Stereotyp (z gr. stereos = 'twardy', typos = 'wzorzec, odcisk') - konstrukcja myślowa, zawierająca komponent poznawczy (zwykle uproszczony), emocjonalny i behawioralny, zawierająca pewne fałszywe przeświadczenie dotyczące innych grup społecznych. Stereotyp przyjęty może być przez jednostkę w wyniku własnych obserwacji, przejmowania poglądów innych osób, wzorców przekazywanych przez społeczeństwo, może być także wynikiem procesów emocjonalnych (np. przeniesienia agresji). Stereotypy mogą być negatywne, neutralne lub pozytywne, chociaż najczęściej spotykamy się z wyobrażeniami negatywnymi. Stereotyp jest przekonaniem zbiorowym, tzn. jest to przekonanie żywione przez pewna grupę ludzi: mianem "stereotypu" nie określimy przekonania - spełniającego wszelkie pozostałe kryteria - żywionego wyłącznie przez jedną osobę. Stereotyp jest wyrażany w zdaniu ogólnym (np. "(Wszyscy) Polacy są nieporządni"). Nie będzie stereotypem przekonanie ogólne lecz prawdziwe, lub - ogólne, fałszywe, ale uzasadnione. Stereotyp to fałszywe i niedostatecznie uzasadnione a dotyczące pewnej grupy osób (tzw. nadgeneralizacja) przekonanie zbiorowe, zwykle niewrażliwe na argumentację.
Mówi się także o stereotypach narodowych, czyli naszych wyobrażeniach dotyczących innych narodów
Stereotyp etniczny – najczęściej spotykany rodzaj stereotypów, odnoszących się swoją treścią do grup etnicznych (innych narodów lub mniejszości narodowych). Może być albo zbyt dużym uproszczeniem reprezentacji typowych cech członków grupy etnicznej lub fałszywym twierdzeniem powtarzanych wiele razy i przyjętym przez wielu ludzi za ogólną prawdę. Użycie stereotypów często niesie niezrozumienie i jest obraźliwe.
Stereotypy etniczne mogą mieć oparcie w rzeczywistości, ale zwykle, najczęściej wobec jednostek są niedokładne, karykaturalne i obraźliwe. Tym samym stanowią podstawę dyskryminacji i rasizmu.
Tworzenie stereotypów jest spontaniczną ludzką skłonnością i takiemu upraszczaniu przekazu podlegają wszelkie ludzkie wyobrażenia o otaczających ich świecie, zarówno przyrody, jak i społeczeństwa. Ma to związek między innymi z takimi sposobami porządkowania rzeczywistości, jak kategoryzacja, generalizacja, schemat poznawczy. Jeśli fałszywe, zbiorowe, niedostatecznie uzasadnione i uparcie żywione przekonanie na temat jakiegoś wycinka rzeczywistości odnosi się do wszystkich ludzi określonej grupy, wtedy nazywana jest stereotypem (przekonania dotyczące np. pewnych zjawisk czy przedmiotów nazywana jest ogólnie schematem poznawczym).
Stereotypy często oparte są na niepełnej wiedzy oraz fałszywych przekonaniach o świecie, utrwalone są przed tradycję i trudno podlegają zmianom, a w szczególności odrzuceniu. Liczni badacze doszukiwali się jednak "ziarna prawdy" w stereotypach, powstało nawet określenie "trafność stereotypu". W przypadku pojawienia się faktów obalających stereotyp ludzie mają skłonność do traktowania go jako wyjątku - "wyjątek potwierdza regułę" lub do tworzenia subkategorii bez naruszenia kategorii podstawowej.
Inne źródła stereotypów:
· podniesienie samooceny. Stereotypowe i negatywne spojrzenie na grupę obcą pozwala poczuć się wobec niej lepiej (zobacz też: autowaloryzacja).
· teoria rzeczywistego konfliktu
· przeniesienie agresji
· twarzyzm
· międzygrupowa asymetria językowa
Stereotypy mogą prowadzić do narastania uprzedzeń wobec danej grupy. Uprzedzenia mogą być negatywne lub pozytywne, lecz w europejskiej szkole badaczy przedmiotu przyjęło się traktować uprzedzenia jako zjawiska negatywne. W związku z tym mamy do czynienia z negatywną postawą, niechęcią lub dyskryminowaniem. W przypadkach ekstremalnych może ono prowadzić do ludobójstwa (zobacz też: stereotypizacja wroga).
Stereotypy mogą być wykorzystane przez różne podmioty do manipulacji odbiorcą. Rząd danego kraju chcąc wywołać wojnę może - jeśli nie istnieje negatywny stereotyp obywateli kraju atakowanego - zainicjować kampanię w celu powstania tego negatywnego stereotypu. Taka kampania jest znana jako demonizacja.
Przykład sieci stereotypowej - mężczyzna z krajów arabskich
Mechanizm tworzenia się stereotypów w ludzkiej świadomości przedstawia model sieci skojarzeniowej[1]. Autorzy tego modelu zakładają, że pojedyncze informacje (węzły) zapisane w mózgu są ze sobą powiązane, tworząc sieć. Informacje składające się na taki węzeł podzielono na kilka kategorii:
· cechy definiujące - czyli takie, które determinują przynależność do danej grupy np. aby zostać zaliczony do grupy Polacy należy być urodzonym w Polsce, mówić po polsku, mieć polski paszport etc.;
· cechy charakterystyczne - nie definiują one kategorii, ale są ściśle z nią związane. Są to najważniejsze elementy stereotypowe. Przykładowymi cechami charakterystycznymi dla stereotypu Polaka będą "dużo pije", "pieniacz", "religijny", "patriota" etc.;
· egzemplarze - są to członkowie kategorii, z którymi osoba budująca stereotyp zetknęła się w swoim życiu. Mogą to być ludzie spotykani osobiście, ale także postacie telewizyjne, muzycy, postacie historyczne, bohaterowie literaccy etc. Przykładami takich postaci dla sieci stereotypowej Polaka będą Lech Wałęsa, Jan Paweł II, Adam Małysz etc.
Węzły sieci stereotypowych są ze sobą powiązane w rozmaitych konfiguracjach i tak np. węzeł sieci stereotypu Polaka może być połączony z węzłem sieci stereotypu Rosjanina poprzez cechę charakterystyczną "dużo pije".
Szersze znaczenie ma pojęcie stereotypu w językoznawstwie. O stereotypach mówi się nie tylko w przypadku grup etnicznych, rasowych czy płciowych, lecz także określa się każde potoczne wyobrażenie na temat dowolnego obiektu czy zjawiska utrwalone w języku. Ojcem takiego rozumienia stereotypu jest Hilary Putnam, który rozgraniczył wiedzę naukową (encyklopedyczną) na temat danego pojęcia od wiedzy potocznej. Można więc mówić o naukowym znaczeniu wyrazu "woda" - jest to pewien rodzaj cząsteczki chemicznej o określonym wzorze, oraz o jego sensie potocznym, czyli o stereotypie, wedle którego woda jest życiodajna, ma magiczną moc, oznacza świeżość, itp. Współcześnie duża grupa językoznawców poświęca się analizie stereotypów wyrażeń potocznych, pisząc o stereotypach "kamienia", "żaby" czy "kosmosu".
W językoznawstwie stereotyp nie jest pojęciem nacechowanym negatywnie, mówi się o trzech jego funkcjach:
1) poznawczej - pozwala on na szybsze przetwarzanie informacji i klasyfikowanie zjawisk;
2) wartościującej - zawiera ocenę obiektów i zjawisk, ta funkcja jest jedyną mogącą powodować negatywne konsekwencje np. w przypadku stereotypów etnicznych;
3) społecznej - wspólne stereotypy - przekonania na temat natury rzeczywistości - integrują wyznającą je społeczność i pozwalają jej określić się na tle innych grup.
Wyróżniamy trzy modele zmiany stereotypów (Weber i Crocker)
· model buchalteryjny - dostarczenie szeregu informacji niezgodnych ze stereotypem
· model przekształceniowy - wystąpienie jednej silnej, wyrazistej informacji zmieniającej stereotyp
· model wykształcenia stereotypu niższego rzędu (substereotypu, "aneksu" do stereotypu) - inf niezgodna ze stereotypem prowadzi do stworzenia subkategorii pozwalającej na przyswojenie jej bez konieczności zmiany początkowego stereotypu.
Uprzedzenie – rodzaj postawy polegającej na odrzucaniu czegoś lub kogoś bez racjonalnych przesłanek.
Uprzedzenie do kogoś lub czegoś występuje wówczas, gdy jednostka podejmuje ocenę, wyraża negatywny osąd bez wcześniejszego doświadczenia z daną osobą, czy zjawiskiem, najczęściej na podstawie plotek lub ocen znaczących innych. Uprzedzenia wynikają także z utrwalonych w danych społeczeństwach czy społecznościach stereotypów. W przypadku osób do czegoś uprzedzonych trudno je przekonać do pozbycia się uprzedzeń poprzez racjonalną argumentację.
Uprzedzenia stają się groźne dla funkcjonowania społeczeństwa lub pewnych kategorii społecznych, gdy przybierają charakter instytucjonalny i stają się częścią określonych ideologii, np.: rasizmu, szowinizmu czy seksizmu.
Mechanizm działania uprzedzeń awersyjnych jest podobny do działania fobii: jego podłożem są silne negatywne emocje takie jak lęk, wstręt, nienawiść. Każdy kontakt z przedstawicielami danej grupy jest traktowany jako zagrożenie. Uprzedzeniom awersyjnym często towarzyszy przemoc werbalna lub fizyczna, która czasem przeradza się w zorganizowany atak (holocaust podczas II wojny światowej, pogromy Żydów, rzucanie niebezpiecznymi przedmiotami w uczestników Parad Równości, porwania i morderstwa na tle rasowym). Osoba przejawiająca ten rodzaj uprzedzeń deprecjonuje lub wręcz demonizuje daną grupę, przypisując jej różne wrogie skłonności, ukryte intencje, itd. (np. twierdzenia jakoby masoni rządzili światem, w rękach Żydów spoczywała światowa finansjera, celem homoseksualistów jest zniszczenie Kościoła, a Niemcy pragną wykupić Polskę).
W tym przypadku podłożem uprzedzeń nie są silne negatywne emocje, lecz poczucie wyższości własnej grupy nad grupą dyskryminowaną. Przekonanie o niższości tej grupy wiąże się z traktowaniem jej nie jako zagrożenia, lecz jako źródło dyskomfortu czy przykrości. Jej przedstawicieli traktuje się jako ludzi konstytucyjnie mniej wartościowych - bez względu na ich dokonania. Gdyby nawet jakiś przedstawiciel dyskryminowanej grupy mógł pochwalić się ewidentnie wyróżniającymi osiągnięciami, ich istnienie będzie tłumaczone np. wyjątkowym zbiegiem okoliczności, szczęściem, przypadkiem. Ofiary dyskryminacji pełnią często rolę kozłów ofiarnych, których obwinia się za własne niepowodzenia. Jednocześnie deprecjacja danej grupy zwiększa wartość własnej grupy zgodnie z mechanizmami dehumanizacji. Uprzedzenia dominatywne przejawiają się poprzez protekcjonalne traktowanie dyskryminowanych, połączone z deklaracjami typu: "nie mam nic przeciwko ... (Żydom, Cyganom, Murzynom), ale niech trzymają się z dala ode mnie".
Podłożem uprzedzeń tego rodzaju jest niski poziom poczucia własnej wartości, czy też kontrast między niską oceną siebie a (mniej lub bardziej świadomą) wysoką oceną dyskryminowanej grupy. Jednostka, aby nie czuć się gorsza, będzie obniżała wartość grupy, którą dyskryminuje, aby w ten sposób zwiększyć poczucie własnej wartości (dehumanizacja). Mamy tu do czynienia z typowym zjawiskiem zazdrości, czy zawiści. Ten rodzaj uprzedzeń często przejawiają osoby o niskich zasobach finansowych względem osób bogatych. Obniżanie ich wartości polegać będzie na wysuwaniu oskarżeń typu "dorobili się na cudzej krzywdzie", "każdy bogaty jest złodziejem" i pielęgnowaniu skojarzenia między bogatymi a złodziejami. W ten sposób jednostka może wytłumaczyć sobie, że nie jest bogata, ponieważ nie jest złodziejem. Jednocześnie cały czas pragnie dołączyć do grupy osób bogatych, co napędza jej zawiść.
· Wychowanie i kultura
Każde dziecko wychowuje się w określonym środowisku i zdobywa wiedzę o świecie w oparciu o to z czym ma kontakt. Dzieci przyswajają większość wartości w ciągu dziesięciu pierwszych lat życia, a ich przyjmowanie następuje głównie przez obserwację i naśladowanie starszych.[1] Kultura, wartości i postawy rodziców są dla dziecka głównymi wskazówkami do interpretowania otoczenia. Dotyczy to również stosunku i otwartości wobec odmiennych grup społecznych i narodowościowych. Jest więc jasne, że dzieci przejmują stereotypy i uprzedzenia swoich rodziców. Przykładem uprzedzeń tworzących się głównie w ten sposób jest stosunek Polaków do Romów. Mimo że Romowie żyją w Polsce już od wielu wieków, nadal dla większości z nas pozostają obcy i niezrozumiali. Owszem, uznajemy ich prawo do "zwykłego" życia wśród nas, ale tylko z racji współczucia dla ich ubóstwa, a nie z naturalnych relacji międzyludzkich, gdzie każdy ma prawo do bycia sobą. Według badań CBOS w 2004 roku sympatię do Romów deklarowało 15% badanych Polaków zaś niechęć 56%.[2] Chociaż w ostatnich latach postawa wobec Romów uległa znacznej poprawie (w 1994 roku niechęć wobec nich deklarowało 75% badanych), to ciągle pozostają oni jedną z najbardziej nie lubianych przez Polaków grup etnicznych. Niechęć wobec Romów można określić jako zakorzenioną w kulturze, co jest najbardziej widoczne w warstwie językowej - np. w potocznych określeniach takich jak "ocyganić" (oszukać) czy "wycyganić" (wyprosić, wyżebrać), a także w przesądach np. w tym, że "cyganka może zauroczyć małe dziecko". Bardzo silny jest też negatywny stereotyp Romów, postrzeganych jako złodzieje, lenie i nieuki. W podobny sposób tworzone są stereotypy i uprzedzenia wobec innych grup społecznych i etnicznych.
· Historia
Historyczne źródła tworzenia się uprzedzeń i stereotypów są ściśle związane z wychowaniem młodych ludzi. Historia narodowa wpływa na ich świadomość w dość szerokim stopniu. Po pierwsze samo zetknięcie się z informacjami historycznymi dokonuje pewnego podziału, na grupy społeczne i narodowościowe które odegrały pozytywną rolę w historii (w przypadku Polski będą to na przykład Francja i Stany Zjednoczone), a także te, które zapisały w niej czarne strony (w przypadku Polski Niemcy i Rosja). Po drugie historia determinuje w pewien sposób zawartość literatury narodowej, z którą stykają się młodzi ludzie w procesie edukacji. Takie przekazy, opisujące losy konkretnych ludzi i wywołujące emocje w znacznie większym stopniu, pobudzają tworzenie się określonych stereotypów i uprzedzeń wobec przedstawicieli opisywanych w nich grup społecznych czy narodów. Po trzecie wreszcie, historia w oczywisty sposób warunkuje stereotypy i uprzedzenia konkretnych osób, te zaś przekazują je swoich potomkom. Można przyjąć, że niechęć Polaków do Rosjan i Niemców wynika w największej mierze właśnie z tego.
· Przekazy medialne
Współcześnie media "tworzą" rzeczywistość. Zaawansowana technika tworzenia przekazów radiowych, telewizyjnych oraz Internetowych sprawia, że odbiorca czuje się doskonale poinformowany. Faktycznie jednak, to dziennikarze i producenci decydują od tym co i w jaki sposób przedstawić, a kierują się w tym własnymi założeniami i wartościami, ale także wytycznymi swoich zwierzchników. Poza garstką najbardziej wyrobionych odbiorców większość obywateli kształtuje swoje poglądy na temat innych narodowości i kultur na podstawie przekazów telewizyjnych, radiowych czy prasowych. Zakładają oni, że to co się tam znajduje jest czystym odzwierciedleniem rzeczywistości. Według Geerta Hofstede'a[3] dzieje się tak, ponieważ dziennikarze mają moc sterowania ludzką uwagą i tworzenia takiego obrazu rzeczywistości, który będzie przez publiczność postrzegany jako prawdziwy (faktycznie może być zupełnie fałszywy). Jest wielu dziennikarzy, którzy dążą do przedstawiania rzeczywistości w biało-czarnych barwach i wskazywania kto ich zdaniem jest zły a kto dobry. Podobny mechanizm kształtowania ludzkich postaw zachodzi w przekazach fabularnych, w których łatwo jest dokonać stereotypizacji konkretnych grup społecznych. Bardzo dobrym przykładem tego są amerykańskie, niskobudżetowe produkcje filmowe w których najczęściej Rosjanie i Chińczycy to bezwzględni przestępcy bądź skorumpowani oficerowie, Serbowie to bezwzględni najemnicy, zaś Amerykanie (oczywiście kierujący się wyłącznie wzniosłymi wartościami) muszą z wyżej wymienionymi "zrobić porządek".
Rozbudzenie negatywnych stereotypów i uprzedzeń wyłącznie poprzez medialne przekazy można nazwać stygmatyzacją medialną. Przykładem takiego mechanizmu w Polskim społeczeństwie jest duża niechęć wobec Serbów, a przede wszystkim wobec Arabów. Serbowie są Polakom znani wyłącznie z przekazów o konfliktach militarnych w byłej Jugosławii i Kosowie (przekazów często zakrawających na propagandę, co potwierdza tezę Hofstede'a o tworzeniu "telewizyjnej rzeczywistości"), więc stereotyp Serba w Polsce zbudowany jest z cech związanych agresją i brutalnością. Podobny mechanizm, ale znacznie silniej oddziałujący na umysły ludzi zachodzi w przypadku mieszkańców krajów Arabskich. Polacy postrzegają tę grupę przez pryzmat przekazów medialnych o aktach terrorystycznych, konflikcie w Palestynie, wojnie w Iraku itp. Niewiele wiemy o "prawdziwym" Bliskim Wschodzie, o życiu codziennym zwykłych obywateli, o tradycjach, zdobyczach kultury czy atrakcjach turystycznych. Wiadomości takie nie są "atrakcyjne" medialnie, dlatego nie mają szansy dotrzeć do polskiego odbiorcy.
· Negatywne doświadczenia
Każde zetknięcie się z przedstawicielem innej grupy społecznej powoduje, przynajmniej w minimalnym stopniu, modyfikację stereotypu o tej grupie. Jeśli doświadczenia z przedstawicielem grupy, która nie miała wcześniej wyraźnego stereotypu są negatywne, zostaje zbudowana podstawa uprzedzenia.
1. ↑ Geert Hofstede, "Kultury i organizacje", PWE Warszawa 2000, str. 343
2. ↑ Stosunek do innych narodów, komunikat z badań, CBOS, styczeń 2005 r.
3. ↑ Geert Hofstede, "Kultury i organizacje", PWE Warszawa 2000
Zawiść to uczucie dyskomfortu powstające wtedy, gdy osobiste cechy, posiadane przedmioty lub osiągnięcia nie dorównują ich poziomowi/jakości u innych osób. W zawiści osoba chce posiadać to, co ma inny albo życzy drugiemu, aby był tego pozbawiony. Emocja ta może być złośliwa, a nawet przewrotna, kiedy aktor uważa, że pewnych atrybutów, dóbr, które on ma nikt inny mieć nie powinien. Zawiść jest szkodliwa i destruktywna dla stanu ducha
Zawiść vs. zazdrość zazdrość ma miejsce gdy aktualny lub pożądany związek romantyczny jest zagrożony przez osobę trzec...
ela.roza