Mieczysław MARCZUK
Rozdział IV
PRACOWNICY I DZIAŁACZE OŚWIATY DOROSŁYCH
W tym rozdziale przedstawiono główne zagadnienia dotyczące osób zatrudnionych w dziedzinie oświaty dorosłych dotychczas często określanych kadrą edukacji dorosłych, czyli swoistych nauczycieli ludzi dorosłych. Zasygnalizowano tu zwięźle ewolucję i stan pracowników sfery edukacji dorosłych. Następnie podjęto próbę sformułowania współczesnego paradygmatu swoistych nauczycieli ludzi dorosłych i ich typologii. Dalej próbowano nakreślić ich główne zadania w warunkach współczesnych wyzwań. W końcowej części omówiono sprawy doboru, kształcenia i doskonalenia pracowników oświaty dorosłych.
1. Kształtowanie się pojęcia i ewolucja kategorii
nauczyciela ludzi dorosłych
Rodowodu nauczyciela, w tym nauczyciela dorosłych jako osoby uczącej (nauczającej), kształcącej ludzi dorosłych i oddziałującej na nich pod względem wychowawczym, czyli w jakiejś mierze prowadzącej z nimi edukację, możemy się doszukiwać w zamierzchłych czasach, kiedy nie było jeszcze wyodrębnionych instytucji oświaty dorosłych. F. Znaniecki1) genezy nauczyciela dopatrywał się w funkcjach starszych plemion czy rodów, a później wodzów drużyn wojowniczych. W starożytności rolę nauczycieli ludzi dorosłych pełnili kapłani, filozofowie i pisarze. W wiekach średnich duchowni i zakonnicy, światlejsi rycerze, niektórzy kupcy i rzemieślnicy, a od czasu gdy pojawiły się uniwersytety – mimo ograniczonego ich zasięgu – zatrudnieni tam uczeni. Proces edukacji
I) F. Znaniecki; Socjologia wychowania. T. l. Warszawa 1973, s. 87 i nast.
Część trzecia Cele, fonny i przejawy edukacji w rozwiązywaniu problemów życiowych ludzi doroslych 3] 9
w tych czasach odbywał się głównie w warunkach naturalnych, poprzez uczestnictwo w różnych przejawach życia społecznego, zazwyczaj jednak pod kierunkiem osób bardziej doświadczonych i kompetentnych bądź mających większy autorytet. Do takich osób w pewnej mierze możemy odnosić późniejsze określenie "nauczyciel", a to dlatego, że kogoś czegoś uczyły, nauczały.
W czasach nowożytnych, w końcu XVITI i w XIX wieku, narastała tendencja objęcia oświatą ludzi dorosłych. Organizatorzy "oświaty ludu", którzy faktycznie stanowili zalążki kategorii nauczycieli ludzi dorosłych, z zasady byli działaczami społecznymi realizującymi ideały swoich zrzeszeń bądź własne idee i aspiracje. Działalność oświatową wśród "ludu" podejmowali z różnych pobudek: religijnych, charytatywnych, samopomocowych, społecznych, politycznych, opiekuńczych oraz innych. Prowadzili ją więc przeważnie dla tzw. wyższych celów, a często dla własnej satysfakcji. Nazywano ich różnie: przodownikami, opiekunami, oświatowcami itp.
Krajem o najwcześniejszych tradycjach celowo organizowanej oświaty dorosłych i najbogatszych doświadczeniach pracowników oświatowych była Anglia. Już na przełomie XVIII i XIX wieku oświatowcy z sekty kwakrów prowadzili liczne placówki oświatowe. W XIX wieku ukształtowało się kilka odmian pracowników oświaty dorosłych: organizatorzy i nauczyciele edukacji początkowej, organizatorzy i opiekunowie (przewodnicy) zespołów samokształceniowych, organizatorzy zajęć klubowych i świetlicowych, oświatowi pracownicy muzealni i biblioteczni. W drugiej połowie XIX wieku wykrystalizowała się też kategoria stałych (profesjonalnych) nauczycieli tzw. Kolegiów Ludowych. Natomiast w końcu wieku do udziału w oświacie dorosłych włączyli się pracownicy naukowi angielskich uniwersytetów w ramach tzw. rozszerzonej działalności tych uniwersytetów (university extension). Włączenie się uniwersytetów angielskich do edukacji dorosłych i ogłoszenie aktu edukacyjnego (1870) wprowadzającego powszechność kształcenia na szczeblu szkoły elementarnej miało duże znaczenie dla dalszego rozwoju oświaty dorosłych i ewolucji kategorii nauczycieli ludzi dorosłych.
W ramach rozszerzonej działalności angielskich uniwersytetów ukształtowały się dwie dalsze odmiany pracowników oświaty dorosłych: w y k ł ad o w c a cykli tematycznych upowszechniania wiedzy dla stosunkowo szerokiego spektrum słuchaczy i bardziej oryginalna odmiana - t u t o r, swoisty nauczyciel-konsultant, doradca i opiekun występujący w systemie kierowanego
samokształcenia2) . .
W połowie XIX wieku w Danii ukształtowana została nowa odmiana pracownika oświaty dorosłych - nauczyciela-wychowawcy. Koncepcja nowej odmiany pracownika oświatowego wynikła z opracowanej przez Mikołaja Grundtviga i założonej w 1844 r. w Rodding nowego typu szkoły ludowej dla młodzieży pracującej i dorosłych o charakterze internatowym, zwanej potocznie
2) T. Wujek: Oświata dorosłych w Anglii. Wars7..<!.w?' \91(}, '5. 94 oraz. \~4-H:n.
320
Mieczysław Marczuk - Pracownicy i działacze oświaty dorosłych
uniwersytetem ludowym. Idea nauczyciela-wychowawcy uniwersytetu ludowego wraz z tymi placówkami w drugiej połowie XIX wieku szeroko rozprzestrzeniła się w krajach skandynawskich, a w pierwszej połowie XX wieku objęła prawie całą Europę i nawet wykroczyła poza jej granice3). I funkcjonuje nadal, chociaż - co zrozumiałe - uległa pewnej ewolucji, zwłaszcza znacznemu zróżnicowaniu i specjalizacji.
Także na ziemiach polskich pod zaborami na przełomie XIX-XX wieku, pomimo zaniedbań oświatowych spowodowanych długą niewolą, mimo rozbicia politycznego i ucisku narodowościowego ze strony zaborców - a może właśnie dlatego - w rozwijającym się na coraz szerszą skalę wielokierunkowym choć spontanicznym ruchu oświaty dorosłych i pracy kulturalno-oświatowej, kształtowały się różne odmiany oświatowców, przeważnie działaczy społecznych: nauczyciele kursów dla analfabetów, prelegenci prelekcji popularnych, samorzutni organizatorzy imprez kulturalnych, bibliotekarze-samoucy. Jednak coraz częściej kadrę edukacji dorosłych stanowili pracownicy profesjonalni - czołowi intelektualiści uniwersytetów, członkowie towarzystw naukowych i kulturalnych, pisarze, autorzy poradników i przewodników do samokształcenia.
Natomiast w Polsce międzywojennej była już inna sytuacja polityczna i nieco inne cele oświaty dorosłych niż pod zaborami. Obok społecznych działaczy oświatowych już w pierwszym dziesięcioleciu niepodległości rozwijały się placówki zatrudniające pracowników stałych, w miarę profesjonalnych. Stopniowo rodził się nowy typ p r a c o w n i k a o ś w i a t o w e g o (tak go wówczas oficjalnie nazywano) jako zawodowca w różnych specjalnościach pracy oświatowej. Był to pracownik oświatowy "do wszystkiego", zwłaszcza na wsi, do nauczania analfabetów, prowadzenia uniwersytetu powszechnego lub niedzielnego czy zajęć z zakresu regionalizmu i pracy społeczno-kulturalnej w związku młodzieży, do prowadzenia biblioteki, teatru amatorskiego i chóru oraz do wielu innych działań. Na wsi często tę pracę podejmowali nauczyciele, którzy w seminariach nauczycielskich z zasady otrzymali teoretyczne i praktyczne podstawy pozaszkolnej działalności oświatowej i kulturalnej. W procesie przygotowania i doskonalenia pracowników społeczno-oświatowych znaczną rolę spełniał Związek Nauczycielstwa Polskiego. Kadrę pracowników i działaczy oświatowych dla wsi przygotowywały też, oparte na wzorach dUI1skich, uniwersytety ludowe.
Na tle różnych form kształcenia pracowników oświatowych na poziomie ponadpodstawowym i średnim szczególną rolę odegrała Wolna Wszechnica Polska (W WP), która kształciła kadrę oświatowców na szczeblu wyższym. Na Wydziale Pedagogicznym WWP w roku 1925 powołano Studium Pracy Społeczno-Oświatowej według koncepcji i pod kierunkiem Heleny Radlillskiej. W Studium - zgodnie z ideą H. Radlińskiej - przygotowywano wysoko kwalifi
3) A. Bron-Wojciechowska (red.): Uniwersytety Ludowe w Polsce i za granicą. War
szawa 1977.
Część trzecia Cele, formy i przejawy edukacji w rozwiązywaniu problemów życiowych ludzi dorosłych 321
kowanych oświatowców w kilku specjalnościach: 1) systematycznego kształcenia dorosłych (na kursach, w szkołach dla dorosłych, w uniwersytetach ludowych, poradniach samokształceniowych), 2) bibliotekarstwa i czytelnictwa, 3) organizacji życia kulturalnego (w domach ludowych, domach społecznych, świetlicach), 4) pracy opiekuńczej) .
W połowie lat dwudziestych pojawił się jeszcze jeden nowy typ pracownika oświaty pozaszkolnej - r e d a k t o r i p r e z e n t e r treści edukacyjnych przekazywanych od 1926 r. przez radio.
Reasumując polskie doświadczenia w zakresie kształtowania się oblicza pracowników oświaty dorosłych w okresie międzywojennym, a były one podobne także w pierwszych latach powojennych, należy stwierdzić, że postępował proces ewolucji od dorywczo zaangażowanego romantycznego działacza, niepodległościowego apostoła i obrońcy tożsamości narodowej okresu zaborów,
do stałego wielofunkcyjnego pracownika placówek oświaty pozaszkolnej
jeszcze stosunkowo słabo wykształconego - aż do coraz częściej występującego wysoko wykwalifikowanego specjalisty pracy oświatowej: nauczyciela dorosłych, bibliotekarza oświatowego, organizatora życia kulturalnego w środowisku. Pracownicy oświatowi przeszli też znaczącą ewolucję pod względem przygotowania psychologiczno-socjologiczno-pedagogicznego i andragogicznego.
W tym okresie pojawiły się początki teorii pracownika oświatowego, do czego przyczyniły się Maria Borowiecka5) i Irena Drozdowicz-Jurgielewiczowa6), a nade wszystko Helena RadliÓska7). H. Radlil1ska określiła ówczesne zadania tych pracowników, dokonała ich typologii, określiła warunki doboru i opracowała organizację kształcenia oraz funkcjonowania w praktyce oświatowej. Kształcenie takich pracowników - pisała - wymaga (..) starannego doboru ludzi posiadających już podstawowe wykształcenie w jakiejkolwiek dziedzinie społecznie użytecznej i wyrobienie praktycznie, świadczące o przydatności do zawodu oraz studiów teoretycznych i praktycznych. (..) Kształcenie pracownika
oświatowego musi się oprzeć na mocnych fundamentach kultury ogólnej (..). Dopiero na takiej podstawie odbywać się powinno właściwe kształcenie społeczne i pedagogiczne... 8). Stała na stanowisku, że oświatowiec powinien przynajmniej w jednej dziedzinie posiąść wykształcenie specjalne i sprecyzowała następujące specjalności: nauczyciel dorosłych, organizator życia kulturalnego, bibliotekarz bibliotek powszechnych i pracownik socjalny. Pracownik specjalizując się - pisała - musi zdobyć w swym zawodzie całkowitą sprawność w badaniu, jak i w technice wykonawczej (..). Specjalizacja (..) jest najważniejszą
4) Z. Skubała-Tokarska: Społeczna rola Wolnej Wszechnicy Polskiej. Wrocław 1967,
s. 169 i nast.
5) M. Borowiecka: Ksztalcenie dorosłych. Próba dydaktyki. Warszawa 1946.
6) I. Drozdowicz-Jurgielewiczowa: Z zagadnień dydaktyki dorosłych. Warszawa 1947. 7) H. Radlińska: Oświata dorosłych - zagadnienia, dzieje, formy, pracownicy, organi
zacja. Warszawa 1947, s. 195-206.
8) Tamże, s. 204.
322
bronią w walce z dyletantyzmem w pełnieniu zawodu... 9). H. Radlińska określiła też pojęcie i funkcje tzw. sił ochotniczych, działaczy społecznych (wolontariuszy) w pracy oświatowej oraz relacje między nimi i pracownikami zawodowymi. Działaczem - pisała - nazywa się (...) tego, kto umie nadać rozpęd żywiołowi ludzkiemu, skierować go ku określonemu celowi. Działaczem często kieruje natchnienie, często wiara (religijna czy polityczna), która wzmaga siły aż do przysłowiowego "przenoszenia gór". Działacze pochodzący ze środowisk, w których praca się odbywa, najlepiej budują trwałe instytucje i uzyskują wpływ istotny, oddziałujący przez czas długi. (...) Pracownik zawodowy musi przy tym dokładnie zrozumieć swoją rolę w stosunku do sil ochotniczych, do działaczy. Sama natura pracy oświatowej sprawi, że nie możemy (...) ubierać się w togi "jedynie wiedzących ", musimy pozwolić wiedzieć także i innym 10). Trzeba zatem stwierdzić, że Helena Radlińska już przed siedemdziesięcioma laty stworzyła teoretyczne podstawy pracownika, swoistego nauczyciela-wychowawcy placówek oświaty i kultury dorosłych. Według tych założeń kierowane przez nią Studium w latach 1925-1939 przygotowało wiele setek wartościowych pracowników i zarazem działaczy oświaty dorosłych. Kształciło także w latach okupacji w warunkach pełnej konspiracji), a nawet w obozie jenieckim polskich oficerów w Oflagu II C w WoldenberguI2).
W latach okupacji, głównie pod kierownictwem Departamentu Oświaty i Kultury Delegatury Rządu na Kraj, kształcenie kadry oświatowej odbywało się na bardzo szeroką skalę. Prowadzono je na tajnych kompletach uniwersyteckich oraz na licznych kursach konspiracyjnych. Przygotowywano: nauczycieli tajnego nauczania, bibliotekarzy, instruktorów pracy kulturalno-oświatowej, kandydatów na kierowników i instruktorów uniwersytetów ludowych. Działaczy oświaty dorosłych przygotowywały też niektóre konspiracyjne uniwersytety ludowe.
9) Tamże.
10) Tamże, s. 205.
II) H. Dinter: Sekcja Społeczno-Oświatowa Wydziału Pedagogicznego Wolnej Wszech
nicy Polskiej podczas okupacji - w świetle aktywności Heleny Radlińskiej. W: L LepaIczyk (red.): Problemy kształcenia pracowników społecznych. Warszawa 1981, s. 49-68. Uwaga: w r. szk. 1938/39 w wyniku reorganizacji WWP Studium Pracy Społeczno-Oświatowej przemianowano na Sekcję Społeczno-Oświatową.
12) 1. Bohatkiewicz: Filia Wolnej Wszechnicy Polskiej w Oflagu Il C Woldenberg
(Dowbiegniew) w latach 1943-1945. W: I. LepaIczyk (red.), op. cit., s. 77-91.
: : trzecia Cele, fonny i przejawy edukacji w rozwiązywaniu problemów życiowych ludzi dorosłych 323
...
Pracownicy oświaty dorosłych w Polsce Ludowej
W latach powojennych w Polsce Ludowej (1944-1989), trzeba wyróżnić przynajmniej trzy okresy, w których przygotowywanie i funkcjonowanie pracowników oświaty dorosłych w dużym stopniu były odmienne.
W pierwszym okresie (1945-1948) odradzanie się oświaty dorosłych oraz odtwarzanie wyniszczonej przez okupantów kadry oświatowców w zasadzie odbywało się według wzorów przedwojennych, zwłaszcza w dziedzinie pozaszkolnej oświaty dorosłych. Był to głównie typ oświatowca-organizatora różnych form edukacyjnych. W tym okresie wystąpiła duża zbieżność ról społecznych pracownika kulturalno-oświatowego, nauczyciela i działacza społeczno-politycznego.
Wielofunkcyjny charakter pracy oświatowców pozaszkolnych placówek oświaty i kultury dorosłych w pierwszym powojennym okresie wyznaczał profil ich kształcenia i dokształcania. Były to głównie krótkotrwałe kursy organizowane przez organizacje i stowarzyszenia. Kursy prowadzono też w Centralnej Szkole Kierowników Świetlic i Centralnej Szkole Związków Zawodowych w Warszawie.
W pierwszych latach powojennych dużą rolę odgrywały nieliczne, ale wartościowe formy kształcenia pracowników oświaty dorosłych na poziomie wyższym. Swoistym przedłużeniem działalności Studium Pracy Społeczno-Oświatowej WWP były studia pedagogiczne uruchomione w 1945 r. w ramach Katedry Pedagogiki Społecznej kierowanej przez H. Radlińską w Uniwersytecie Łódzkim, gdzie zgrupowała się duża część kadry WWP. Program studium był wzorowany na SPS-O WWP13). Ponadto w latach 1945-1950, wzorując się na SPS-O WWP i przy udziale H. Radlińskiej, pracowników społeczno-oświatowych wsi przygotowywano w Wyższej Szkole Gospodarstwa Wiejskiego w Łodzi i Instytucie Kultury Wsi oraz w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w WarszawieI4). W latach 1946-1949 bibliotekarzy i pracowników kulturalno-oświatowych, głównie ze środowisk robotniczych, kształciła Wyższa Szkoła Nauk Społecznych TUR w Krakowie. A w latach 1946-1952 studia magisterskie o specjalności kulturalno-oświatowej były prowadzone w ramach
13) I. LepaIczyk: Katedra i Zakład Pedagogiki Społecznej na Uniwersytecie Łódzkim
w latach 1945-1975. W: I. Leparczyk (red.), op. cit., s. 92 i 95-96.
14) W. Wyrobkowa-Pawłowska: Kształcenie pracowników społeczno-oświatowych wsi
w Polsce Ludowej. W: l. LepaIczyk (red.), op. cit., s. 139 i nast.
~,,,="y~)aw l\IIarCZUK - Pracownicy i działacze oświaty dorosłych
klejarka