pierścieniowe. Komórki pęcherzykowe są ściśle połączone, komunikują się za pomocą desmosomów, zawierają mało organelli.
Pęcherzyk wzrastający
Owocyt I rzędu powiększa się i wytworza wokół siebie osłonkę przejrzystą,
której głównym składnikiem są GAGi i proteoglikany. Ogólnie jest więcej RERu, rybosomów, mitochondriów, lepiej rozbudowany jest aparat Golgiego, a błony pierścieniowe zanikają. Pojawiają się ziarna korowe, których wydzielina zapobiega wtargnięciu innych plemników. Komórki pęcherzykowe i ntensywnie się dzielą, rosną i wytwarzają osłonkę ziarnistą. Powierzchnia owocytu zaczyna być pokrywana przez mikrokosmki. Poza tym z komórek zrębowych jajnika powstaje osłonka pęcherzyka, w której wyróżnia się 2 warstwy: wewnętrzna (wydzielnicza) i zewnętrzna (funkcje ochronne, stabilizujące – dużo włókien kolagenowych i siateczkowych). Pomiędzy komórkami ziarnistymi, a osłonką pęcherzyka występuje błona podstawna.
Warstwa ziarnista (brak naczyń) i warstwa wewnętrzna osłonki pęcherzyka (unaczyniona) wydzielają androgeny, estrogeny, inhibinę F, oksytocynę, a także czynniki wpływające na neowaskularyzację tuż przed owulacją, czyli: relaksyna, FGF, angiotensyna II.
W późnym stadium pęcherzyka wzrastającego (nazywanym wtedy pęcherzykiem dojrzewającym) zaczynają pojawiać się jamki pomiędzy komórkami ziarnistymi. Są to wodniczki Call-Exnera wypełnione płynem pęcherzykowym zawierającym m.in. GAGi, aminokwasy, białka, cukry, sole mineralne, hormony, cyberniny. Jamki zaczynają się „zlewać” i w efekcie powstaje jama, a komórki ziarniste zostają zepchnięte do obwodu. Obecny w niej płyn w miarę dojrzewania zawiera więcej estrogenów, które razem z FSH wpływają stymulująco na syntezę złącz typu neksus między komórkami ziarnistymi. Ma to na celu ułatwienie transportu substancji, gdyż jak wiadomo nie ma tutaj naczyń. W stadium tym owocyt I rzędu kończy podział mejotyczny i w efekcie powstaje owocyt II rzędu (zatrzymywane w metafazie II) i ciałko kierunkowe (leży między osłonką przejrzystą, a błoną owocytu).
Pęcherzyk dojrzały
Zajmuje prawie całą szerokość kory, ma średnicę do 10 mm. Posiada dużą jamę wypełnioną płynem pierwotnym otoczoną grubą warstwą komórek ziarnistych, które dodatkowo zaczynają otaczać owocyt tworząc tzw. wzgórek jajonośny. Komórki wzgórka wytwarzają wokół owocytu osłonkę, zwaną wieńcem promienistym. W warstwie ziarnistej wyróznia się 2 subpopulacje komórek: muralne (wysokie, stykające się z błoną podstawną, są zdolne do sterydogenezy, posiadają receptory dla LH) oraz antralne (okrągłe, skupione wokół jamy pęcherzyka). W końcowej fazie następuje obniżenie ilości mitoz komórek pęcherzykowych, rozlużnienie połączenia między wieńcem promienistym, a pozostałymi osłonkami, dodatkowo w tych ostatnich następuje zanik złącz typu neksus i wzrost przepuszczalnośći naczyń. Efektem jest wymieszanie składników na granicy krew-zrąb-płyn. Pojawiają się początkowe stadia procesu luteinizacji, płyn pęcherzykowy jest nazywany wtórnym.
d) jajeczkowanie
Uwolnienie owocytu II rzędu następuje w 14 dniu cyklu miesiączkowego poprzez mechaniczne i enzymatyczne otwarcie ściany pęcherzyka i jajnika.
Etapy:
- wzrost objętośći płynu pęcherzykowego
- oddzielenie owocytu od wzgórka jajonośnego
- zniszczenie ścian pęcherzyka i jajnika, proces ten jest regulowany przez LH i progesteron; LH wpływa stymulująco na syntezę kolagenazy nieaktywnej (latentnej) oraz cAMP, który przez odpowiednie kinazy białkowe powoduję syntezę prostaglandyn, leukotrienów i aktywatora plazminogenu; progesteron wpływa tylko na ten ostatni. Aktywatory plazminogenu przekształcają obecny w płynie pęcherzykowym (a pochodzący z krwi) plazminogen w plazminę, która razem z prostaglandynami i leukotrienami aktywują kolagenazę. Kolagenaza rozkłada błony jajnika i pęcherzyka Graffa. Dogodne warunki dla działania tego enzymu są możliwe dzięki obecności prostaglandyn i leukotrienów, które oprócz aktywacji kolagenazy wpływają na skurcz jajnika oraz na rozszerzenie i zwiększenie przepuszczalności naczyń.
- skurcz miocytów gładkich w zrębie łącznotkankowym jajnika i warstwie wewnętrznej osłonki pęcherzyka
- owocyt II rzędu otoczony osłonką przejrzystą i wieńcem promienistym zostaje uwolniony z pęcherzyka Graffa
e) ciałko żółte
Powstaje po owulacji z pozostałych komórek ziarnistych i osłonki pęcherzyka w miejscu byłego pęcherzyka Graffa. Ciałko żółte wydziela estrogeny i progesteron. Barwa ciałka wynika z obecności lipochromu w komórkach luteinowych.
Etapy powstawania:
- rozluźnienie osłonek przed owulacją
- podczas owulacji błona podstawna i komórki osłonkowe przemieszczają się do środka pęcherzyka
- po owulacji błona podstawna zanika, a śródbłonek naczyniowy wnika do środka wraz z krwią; następuje rozwój unaczynienia kontrolowany przez LH, który decyduje o aktywności czynników angiogennych tj. FGF, PGE1, angiotensyna II; poprzez naczynia dostaje się krew, która tam krzepnie
- komórki ziarniste przekształcają się w komórki luteinowe (o typowej budowie komórek syntetyzujących steroidy), a komórki warstwy wewnętrznej stają się komórkami paraluteinowymi (o podobnej budowie)
Hormony ciałka żółtego wpływają na rozrost endometrium macicy będący przygotowaniem do implantacji. Jeżeli do niej nie dojdzie to następuje degeneracja ciałka żółtego, która jest kontrolowana przez PGF2. Prostaglandyna tego typu może działać bezpośrednio lub pośrednio (zwęża naczynia zmniejszając dostęp tlenu). Degenerację może spowodować nieprawidłowy poziom estrogenów, a także prolaktyna. W efekcie powstaje ciałko białawe.
Jeżeli dojdzie do implantacji i rozwoju płodu, to ciałko żółte staje się ciałkiem ciążowym. Jego degeneracji zapobiega gonadotropina kosmówkowa hCG wytwarzana od 8 dnia po zapłodnieniu przez trofoblast zarodka. Ciałko żółte istnieje i funkcjonuje do czasu uzyskania zdolności syntezy progesteronu przez łożysko, czyli przez okres 3 pierwszych miesięcy ciąży.
f) atrezja pęcherzyków
Pęcherzyki jajnikowe ulegają atrezji spontanicznie. Rozkład pęcherzyków małych i pierwotnych rozpoczyna się od owocytu (od „wewnątrz”) i nie ma po nich żadnego śladu. Większe pęcherzyki atrezję rozpoczynają od ściany pęcherzyka (od „zewnątrz”) w wyniku inwazji tkanki łącznej do ich wnętrza. Błona podstawna staje się błoną hialinową, a komórki osłonki pęcherzyka upodabniają się do komórek paraluteinowych i stają się elementami strukturalnymi gruczołu śródmiąższowego jajnika (1% objętości) będącego źródłem estrogenów wpływających na wykształcenie drugorzędowych cech płciowych podczas pokwitania i w II fazie cyklu jajnikowego u kobiet dojrzałych.
3. Oś podwzgórze-przysadka-jajnik
a) podwzgórze
Produkuje GnRH dokładnie w:
- boczna strefa jądra łukowatego i prowadzi do wyniosłości pośrodkowej
- środek pola przedwzrokowego i prowadzi do wyniosłości pośrodkowej i blaszki krańcowej
- jądro śródmiąższowe prążka krańcowego i prowadzi do wyniosłości pośrodkowej i blaszki krańcowej
- neurony dna III komory
GnRH jest magazynowany w zakończeniach neurytów w postaci ziarnistości. Jest wydzielany głównie pulsacyjnie, a w niewielkiej ilości ciągle. Na zwiększone uwalnianie pulsacyjne mają wpływ pobudzenie komórki z neurosekretem, duże stężenie jonów Ca2+ i noradrenalina, hamują natomiast niskie stężenie jonów Ca2+ i dopamina. Odstępy czasowe zwiększają progesteron i β-endorfina. Na uwalnianie mają też wpływ: serotonina, acetylocholina, kwas γ-aminomasłowy, bodźce wzrokowe i węchowe.
b) przysadka
FSH i LH różnią się nieznacznie masą, inną budową łańcucha β i zawartością glukozamin (FSH-5%, LH-2%). Ich wydzielanie jest regulowane w zależności od ilości wydzielanego GnRH. Zwiększona częstotliwość pulsacyjnej sekrecji GnRH decyduje o wydzielaniu LH, a zmniejszona – FSH. Spadek amplitudy impulsacji GnRH hamuje wyrzut obu hormonów do krwi, a wzrost obniża stężenie uwalnianego FSH. Istnieje dodatnia zależność między estrogenami, a wydzielaniem GnRH-LH. Warto wspomnieć o substancjach tj. progesteron, który zmniejsza liczbę receptorów dla estrogenów i inhibina F blokująca syntezę i uwalnianie FSH.
...
ania_walter