Szamanizm kurs -wykłady (część) -z moich notatek.doc

OGÓLNY MODEL SZAMANIZMU – CZĘŚĆ I WYKŁADÓW

Szamanizm występuje najbardziej ewidentnie na Syberii, również obie Ameryki, Afryka, Australia i Oceania.

Od połowy XX wieku – moda na szamanizm, New Age itd.

Eliade przekonstruował sposób myślenia o szamanizmie. Szamanizm jako doświadczenie pierwotne (uniwersalne), poza wszelkim uwarunkowaniem historycznym. Źródło szamanizmu = źródło człowieczeństwa. Doświadczenie „archaiczne” = głęboko prehistoryczne.

Ideologia misterium – inicjacja szamańska to przejście przez własną śmierć – doświadczenie sacrum.

Biali szamani – podróżujący wszędzie – świat górny i dolny

Czarni szamani – tylko dolny

Symbolika lotu duszy – cecha charakterystyczna szamanizmu.

Szamanizm tak jak animizm (Taylor) przejawia się wszędzie – pierwotność doświadczenia.

Kosmologia szamanistyczna – na Syberii dominował model wertykalny, czyli świat górny (niebo), świat średni (ziemia), świat dolny (podziemie).

Idea centrum – góra, drzewo, drabina, most, wspinaczka do sfery.

Chrześcijańska interpretacja Eliadego: szamani czczą diabła, są opętywani – „sataniści”.

Oświeceniowi racjonaliści (np. Diderot) – szamani to oszuści.

Szamanizm jako zjawisko religijne.

Religia powinna się rozwijać – czy dzisiejszy szamanizm jest taki jak dawny?

Teoria Ohlmarksa – środowisko arktyczne sprzyja niestabilności psychicznej – więc tam się narodził szamanizm, zapożyczyły go ludności z innych sfer klimatycznych, jednakże poza Arktyką trzeba zażywać narkotyki, aby sztucznie wywołać stan histerii. àTeoria „histerii arktycznej” i „histerycznej osobowości”.

Słowo „szaman” pochodzi z języka ewenkijskiego (dawn. tunguskiego) – Północna Syberia

Spór o słowo „szaman” – propozycje etymologii.

ETYMOLOGIA „ALLOCHTONICZNA” – XIX wiek

Sanskryt – „śram” – „nagrzewać się” àrozpalenie ognia ascezy – moc boska

„śramana” – asceta

Palijski „śamana”

Chiński „sha-men”

Ewenkijski „śaman”

XX-wieczna kontrpropozycja

Słowo „szaman” pochodzi od praałtajskiego *qam

Tatarskie KAM

Czuwaskie CAN / DŻAM

Tunguskie (ewenkijskie) SAM/ŚAM

Tłumaczenie polskie słowa „szaman” – „wiedźmin”

Obecnie uważa się, że jeśli szamanizm w ogóle jest pochodny, to z Indii, z rejonów buddyjskich à znaleziono na Syberii bardzo starą stupę lamaistyczną.

Wg Eliadego – można założyć, że lamaizm wpłynął znacznie na kształtowanie się szamanizmu, niemniej szamanizm sam w sobie jest uniwersalny. Być może hinduizm to podbudowana baza „szamanistyczna”.

Wielopoziomowa kosmologia syberyjska mogła zostać wyprowadzona z buddyzmu (wewnętrzne migracje).

KONCEPCJA WAGOMILOWA

Szamanizm to kult mezopotamski Midhy (midhanizm – dowędrował aż do Rzymu), następnie naniesiony na Indie, Tybet àwtedy powstał bon (tybetański szamanizm), do szamanizmu syberyjskiego włączono tybetańskie duchy (bóstwa).

W Iranie występuje słowo „semen” o podobnym znaczeniu.

W niektórych interpretacjach szaman jest „społeczny” – ma za zadanie służyć społeczeństwu, a nie rozwijać się samemu w sobie.

ELEMENTY KOMPLEKSU SZAMAŃSKIEGO:

·         bezpośredni kontakt z siłami sakralnymi, które mogą wpływać na świat materialny

·         kontrolowanie i wykorzystywanie duchów

·         lot duszy / wprowadzenie duchów do ciała szamana

·         kontrolowanie stanów transu (ekstazy) wywoływanego przez techniki transotwórcze i/lub zażycie halucynogenów

·         wykorzystywanie swoich przeżyć i zdobytych po „tamtej stronie” informacji dla dobra społeczności, zwłaszcza uzdrawiania chorych

Wzrok właściwy przeszkadza lub jest niepotrzebny podczas postrzegania tamtego świata. Do tego jest potrzebna nauka „języka”, jakim posługują się duchy – np. znaków.

Eksterioryzacja – lot duszy, Posesja – wejście ducha w ciało

Eksterioryzacja to zjawisko uniwersalne – spirytyzm, śmierć kliniczna itp.

·         uczucie lekkości, unoszenie się

·         widzenie samego siebie „z zewnątrz”

·         przenikanie przez ściany

·         symbolizacje ornitomorficzne lub spirytystyczne

Doświadczenia transowe – Luc de Heusch

Trans szamański – „metafizyka ascencji” – podniesienie do poziomu boskiego, kontrola tego stanu, raptus – porwanie

Opętanie – „inkarnacja” – zstąpienie bogów do człowieka: niepożądana choroba, złowieszczy zamach demonicznych sił, ekstatyczny kult – „radosna epifania dionizyjska”

Opętany biernie podlega atakowi.

Joan Lewis – szamanizm to 2 doświadczenia naraz – trans to lot lub opętanie, lub naraz!

Anna Leena-Siikala - stany transowe mają analogiczną strukturę:

·         choroba/nieszczęście

·         uzdrowienie

·         kontrola stanów transowych

(Możliwość kontroli transu uzależniona od jego głębokości).

W tym kontekście – biały szamanizm – podróże, czarny szamanizm – opętania

Czarna religia Tybetu = bon

Żółta, czerwona religia = lamaistyczne kierunki

Podział na czarny/biały nie istniał w mongolskim przed lamaizmem.

Wg Eliadego szamani dążący do wyższych światów (nieba) są tymi „prawdziwymi”.

Związki duchowe – opętania – to naleciałość, nie mają nic wspólnego z ascencją (transem szamańskim).

Wilhelm Schmidt – uzupełnienie – rozdziela te dwa rodzaje szamanizmu – pierwotność białego/czarnego – pierwotny był czarny! :)

Bon naleciał na syberyjski kult nieba – uzupełnił go (import z Tybetu)

Czarny szamanizm to wtręt do pasterskiej kultury – wg Schmidta reakcją pasterzy był biały szamanizm – przetworzenie bon na dotychczasową ideologię – nadanie mu zgodności.

Dla Schmidta właściwy szamanizm to „opętanie” – konwulsje, utrata przytomności.

Biali szamani nie chcą tracić przytomności, kontroli nad sobą – w tym sensie trans jest lepszy.

Teorie Schmidta mają mnóstwo krytyków!

Winkelman – teoria 3 układów

Wyczerpujące działania (taniec, śpiew) à Sen (utrata świadomości) àLot duszy

Konwulsje, atak „epileptyczny” à Utrata świadomości, amnezja à Wcielenie ducha („opętanie”)

Deprywacja sensoryczna (izolacja od bodźców zewn. Lub techniki medytacyjne) à asceza à Medytacja (typu jogicznego)

Duchy wchodzą w bęben szamana oraz zaplątują się w strój – szaman chce je „wchłonąć” w ciało fizyczne – stąd symboliczne frędzle w ubiorze, które tak jak pajęczyna mają je chwycić à stan „opętania”, kontakt z duchami

Inna teoria: szamanizm to nie technika transu, tylko transformacji

Wcielone duchy będą animować ciało szamana – Weide twierdzi, że szaman powinien nad nimi panować (wyższość transu nad „posesją”/opętaniem)

Szamani sami odpowiadają na pytania uczonych: bilokacja swoista – duchy animują ciało, a dusza wędruje – brak pamięci o opętaniu, pamięć podróży szamańskiej!

Oba stany naraz, trans w zamian za opętanie à to nie są stany całkowicie przeciwne, bycie szamanem nie jest „jednym stylem bycia”.

Funkcje szamana  - scenariusze zachowań szamańskich – jak szamanizm uwarunkował religie świata:

·         zbawiciel

·         kapłan

·         prorok

·         czarownik

·         uzdrowiciel

Szaman nie musi wchodzić w trans, może np. budzić do działania amulety, oczyszczać domostwo, udzielać ślubu itd.

Szaman pełni funkcje społeczne – to zainicjowało układy hierarchiczne, ale szamani sami w sobie nie mogą istnieć w hierarchii – takie pojęcia nie funkcjonują w ich kulturze na zasadzie stanowisk/instytucji à wyznacznikiem wiedza, doświadczenie à spotkania starszych szamanów, inicjacja młodych pokoleń.

Wierciński – szamani pierwszą społeczną elitą

W pewnym sensie tak, ALE szaman ma cechy ambiwalentne: wyróżnieni (mądrość) / poniżeni (wykluczeni społecznie)

Nawet jeśli normalnie jest poza plemieniem/społecznością, to w razie zagrożenia szaman jest przez nich „przywrócony do łask”.

TEORIE POCHODZENIA SZAMANIZMU:

Teorie sprzed Eliadego:

·         kompensacyjna – szamani to biedacy zdobywający prestiż

·         psychopatologiczna – szamani to chorzy psychicznie

Uzasadnienie kulturowe – Joan Lewis – kto jest najbardziej narażony na opanowanie przez duchy:

·         kulty posesyjne dzielą się na peryferyjne (uciskanie mężczyzn, podporządkowane kobiety) oraz centralne (czyli „silni” mężczyźni)

(specyficzne kulty – np. islam – niekanonizowana wiara w dżiny)

KULTY PERYFERYJNE – np. islamskie podporządkowanie kobiet. W obrębie układu małżeńskiego – mężatki są atakowane przez duchy albo mężczyźni – chcą wziąć ślub z kobietą nienależytego statusu à opętanie. To samo u niepokornych panien itd.

Kobiety zaniedbywane przez mężów (np. u muzułmanów pojawia się fascynacja piłką nożną – Sudan po utworzeniu drużyny) lub zagrożone (poligamia – pojawienie się nowej żony) à przywołują wtedy do siebie złe duchy.

KULTY CENTRALNE – „silni” mężczyźni, chcący być silniejszymi

W Etiopii: mąż poszedł do pracy, żona czuła się samotna – opętana, przyszła wiedźma i mówi, że faktycznie jest opętana, więc musi zapłacić za rytuały zari dużą kwotę. W trakcie rytuału zbiera się wiele kobiet – wiedźma zabroniła wpuszczać męża do domu. Po odprawieniu rytuału, mąż porozmawiał z żoną, zaakceptował wyjaśnienie, ale ponieważ wydała całą jego kasę, to wydał jej drogą biżuterię na urządzenie imprezy. Powiedział jej, że robił rytuały oczyszczenia, żona się zasmuciła i obiecała więcej się nie opętywać. :)

Płn. Syberia – przede wszystkim kobiety szamankami!

TARANTYZM – jego badaczem był Martino – układ społeczny, w którym następuje marginalizacja klasy chłopskiej – pojawia się wówczas kult o ugryzieniu przez tarantulę – duch tarantuli tworzy więź z człowiekiem à opętanie – stąd choroba; uzdrawianie: gra na bębnach – trzeba zagrać taki rytm, który jest zgodny z tą tarantulą; przystraja się chorego/chorą.

J. Lewis mówi, że kulty przebiegają 2-fazowo:

1) stan „posesyjny”

2) obrzędy

Obrzędy – opanowanie ducha, ujawnianie ducha, zakończenie działań ducha w tym kręgu, by nie ujawniał się codziennie – „panowanie nad transem”

(Nie należy traktować nikogo jako udającego – chodzi tu o złożenie czynników – nikt nie chce tak naprawdę być opanowany przez ducha.)

U Aszanti mężczyzn-szamanów traktuje się jako gorszych od kobiet, tak samo to wygląda u Koreańczyków. (Przy czym tam mamy do czynienia bardziej z posesją niż eksterioryzacją).

Witebsky – żeńskość szamanów doceniana w kulturach rolniczych – boginie-matki?

Sprawa płciowa nie jest do końca określona.

UKŁAD PSYCHOPATYCZNY – co z psychicznymi chorobami?

Szamanami zostają bardziej nerwowe, nadpobudliwe jednostki – histeria, czasem schizofrenia. Dlaczego tak to traktowano?

Twierdzono, że sam pobyt w odpowiednim środowisku może skutkować pewną kulturą – kultury zależne od środowiska!

Arktyka:

·         niedostatek witamin

·         monotonna pogoda

·         zimny, ciężki klimat

(Organizm wyczulony na zaburzenia – wchodzenie w stany zmienionej świadomości, układ kulturowy – ponownie kłania się „histeria arktyczna” Ohlmarksa)

ALE:

·         nawet w układach tropikalnych pojawia się trans szamański generowany BEZ halucynogenów!

·         Stąd odniesienie do schizofrenii (halucynacje, zaburzenia) à choroba psychiczna warunkuje to, czy jest się szamanem

Kiedy się objawia tzw. „choroba szamańska” – powołanie przez duchy?

1)      Duchy powołujące to zazwyczaj duchy przodków – duchy potrzebują medium pomiędzy żywymi a światem zmarłych, zazwyczaj duchy odpowiednimi symptomami wyróżniają następcę – często dziecko z rodziny dotychczasowego szamana ma zająć jego miejsce.

2)      Inna teoria: zaburzenia ze strony hormonów u młodych interpretowane jako wybór na szamana. Objawy takich zaburzeń to bojaźliwość, izolacja od ludzi (np. w lesie), płacz lub śmiech bez powodu, zamknięcie w sobie (depresja), napady podobne do epilepsji.

Kontrargument na tę teorię: Popow – dar szamański ujawnia się często przed okresem dojrzewania (nawet 3-5-letnie dzieci!) à hormony odpadają

Teorie współczesne:

·         Wskazanie typu socjologicznego

Naruszenie równowagi, gdy umiera stary szaman – po prostu lud staje się zagrożony bez szamana.

·         Teoria obecna: objawy nawiedzenia odpowiedzią na podświadome naciski społeczne na dziecko!

Układ rodowy – główny szaman + pomocnicy; pomocnicy nie są na równym poziomie (pomocników się uczy, ale oni jeszcze nie są wybrani).

Wioska – kilka rodów – raczej 1 szaman.

Z rzadka zdarza się więcej niż 1 szaman w wiosce – wtedy bywa, że 1 szaman jest silniejszy, najpierw prosi się o pomoc słabszego, młodszego – bo jest tańszy.

Wracając do psychopatologii – SCHIZOFRENIA

STABILNOŚĆ PSYCHICZNA SZAMANÓW

Nawet jeśli szaman miewa takie schizy jak schizofrenik, to odbiera je z innym nastawieniem. Nie walczy ze sobą, bo są to rzeczy zewnętrzne, uczy się porozumiewać i funkcjonuje równolegle w świecie ludzkim, fizycznym, ale też w duchowym, duchy istnieją i są naturalne – wiadomo, że nie wszystkie są dobre, ale szaman ma swoich przewodników.

SCHIZOFRENIA – otoczenie destrukcyjne, brak oparcia, DEZINTEGRACJA.

SZAMANIZM = misja, społeczny cel – uzdrawianie, rozwiązywanie problemów społeczności,...