rozdzial 5 cz 2.rtf

Kazimierz DENEK, Lucjan TUROS

Rozdział V

AKTYWNOŚĆ KRAJOZNAWCZA I TURYSTYCZNA A EDUKACJA DOROSL YCH

Do czynników wspomagających aktywność poznawczą i działalność uczestni­ków edukacji dorosłych oraz zwiększających jakość pracy dydaktyczno­-wychowawczej należy krajoznawstwo i turystyka. Dzieje się tak, ponieważ te sfery aktywności wyrabiają i wzmacniają u dorosłego pokolenia zdolność do obserwacji i działalność twórczą. Dotyczy to głównie umiejętności koncentro­wania się na wybranych programach kształcenia systematyczności w gromadzeniu materiałów. W drodze aktywności krajoznawczo-turystycznej następuje integracja nauczania i wychowania.

1. Istota krajoznawstwa i turystyki - Kazimierz Denek

UŚciślijmy pojęcie występujące w tytule tego rozdziału podręcznika. Zgodnie z Międzynarodowym Słownikiem Turystycznym wydanym przez Akademię Turystyki w Monte Carlo i Główny Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki (Warszawa 1961) traktujemy krajoznawstwo w sensie opisu szczegółowego kraju bądź jego regionu lub jako wszechstronną wiedzę o rodzinnym kraju, a w szczególności o swoim regionie. Pojęcie to jest zbieżne z poglądami w tej sprawie: W. Hunzikera, K. Krapfa, B. Limanowskiego, M. Orłowicza, K. Prze­cławskiego, K. Rogozińskiego i G. Wuttke1).

I) Zostały one omówione przez K. Rogozińskiego: Wprowadzenie do teorii i badań

              turystyki. "Nauka Polska" 1975, nr 9-10.

Część druga              Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych              189

Krajoznawstwo jako forma ruchu społecznego posiada głębokie patrio­tyczne tradycje wykształcone w okresie przeszło l20-letniej historii. W ciągu tego okresu rozwinęło ono różne metody i formy działalności. Wszystkim z nich przyświeca szerzenie uczuć patriotycznych i kształtowanie postaw obywatel­skich opartych na dokładnej znajomości ojczystego kraju.

Krajoznawstwo jest dziedziną wiedzy związaną z poznawaniem kraju. Obejmuje ona m.in. takie dyscypliny naukowe, jak: archeologia, ekonomia, etnografia, geografia, historia, pedagogika, socjologia, statystyka, religia, sztu­ka. Wiedzę tę osiąga się w czasie różnych form ruchu krajoznawczo-turys­tycznego z wycieczkami i obozami na czele. Wiedzę uzupełnia się lekturą. Jeśli poznawanie to ma nowatorski charakter, wnoszący do określonej wiedzy nowe spostrzeżenia, wówczas krajoznawstwo wkracza do nauki w sensie pomnażania

jej dorobku. W tym miejscu warto przypomnieć, że naukę jako działalność lu­dzi, mającą na celu obiektywne i adekwatne poznawanie rzeczywistości, można rozpatrywać w sensie: dydaktycznym - czynności uczenia się lub nauki; insty­tucjonalnym - dyscyplinę wykładaną w szkołach lub uprawianą w instytucjach naukowych jako odrębną specjalność; funkcjonalnym - całokształt czynności badawczych, prowadzących do kształtowania i rozwijania nauki w sensie tre­ściowym; historyczno-socjologicznym - dziedzinę obejmującą całokształt dzia­łalności poznawczej uprawianej przez uczonych, wytwory tej działalności (systemy wiedzy), jej narzędzia i środki oraz instytucje społeczne powołane do prowadzenia naukowych badań.

Zdaniem K.R. Mazurskiego krajoznawstwo w sensie dydaktycznym moż­

na określić mianem nauki, gdyż uczy ono znajomości i pojmowania całokształtu określonego regionu. Skoro krajoznawstwa się uczy to stanowi ono naukę także w sensie instytucjonalnym. Zajęcia z tej dziedziny są prowadzone przez uniwer­sytety w Poznaniu i Wrocławiu oraz Akademie Wychowania Fizycznego w Krakowie, Poznaniu i Wrocławiu2). Naukowości krajoznawstwa można do­szukać się również w aspekcie funkcjonalnym. Jest to zrozumiałe, skoro pamię­tamy, że krajoznawstwo wytycza nowe pola i perspektywy badawcze, podsu­mowuje i analizuje dorobek danej dyscypliny wiedzy, nadając im często huma­nistyczny sens. Już to wystarczy, by podnieść krajoznawstwo do pm1nera nauki

jako zbioru poszczególnych dyscyplin badawczych3).

2) B. Kaczmarek, M. Siudzińska: Krajoznawstwo i turystyka przedmiotem zajęć na

Uniwersytecie im. A. Mickiewicza, "Światowid" 1967, nr 12-13; U. Kaczmarek: Krajoznawstwo na Uniwersytecie Poznańskim, "Gościnieć" 1976, nr 10-11; K.R. Mazurski: Dorobek naukowy dolnośląskiego krajoznawstwa. W: Naukowcy krajoznawstwu, Warszawa 1979; K.R. Mazurski: Krajoznawstwo na Uniwersytecie, "Gościniec" 1976, nr 9.

3) R. Harajda, P. Kuleczka (red.): Nauka a krajoznawstwo, Zielona Góra 1989.

190 Kazimierz Denek, Lucjan Turos - Aktywność krajoznawcza i turystyczna a edukacja dorosłych

Jakkolwiek krajomawstwo w sensie dydaktycznym4), instytucjonalnym i problematyki zainteresowań ma ścisły związek z nauką, nie pretenduje ono do roli nauki. Nie dysponuje ono tylko sobie właściwymi celami poznawczo-prak­tycznymi, problemami badawczymi i metodami ich rozwiązywania. Krajo­znawstwo, ze względu na swój interdyscyplinarny charakter, stanowi dziedzinęwiedzy zorientowanej na systemowe poznawanie kraju. Sens nowoczesnego krajoznawstwa można zawrzeć w zdaniu Znać swój kraj i ludzi w dynamice dziejów, w rozmachu przyrody i twórczości czlowieka5).

Krajoznawstwo posługuje się tymi metodami stosowanymi w pedagogice, które są opaI1e na bezpośredniej obserwacji i osobistych przeżyciach. To krajo­znawca poznaje kraj nie tylko rozumem, miarą i liczbą, lecz wzruszeniem i za­chwytem, zdziwieniem i radością, smutkiem i oburzeniem6). .

Zasadniczą treścią krajoznawstwa jest poznawanie: zespołu zjawisk za­chodzących w najbliższym otoczeniu, regionie i kraju. Nie omacza ono ency­klopedycznego gromadzenia wiadomości, lecz wyraża dążenie do wydobycia spośród wielu zjawisk tylko faktów, które decydują o przeobrażeniach kraju i jego rozwoju. Systematyczne gromadzenie wiadomości zdobywanych przez autopsję, zaznajamianie się z danymi statystycmymi, z materiałami historycz­nymi, przyrodniczymi oraz zbieranie dokumentacj i dotyczących terenu, prowa­dzi do coraz bardziej pogłębionego jego poznawania.

Współczesne krajoznawstwo - w znaczeniu poznawania ojczystego kraju w aspekcie różnych dziedzin wiedzy - zgodnie z tradycją ma służyć: utrzymaniu ciągłości kultury, kształtowaniu tożsamości, miłości do ziemi ojców, wyrabianiu cech osobowości na miarę wyzwania współczesnych czasów. Jednocześnie nie rezygnuje z przygotowania do życia poprzez wprowadzenie kolejnych pokoleń Polaków w obiektywny, uniwersalny, według filozofii wychowania UNESCO świat wartości.

Nie chodzi bynajmniej o głoszenie nowego krajoznawstwa. Ważne jest, by przekazywać je takim, jakie ono było w umysłach jego twórców. Ale trzeba to uczynić w sposób, by było ono osadzone w życiu współczesnej młodzieży i dorosłych i odpowiadało ich potrzebom, stawało się dla nich nowym, świeżym orędziem, było iskrą zapalającą, wydarzeniem, które pozwala odkryć wymiar sensu zwrotu Poznaj swój kraj, Ojczyźnie służ. Urasta ono do czegoś znacznie większego niż tylko dopełnienie wiedzy z przedmiotów szkolnych. Staje się swoistą filozofią myślenia i stylem życia.

Turystyka stanowi całokształt zjawisk związanych z podróżą i pobytem w jakiejś miejscowości osób przyjezdnych, jeżeli nie wynika on z motywu

4) K. Denek: Krajoznawstwo i turystyka jako przedmiot dydaktyczny wyższej uczelni, "Nauczyciel i Wychowanie" 1968, nr 3; 1. Szukaiski: O związkach krajoznawstwa

              z nauką. W: Naukowcy krajoznawstwu, Warszawa 1979.

5) Wł. Krygowski: Góry i doliny po mojemu, Kraków 1977.

6) G. Wuttke: O krajoznawstwie w szkole. W: S. Rodkiewicz (red.): Nauczyciel krajo­

znawca na Mazowszu, Warszawa 1960, t. 1-2.

Część druga              Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych              191

osiedlenia się i przez to nie wiąże się z jakąkolwiek działalnością zarobkową. W istocie turystyki tkwi ruch przemieszczania się. Stąd przez turystykę rozumie się ogół zjawisk związanych z czasową zmianą środowiska, wynikającą z mo­tywów poznawczych, rekreacyjnych lub ludystycznych, dokonywanym w czasie wolnym od nauki i pracy.

Siłą napędową rozwoju turystyki jest ciekawość otaczającego świata, po­znanie kraju, ludzi i ich dokonań, sposobu życia, rozrywek, kierunków i treści myślenia. Treścią tej siły napędowej jest potrzeba czynnego wypoczynku w ruchu, przeżywanego w kontakcie z pięknem przyrody. Źródłem turystyki jest nie zaspokojona ciekawość świata, która wiedzie nas w najtajniejsze zakątki ojczyzny, odkrywa obrazy przeszłości, teraźniejszości, nie zatrzymuje się na dniu dzisiejszym, lecz zadaje sobie pytanie, co czynić, aby mądrze wiązać prze­szłość z przyszłością, nie zatrzymując czasu zatrzymać najcenniejsze wartości tworzące dorobek naszej kultury7).

Znaczne zapotrzebowanie na turystykę stwarzają warunki egzystencji na obszarach coraz intensywniej zurbanizowanych, dotkniętych różnego rodzaju zanieczyszczeniami powietrza, wody, hałasem i tempem życia. Warunki te wy­wołują coraz większą ucieczkę młodzieży i dorosłych w czasie wolnym od nauki i pracy zawodowej na łono przyrody do odmiennych środowisk ludzkich w celu regeneracji sił fizycznych i psychicznych. W tym naturalnym procesie tkwi isto­ta współczesnego ruchu turystycznego.

Turystyka jako zjawisko społeczne jest więc funkcją takich czynników, jak: warunki geograficzne, stosunki demograficzne, czas wolny od nauki i pracy zawodowej, stan uprzemysłowienia i urbanizacji kraju, poziom komunikacji oraz polityka socjalna państwa. Intensywność turystyki zależy od tendencji roz­wojowych tych przesłanek.

Terminy krajoznawstwo i turystyka nie są tożsame. Stanowisko to nie ~e5~ równoznaczne z twierdzeniem, że są to dwa różne pojęcia mieszczące się-~' ~.- . odmiennych płaszczyznach, zarówno treściowych jak i formalnych. O"', >., : . nazwy określają wartości odrębne, niekiedy tylko zazębiające .s\ ~'. ,:'",;, .

nawzajem współdziałające8). Gdyby tak było nie wymieniano b; :,,:;;~~_,:;"':~ _ ' nas terminów równocześnie. Tymczasem często się mó\\i !"'~:~ ~ :Z::Aiio..:..2 ­-turystyczny względnie turystyczno-krajoznawczy. D\\ ucz!::-.:'.;.:"5..: -:a...~:' :t<, kreśla równorzędność obu elementów. Uprawianie kra.- oz::- 2'''~:1 :w::z ło.:IICa--_

z terenem, jak i pozbawienie turystyki treści k...ą<'z::-..:              ::zy.::::t ,r::!iiC. __ ~

niepełnym wykorzystaniem możliwości. jak:e 5:-.a.rz:t:l~"'" 4

7) Wł. Krygowski: Góry i do:..~.~ "'". ""l'!:a. ~ lor-:

8) J. Kaczmarek: Kiedy Z,""!'":i ',''': ,::r              s:-w;              -              -              ­

              1973.

9) Cz. Skrudlik: Tul') '!]'.. ',''': ::rl              ,              .. ~              " -==. :;:--- .. r

              1972.

192 Kazimierz Denek, Lucjan Turos - Aktywność krajoznawcza i turystyczna a edukacja dorosłych

Z terminami krajoznawstwa i turystyki wiąże się pojęcie zajęć krajo­znawczo-turystycznych w edukacji dorosłych. Oznacza ono społeczne zjawisko realizacji przez dorosłych indywidualnych chęci odpoczynku i poznawania wła­snego kraju w aspekcie przeszłości, teraźniejszości i zamierzeń na przyszłość. Zasadniczym celem tego ruchu jest poznawanie ojczystego kraju (krajo­znawstwo), a turystyka stanowi środek do osiągnięcia tego celu. Stąd nie można zgodzić się z opinią, że krajoznawstwo stanowi wyższą formę turystyki I O). W czasie zajęć krajoznawczo-turystycznych najłatwiej dostrzec konieczność symbiozy krajoznawstwa i turystyki jako dziedzin wzajemnie się uzupełniają­cych i nierozłącznie ze sobą związanych. Na związek ten zwraca uwagęW. OkOll stwierdzając, że krajoznawstwo zbliża się do turystyki, lecz obejmuje znacznie szersze zadania poznawcze, a niekiedy naukowe I I). Krajoznawstwo i turystyka istnieją obok siebie, jak dwie asymptoty. Ciągle się zbliżają do sie­bie, ale nigdy nie spotykają się.

2. Wartości kulturotwórcze i wychowawcze

              krajoznawstwa i turystyki - Kazimierz Denek

Krajoznawstwo i turystyka spełniają istotne zadania w wielostronnym rozwoju osobowości młodzieży i dorosłych. Rangą krajoznawstwa i turystyki jako form zaspokojenia potrzeb wynikających z narastania czasu wolnego od nauki i pracy naj szerszych rzesz społeczeństwa wyznacza ich społeczny zasięg. Zasięg ten stale będzie przybierał na rozmiarach. Istotną rolę odgrywają w tym procesie wyraźne postępy medycyny. Dzięki nim wydłuża się przeciętne trwanie życia. Narastanie czasu wolnego jest konsekwencją rozwoju współczesnej nauki oraz postępu technicznego i ekonomicznego. Przyczyniają się one do skracania czasu nauki i produkcji, a więc i dnia pracy. Powoduje to wydłużenie się czasu wolne­go od pracy i nauki wśród licznych rzesz społeczeństwa. O powiększaniu sięczasu wolnego świadczą również obserwacje rynku pracy, wykazujące przesu­wanie się wzwyż wieku produkcyjnego. Bez przesady można więc powiedzieć, że stoimy w przededniu okresu "przedłużonej młodości". Skłania to andrago­gów, socjologów i polityków społecznych do zwrócenia baczniejszej uwagi na humanizację życia ludzkiego, a zwłaszcza polepszania jego jakości. Do podsta­wowych czynników określających jakość życia należą rozmiary i sposób wyko­rzystania czasu wolnegoI2). Z tego względu problematyka ta znalazła się w cen­trum zainteresowania władz pat'1stwowych, związkowych i oświatowych, Urzę­

10) J. Półturzycki: Ucz się sam, Warszawa 1967.

II) W. Okoń: Slownikpedagogiczny, Warszawa 1992.

12) T. Wujek: Czas wolny to nie bezczynność, "Wychowanie" 196], nr 16; T. Wujek

(red.): Wprowadzenie do pedagogiki dorosłych, Warszawa 1992.

Część druga              Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych              193

du Kultury Fizycznej i Turystyki, Związku Harcerstwa Polskiego, Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego (PTTK), Polskiego Towarzystwa Schronisk Młodzieżowych (PTSM) i innych. Zainteresowanie to wzrosło po wkroczeniu naszego kraju w powszechną reformę czasu pracy.

Po wprowadzeniu w naszym kraju pięciodniowego tygodnia pracy pro­blemy właściwego wykorzystania czasu wolnego stały się coraz ostrzejsze. Ro­śnie ich ranga społeczna. Trzeba podjąć problem kształcenia załóg przedsię­biorstw umiejętności korzystania z wolnego czasu.

Kiedy czas wolny był dobrem pojedynczym i realne możliwości jego spę­dzania sprowadziły się do kilku stereotypowych form, postulat takiego kształ­cenia brzmiał naiwnie. Od momentu, gdy czas wolny stał się dobrem masowym i w takiej samej skali stają się dostępne zróżnicowane formy jego spędzania, to wówczas kształcenie umiejętności korzystania z czasu wolnego urasta do pro­blemu społecznej konieczności. Przygotowanie załóg przedsiębiorstw w zakre­sie spędzania czasu wolnego służącego wielostronnemu rozwojowi osobowości trzeba rozpocząć od szkół. Nowoczesna szkoła mając na celu jak najlepsze przygotowanie swych absolwentów do życia, zakłada, a przynajmniej powinna stawiać na równi przygotowanie do pracy, jak i do spędzania wolnego czasu. Stąd permanentna edukacja dorosłych kieruje swe zainteresowania w dużym stopniu na sferę wolnego czasu. Uwzględnia obok nauczania pod kątem pracy i zawodu kształcenie ustawiczne, bezinteresowne dla tych, którzy pragną po­głębić i rozszerzyć swoje zainteresowania poznawcze, kulturalno-oświatowe, a nie związane z pracą zawodową. Zadaniem edukacji permanentnej w sferze wolnego czasu jako zjawisk społeczno-oświatowych jest wyrobienie zrozumie­nia i silnej motywacji do stałego doskonalenia swych kwalifikacji, podejmowa­nia ciągłej pracy nad sobą w drodze samokształcenia. Odnosi się to szczególnie do andragogów. Poważna rola w samokształceniu nauczycieli przypada krajo­znawstwu i turystyce.

Problematyki krajoznawstwa i turystyki nie można odizolować od kon­tekstu. Jest nim system edukacji. Krajoznawstwo i turystyka stanowiąjego inte­gralne komponenty. Oznacza to możliwość rozpatrywania problemów krajo­znawstwa i turystyki w sposób kompleksowy bez uwzględnienia przemian, które dokonują się w systemie edukacji narodowej. Poczynaniom tym przyświeca cel stworzenia takiego systemu edukacji narodowej, który zapewnia wykształcenie człowieka "kompletnego". Jest to ideał wielu filozofów i pedagogów. W per­spektywie tych przedsięwzięć przewiduje się, że krajoznawstwu i turystyce przypadnie w udziale do odegrania o wiele większa rola niż to było w systemach kształcenia nadających uprzywilejowane miejsce aspektom poznawczym treści oświaty dorosłych i sprawom przekazywania wiedzy w gotowej postaci. Jeżeli oświata ta ma nauczyć nie tylko jak być, ale także jak żyć, to wielostronny roz­wój ucznia dorosłego, jego radości z działania zgodnego z możliwościami, które stwarza wolny czas oraz z potrzebami i wymaganiami środowiska naturalnego staje się zasadniczym imperatywem zamierzeń andragogiki.

194...