rozdzial 4 cz 2ttttttttt.rtf

Józef KARGUL

Rozdział IV

AKTYWNOŚĆ KULTURALNA LUDZI DOROSŁ YCH I JEJ ZAGROŻENIA

1. Rola kultury w kształtowaniu tożsamości człowieka

Udział kultury w kształtowaniu jednostki ludzkiej jako członka narodu

P odejmując próbę odpowiedzi na temat sygnalizowany w tytule tego podroz­

działu trzeba się zastrzec, że nie będzie to tekst, w którym w sposób wyczerpu­jący omówiono i przedstawiono wszystkie możliwe aspekty roli czy też funkcji kultury w życiu narodu i indywidualnej jednostki. Będą to jedynie sygnały, któ­re można odnaleźć w wielu pracach pedagogów, kulturoznawców, historyków czy socjologów kultury. Nadto trzeba dodać, że przyjęto tu rozumienie kultury zaproponowane przez Antoninę Kłoskowską, iż jest to wieloaspektowa calość, w której drogą analizy wyróżnić można zinternalizowaną, tkwiącą w świadomo­ści ludzi warstwę norm wzorów i wartości; warstwę działań będących zobiek­tywizowanym wyrazem tamtej sfery; warstwę wytworów takich czynności lub innych obiektów stających się przedmiotem kulturowych działań ,,). Takie określenie kultury implikuje konieczność uszczegółowienia poprzez wyróżnie­nie poszczególnych jej dziedzin i kategorii. Nie jest to jednak celem tej wypo­wiedzi, dlatego ogranicza się do stwierdzenia, że używając określenia kultura będziemy mieli na myśli przede wszystkim kulturę symboliczną czyli przede wszystkim religię, wiedzę, naukę lub sztukę i zabawę.

Badacze zastanawiając się nad udziałem kultury w kształtowaniu jed­nostki ludzkiej jako członka narodu, czy też określonej grupy kulturowej pod­kreślają kilka - rozmaicie nazywanych - jej funkcji. Jedną z nich jest funkcja przekazywania dziedzictwa kulturowego. Jak powszechnie wiadomo, człowiek

I) A. Kłoskowska: Kultura. W: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, Pojęcia

              i problemy kultury, Wrocław 1991, s. 23-24.

162

Józef Kargul - Aktywność kulturalna ludzi dorosłych i jej zagrożenia

żyjąc W społeczeństwie nigdy nie jest sam, żyje bowiem we wspólnocie. Wspól­nota tworzy się poprzez wspólny język, mity, obrzędy, religię, ceremoniał, oby­czaje, czyli - innymi słowy - wspólnota tworzy się dzięki kulturze, która okazu­je się pewnym zespołem wartości, norm, wzorów zachowań i wzorów komuni­kacji między ludźmi.

Organizacja życia społecznego we wspólnocie polega między innymi na tym, że wspomniane wyżej elementy kultury są przekazywane następnym poko­leniom. Jeżeli ów przekaz ma miejsce oraz formułowane są wymagania, aby każdy członek danej społeczności był zobowiązany do kultywowania i rozwija­nia języka, religii, obrzędów, mitów, ceremoniałów, obyczajów i innych warto­ści danej wspólnoty, i jeżeli te zjawiska i procesy zachodzą, wówczas ma miej­sce już realizacja innej funkcji kultury, którą badacze określająjako integracyj­ną. Polega ona w sumie na umożliwieniu utrzymania określonego ładu społecz­no-moralnego, a także i politycznego za pomocą upowszechniania określonych wartości kulturowych.

W wielu analizach kulturoznawczych podkreśla się fakt, że życie spo­łeczne, życie w określonej grupie polega między innymi na tym, że jednostka w życiu codziennym realizuje zespół wzorów kulturowych rozumianych jako regularności zachowań. Wzory te wyznaczają całokształt ról jakie człowiek pełni i jakie charakteryzują stosunek jego do świata, innych ludzi i do samego siebie. Jeżeli jednostka zachowuje się zgodnie z funkcjonującymi w danej wspólnocie wzorami kulturowymi, mówimy wówczas, że kultura pełni funkcje adaptacyjnCL która polega na udostępnieniu określonych wzorów kulturowych z zakresu różnych sfer życia społecznego i wymaganiach, aby wedle nich po­szczególni ludzie w określonych sytuacjach zgodnie z nimi się zachowywali, czyli aby je respektowali w praktyce życia codziennego danego społeczeństwa­danej wspólnoty. W przypadku nierespektowania tych wymagań jednostkę mogąspotkać sankcje w postaci odrzucenia jej przez społeczność, co jest chyba jednąz najdotkliwszych sankcji społecznych.

Człowiek żyjąc w społeczeństwie zawsze komunikuje się z innymi człon­

kami tego społeczeństwa, wspólnoty, w której przebiega jej życie. Poznając określone systemy wartości i wzory kulturowe regulujące życie społeczno­-kulturalne danej wspólnoty poznaje jednocześnie kody komunikacji społecznej. Owe kody to nie tylko werbalny system komunikacji w postaci języka z jego prawidłami gramatycznymi i zasobem słów, ale cały, bardzo bogaty, czę­sto nie uświadomiony przez indywidualnego człowieka, zespół symbolicznych znaków w postaci gestów, mimiki, i innych pozawerbalnych zachowań, które komunikują innym ludziom określone treści, określone stany emocjonalne, jakie przeżywa dana jednostka. Poznanie owej bogatej symboliki oraz języka danej wspólnoty w całym jego bogactwie i posługiwanie się owymi kodami w życiu codziennym jest realizacją komunikacyjnej funkcji kultury.

Wymienienie tych czterech funkcji kultury, jakie pełni w odniesieniu do człowieka, nie jest równoznaczne z wyczerpaniem listy tych funkcji, a jedynie

Część druga

Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych

163

jest sygnalizacją problemu roli kultury w kształtowaniu jednostki jako członka danej wspólnoty kulturowej - grupy etnicznej, narodu, a nawet państwa. Rzecz oczywista, że przekształcenie organizmu biologicznego w osobę - pełnopraw­nego członka danej grupy - jest procesem długotrwałym, bowiem przejmowanie najbardziej znaczących elementów dziedzictwa społeczno-kulturowego swojej grupy nie może nastąpić w postaci jednorazowego aktu. W tym dziele prze­

kształcania "organizmu" w "osobę" - wbrew rozmaitym poglądom zasadnicząrolę, prócz socjalizacji, odgrywa proces wychowania.

Wpływ kultury na kształtowanie indywidualnego oblicza jednostki

Analiza roli kultury w kształtowaniu tożsamości człowieka nie może się jednak ograniczać do opisu funkcji, jaką pełni kultura wobec danej jednostki w proce­sie wychowania i w jaki sposób przekształca się w osobowość społeczną. Toż­samość jednostki bowiem najczęściej rozumie się jako świadomość własnych cech, które składają się zarówno na poczucie odrębności, jak i podobieństwa z innymi jednostkami, przy jednoczesnym poczuciu ciągłości w czasie i .\:wiadomości, że jest się wciąż tą samą osobCt mimo zmieniających się warun­ków i rozwoju jej samej. W podobnym duchu o tożsamości człowieka pisze E.T. Hall: (...) Tym, co rzeczywiście stanowi o tożsamości człowieka, bez wzgłę­du na to, gdzie się urodził - jest jego kułtura, całościowe ramy komunikacyjne: słowa, działania, pozy, gest, ton i barwa głosu, wyraz twarzy, sposób traktowa­nia czasu, przestrzeni oraz przedmiotów materiałnych, sposób w jaki człowiek pracuje, bawi się, kocha i broni samego siebie2>. Można zatem użyć takiego skrótu, że tożsamość jednostki to jej indywidualne oblicze i poczucie jej odręb­ności, a w kształtowaniu tego oblicza kultura ma swój niebagatelny udział.

Jednostka podlegając rozmaitym wpływom w procesie wychowania i so­cjalizacji - jak już wspomniano - przyswaja wzory zachowat'l, system wartości, zdobywa określoną wiedzę, komunikuje się z innymi członkami danej społecz­ności. Jednocześnie w trakcie kontaktu z poszczególnymi elementami kultury doznaje określonych przeżyć, wzruszeń, kontakt ten wywołuje rozmaite stany emocjonalne. Owe stany komunikuje otoczeniu we właściwy sobie sposób. Również we właściwy sobie sposób zdobywa wiedzę, przeżywa wartości kultu­ry artystycznej czy wartości religijne. W ten oto sposób w kontakcie z warto­ściami kultury symbolicznej kształtuje się tożsamość kulturowa jednostki, w której można wyróżnić kilka płaszczyzn.

Pierwsza z nich to płaszczyzna wiedzy, która jako element kultury sym­bolicznej może kształtować tożsamość jednostki w rozmaity sposób. Jak bo­wiem wiadomo, każdy człowiek prócz tak zwanej osobowości społecznej,

2) L. Dyczewski: Ku/tura po/ska w procesie przemian, Lublin 1992, s. 67, E.T. Hall:

              Poza ku/turą, Warszawa 1984, s. 82.

164

Józef Kargul - Aktywność kulturalna ludzi dorosłych i jej zagrożenia

uksztahowanej - jak wiemy - w procesie socjalizacji i wychowania, na skutek odmiennej od innych struktury psychofizycznej różni się od innych określonymi cechami, które powodują, że przyjmowanie i wykorzystywanie wiedzy jako elementu kultury różnicuje się właśnie w zależności - między in­nymi - od owych cech psychicznych. Na przykład ludzie obdarzeni zdolnościąabstrakcyjnego myślenia inaczej będą korzystali z wiedzy i osiągnięć nauki niżludzie, których charakteryzuje myślenie konkretno-obrazowe. Ale na ogół każdy człowiek dorosły ma świadomość właściwości własnego umysłu i jest w stanie zdefiniować siebie jako jednostkę przyjmującą i korzystającą z wiedzy. Jest oczywiste, że zasób wiedzy, jaki może mieć do dyspozycji człowiek, zależy od kultury danego narodu i od przyjętych przez niego zasad dystrybucji tej wiedzy. Tak więc wszystko to powoduje, iż ksztahowanie tożsamości jednostki w płasz­czyźnie wiedzy jest zależne od systemu kulturowego funkcjonującego w danym społeczeństwie.

Druga płaszczyzna ksztahowania tożsamości kulturowej jednostki to płaszczyzna tak zwanej kultury artystycznej, której elementy to - szeroko ro­zumiana sztuka zarówno w wymiarze receptywnym, jak i ekspresywnym, ale i rozrywka - zabawa. (Nawiasem mówiąc, jeżeli ktoś używa terminu kultura w potocznym języku, ma w zasadzie na myśli sztukę, która w sposób artystycz­ny odzwierciedla naczelne wartości ludzkiego świata). Funkcjonowanie kultury artystycznej jako czynnika ksztahującego tożsamość człowieka jest również \.\za\einione od ind)'Widua\nych cech struktury ps)'choflz)'cznej c\1)'ba w ró\\­

nym stopniu jak od procesów socjalizacyjno-wychowawczych. Indywidua-c­uzdolnienia twórcze w poszczególnych dziedzinach sztuki mogą być cek:.

ksztahowane i rozwijane w rodzinie, jak również mogą być wspomagane prze: określone podmioty reprezentujące daną wspólnotę - grupę społeczną, nar.:. która w ten sposób wzbogaca swój dorobek kulturalny. Rzecz jed~~.

w tym, iż niezależnie od tego czy i w jaki sposób indywidualne talenty są ror. ­

jane, każda jednostka żyjąc w danym społeczeństwie, stykając się z dzieła.~ sztuki w różnym zakresie, w konsekwencji umie zdefiniować swój stosunei-. .:. kultury artystycznej. W rezultacie człowiek dorosły umie już odpowiedzieć" ­bie na pytanie czy kreacja dzieła sztuki jest jego pasją życiową, zawodem :"­

wołaniem, czy w kontakcie z kulturą artystyczną przyjmuje wyłącznie poS'              :

receptywną, czy sztuka w jego życiu pełni tylko funkcję dekoracyjną, c~ . '­takt z dziełem sztuki jest dla niego rozrywką, czy też sztuka jest tak \\SZt"_'­obecna w jego życiu, że stanowi - jak to pisał B. Suchodolski - jego rzec=,­

świat3). W tym miejscu trzeba mocno podkreślić, że na ogół wszyscy pech;::­i znaczna grupa socjologów jednoznacznie stwierdzają, że przyjęcie obc:: : - - : postawy wobec kultury artystycznej zuboża osobowość człowieka, i że Z

czyna się wówczas, gdy poczynamy sądzić, iż kultura jest tylko dekoracją lub

3) Por. B. Suchodolski: Kultura jako rzeczywisty świat człowieka. W: Do~,

              w Polsce Ludowej, pod red. 1. Kargula. Wrocław 1985.

Część druga

Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych

165

rozrywką4). Degradacja kultury tylko i wyłącznie do elementu dekoracyjnego i rozrywki, czyli czegoś co dopełnia w sposób mało ważny tak zwane realne życie powoduje, że owo realne życie nie nasycone elementami kultury arty­stycznej staje się coraz bardziej zbrutalizowane. Człowiek w nim zanurzony staje się jednostką dbającąjedynie o proste zachowanie egzystencji, a jego życie nie jest życiem "ku czemuś" czy "dla czegoś" ale żyje jedynie "żeby przeżyć dzisiejszy dzień" i nie nadaje swemu życiu większego sensu. Stąd też wszelkie analizy relacji człowiek-społeczeństwo-kultura, wykazujące wzajemną współ­zależność tych trzech elementów, doprowadzają badaczy do wniosku, żeby pro­cesy wychowawcze nasycić również elementami kultury artystycznej i aby człowiekowi dorosłemu również stwarzać szansę edukacji kulturalnej.

Kolejną płaszczyzną, w której kultura kształtuje tożsamość jednostki jest płaszczyzna komunikacji kulturowej. Jak już wspomniałem, kultura to również zespół znaków i symboli, dzięki którym ludzie komunikują się między sobą, przekazując sobie zarówno określone informacje, jak również uczucia i rozmaite stany psychiczne. Jak już wiemy, system kulturowy danej społeczności generuje kody komunikacji kulturowej i dzięki ich przyswojeniu w procesie rozwoju społecznego, jednostka umie zakomunikować swojemu otoczeniu - innym lu­dziom - zarówno to co wie, jak i to co czuje. Ale jest rzeczą charakterystyczną, że w zasadzie każdy człowiek, wyodrębniając siebie spośród otaczającego świata, ciągle interpretując siebie w kontekście innych ludzi, stara się - w ra­mach przyjętego systemu kulturowego - wypracować także własny system ko­munikacji. Są to określone konstrukcje językowe, którymi się posługuje tylko określony, indywidualny człowiek (jak na przykład takie wtrącenia jak "prawda", "powiedzmy sobie", "myślę sobie", "nieprawdaż" itp.), jak również charakterystyczne gesty, miny, wyrażające na przykład aprobatę lub dezaproba­tę. Otoczenie zazwyczaj poznaje owe indywidualne kody komunikacji kulturo­wej i stosunkowo łatwo je odczytuje, a dana jednostka ma świadomość, że to jest jej sposób zachowania. Rola kultury w kształtowananiu tych indywidual­

nych kodów komunikacji kulturowej polega na tym, że one właśnie z niej sązaczerpnięte. Innymi gestami, kodami charakteryzującymi poszczególne jed­nostki posługuje się Polak, innymi Amerykanin, Etiopczyk czy Japończyk, wła­śnie dlatego, że inny system kulturowy kształtował ich jako osobowości spo­łeczne. Stąd między innymi rodzą się dramaty osób żyjących na pograniczu kultur, które przyjmując systemy wartości wzorów kulturowych dwu odmien­nych kultur, nie umieją zdefiniować swojej tożsamości, to znaczy, że mają trud­ności z podjęciem decyzji z jakiego systemu kulturowego czerpać kody komuni­kacji, by stworzyć swój własny wizerunek kulturowy.

Kolejny wyraz wspomnianej już tożsamości jednostki to jej indywidual­nie realizowany wzór aktywności kulturalnej, czyli sposób uczestnictwa w kul­turze artystycznej i symbolicznej. Owa aktywność kulturalna wynikająca z in­

4) B. Suchodolski, op. cit. s. II.

166

Józef Kargul - Aktywność kulturalna ludzi dorosłych i jej zagrożenia

dywidualnych preferencji jest warunkowana także czynnikami zewnętrznymi. Jest to jednak bardzo złożona kwestia i wymaga wszechstronnego wyjaśnienia. Jednocześnie biorąc pod uwagę fakt, że zasadniczą treścią tego rozdziału jest właśnie problem aktywności kulturalnej dorosłych, dalszy ciąg rozważa", będzie temu zagadnieniu poświęcony i rozważany w rozmaitych aspektach.

2. Zróżnicowanie kulturalne społeczeństwa

              a wzory aktywności kulturalnej

Dostęp do dóbr i instytucji kulturalnych

Badacze uczestnictwa w kulturze formułują z pozoru trafną tezę, że jednym z czynników warunkujących aktywność kulturalną są możliwości dostępu do instytucji i imprez kulturalnych w miejscu zamieszkania. Swego czasu A. Tysz­ka omawiając problem zróżnicowania kulturowego społeczeństwa polskiego podzielił je na trzy kategorie: elity kulturalne i awangardy kulturotwórcze, druga kategoria to mniej lub więcej aktywni odbiorcy kultury, a do trzeciej kategorii enklaw zapóźnienia kulturalnego zaliczył prócz robotników niewykwalifikowa­nych i osób z marginesu społecznego także część warstwy chłopskiej a ściślej tych rolników, którzy mieszkali dalej niż 15 kilometrów od miasta. Osoby zali­czone do tej ostatniej kategorii charakteryzowały się absencją kulturalną w naj­szerszym wymiarze5). Pedagodzy również zwracali uwagę na zróżnicowanie środowisk wychowawczych w Polsce polegające między innymi na tym, że

w niektórych typach miejscowości (na przykład wsiach zachowawczych) mają

miejsce ograniczenia obiektywnych możliwości korzystania z ofert kultural­nych, po prostu z braku nasycenia instytucjami wychowania równoległego. Ich zdaniem w takich środowiskach zarówno młodzież, jak i dorośli nie mogą reali­zować potrzeb kulturalnych6). Inne, rozmaite, wyrywkowe badania prowadzone wśród społeczności lokalnych małych miast i wsi nad ich aktywnością kultural­ną upoważniały badaczy do wnioskowania, iż jedną z najpoważniejszych przy­czyn niskiej aktywności kulturalnej określonych kategorii społecznych i reali­zacji potrzeb kulturalnych jest mniejszy dostęp do instytucji kulturalnych, któ­rych brakuje w miejscu zamieszkania, względnie ich propozycje nie są akcep­

5) A. Tyszka: Interesy i potrzeby społeczne w dziedzinie ku/tury. W: Przesłanki perspek­

              tywicznej polityki społecznej, cz. III, Po/ska 2000, 1978, nr 3.

6) Por. W. Wincławski: Typowe środowiska łrychowa...