NIEMCY
NIEMCY W OKRESIE MONARCHII WCZESNOFEUDALNEJ (X-POŁOWA XIIIW)
911-Książęta wybrali na króla Niemiec księcia szczepowego Franków, Konrada
919-936- książe saski Henryk I Ptasznik na tronie Niemiec- narzucił swój autorytet i zwierzchnictwo książętom szczepowym
936-973- panowanie Ottona I Wielkiego- początek wschodniej ekspansji politycznej Niemiec na kraje słowiańskie
962- Otton I koronowany w Rzymie na cesarza przez papieża
1180-zwycięstwo cesarza Fryderyka I z rodu Welfów-sukces władzy królewskiej i zmierzch potęgi księstw szczepowych
Uniwersalizm cesarski panowanie nad całym światem chrześcijańskim- konflikt między tiarą a koroną
I.STOSUNKI GOSPODARCZE
1.Rozwój gospodarczy- Niemcy- kraj rolniczy opierający się na wielkiej własności a w jej ramach na drobnych gospodarstwach uprawianych przez feudalnie uzależnionych chłopów
XIIW- Ożywienie gospodarczej- pojawienie się szerszej gospodarki wymiennej, powstanie miast i związany z tym rozwój handlu i przemysłu cechowego
2.Powstanie stanu szlacheckiego. Rycerstwo przekształciło się w stan dziedziczny(przywileje) - o przynależności do stanu szlacheckiego decydowały narodziny z ojca rycerza (wielka własność lenna-> rozwarstwianie się feudałów, powstawanie różnych grup szlacheckich – różne prawa)
XIIw- zakaz wstępowania chłopów w stan rycerski
3.Książęta szczepowi terytorialni(Xw wyższa szlachta [książęta rzeszy, rycerstwo, ministerałwie])
a)od Xw. Na terytorium Niemiec, odrodziły się dawne księstwa szczepowe, nawiązujące do pierwotnego germańskiego osadnictwa szczepowego. Należały do nich: księstwo saskie, alamańskie (szwabskie), frankońskie, bawarskie oraz lotaryńskie. Na czele tych księstw stali książęta zwani hercogami (oni wybierali króla niemieckiego i to z reguły z własnego grona)
1180-spór między dwiema dynastiami szczepowymi Hohenstaufów i Welfów -Henryk Lew (oskarżony o felonię) skazany na wygnanie. Likwidacja potęgi książąt szczepowych i zmniejszyć ich księstwa przez lenna; jego księstwa rozdzielone między wasali; powstały nowe lenna (hrabstwa, marchie, palatynaty); od XIIw powstały biskupstwa i inne jako lenna królewskie
b)po upadku Henryka Lwa, ukształtowało się w Niemczech nowe pojęcie wyższej szlachty, którą tworzyli odtąd książęta Rzeszy. Stan ten obejmował panów świeckich i duchownych, którzy dzierżyli lenno bezpośrednio od króla i nie byli wasalami żadnego pana świeckiego
4.Ministeriałowie służebnicy-(Xw)osoby rekrutujące się z ludności niewolnej, którym królowie i możnowładcy powierzali funkcje jak swoim wasalom w sł wojskowych i zarządzie seniorii. Pozostawali w ścisłej zależności od pana i dzięki temu panowie mieli z nich większe korzyści niż z niezdyscyplinowanych wasali. Panowie wynagradzali ich utrzymaniem na dworze, żołdem oraz nadawali ziemie w formie lenna, które określano jako lenno służebne; nasilenie w XIIw
Ministerialitet- kształtowanie się niższej szlachty z dołów społecznych; zjawisko w Europie (Polska – mołodycy)
5.Ludność wiejska
Poddaństwo osobiste- pracowanie na dworze pana jako słudzy domowi, rzemieślnicy albo parobkowie
Poddaństwa gruntowe- poddany osiedlony na gospodarstwie był dziedzicznie przywiązany do posiadanego gruntu i nie mógł go opuścić bez zgody pana; renta feudalna
6.Rodzaje miast:
a)miasta cesarskie- dość liczne, zakładane przez królów niemieckich, którzy widzieli w nich siłę zdolną do rozsadzenia potęgi książąt szczepowych. Czasem i miasta lokowane przez innych panów stawały się później na mocy przywileju miastami cesarskimi. Miasta te podlegały bezpośrednio królowi. Wobec króla zobowiązane były do ograniczonych świadczeń pieniężnych i wojskowych
b)miasta biskupie- dość rychło wyzwoliły się spod zwierzchnictwa biskupów i uzyskały prawa podobne do miast cesarskich. Podporządkowane też zostały bezpośrednio królowi, z tym, że świadczenia ich na rzecz Rzeszy były jeszcze niższe we właściwych miastach cesarskich. Od XIVw przyjęła się dla nich nazwa wolnych miast Rzeszy
c)miasta krajowe- zakładane przez świeckich władców terytorialnych. Pozostawały one w większej lub mniejszej zależności od swych panów. Niektóre z nich dochodziły do podobnie wysokiej pozycji jak miasta Rzeszy, niektóre wysuwały się na czoło życia gospodarczego całej prowincji i przewyższały swoim znaczeniem gospodarczym pobliskie miasta cesarskie
7.Społeczeństwo stanowe: szlachta, mieszczaństwo, chłopi. Odrębny stan stanowiło duchowieństwo. Wyższa hierarchia duchowna, biskupi i opaci uzyskali w państwie stanowisko równorzędne z feudałami świeckimi i razem z nimi tworzyli wspólną kategorię książąt Rzeszy (podział gdy jeszcze nie było rozdrobnienia feudalnego)
II.USTRÓJ PAŃSTWA
1.Królestwo niemieckie a cesarstwo
962- Otton I koronowany przez papieża na cesarza rzymskiego. Przez kolejne 8 wieków godność króla niemieckiego łączyła się z godnością cesarską. Królowie niemieccy koronowali się osobną niemiecką koroną królewską w Akwizgranie (dawnej rezydencji Karola Wielkiego), osobno koronę cesarską w Rzymie. Między cesarstwem i królestwem Niemiec istniał tylko rodzaj unii personalnej
-od koronacji Otona I uważano cesarstwo za cesarstwo rzymskie i chrześcijańskie; koncepcja państwa uniwersalnego – cesarstwo granicami świata chrześcijańskiego; cesarz rzymski obrońcą chrześcijaństwa)
XIIw- określano cesarstwo jako Święte Cesarstwo Rzymskie. Uczeni prawnicy głosili tezę, iż cesarstwo średniowieczne stanowili kontynuację cesarstwa starożytnego- wzrost uniwersalistycznych aspiracji cesarzy do podporządkowania sobie ludów i państw znajdujących się poza granicami Niemiec (cesarze panami świata mającymi szczególne uprawnienia)
XIIIw- opór władców chrześcijańskich w stosunku do aspiracji cesarzy niemieckich zmierzających do podporządkowania sobie lub ograniczenia niezależności władców chrześcijańskich. „Król jest cesarzem w swoim królestwie”- jest władcą od nikogo niezależnym i suwerennym i ma również suwerenną, równą cesarskiej władzę wewnątrz swego królestwa
XIV i XVw- ostateczne wygaśnięcie uniwersalistycznych aspiracji cesarstwa
-do XIw- cesarze uważali się za zwierzchników Kościoła i pretendowali do prawa obsadzania tronu papieskiego i do prawa składania papieży z urzędu. Od reform kluniackich (XI)- Kościół wyzwolił się spod przewagi cesarskiej i uzyskał pewną samodzielność (papieże chcieli wywyższyć swoją władzę na cesarzami)
XIIIw- groźny konflikt między papieżem Innocentym III a cesarzem Fryderykiem II, który skończył się złożeniem cesarza z tronu i odsądzeniem od korony cesarskiej całej dynastii Hohensfaufów przez papieża Innocentego IV w 1245r
XVw- cesarze niemieccy nazywani „cesarzami rzynskimi narodu niemieckiego”- wyrażało to rezygnację królów niemieckich z dawnych uniwersalistycznych aspiracji, podkreślając to, że władza cesarska ogranicza się już tylko do narodu niemieckiego
2.Władza królewska- przez długi czas utrzymywali silną władzę królewską- do końca XIIw zachowali w Niemczech duży autorytet (władcy elekcyjni spośród wielkich feudałów)
Schyłek XIIw- oznacza początek właściwego załamania się władzy królewskiej
Król niemiecki był przedstawicielem państwa na zewnątrz, był naczelnym wodzem, najwyższym panem lennym i najwyższym sędzią. Przez długi czas posiadał regalia (dobra koronne-prawo bicia monety, pobierania ceł, nadawania praw targowych, regale górnicze itp.)- źródło poważniejszych dochodów (koronacja podkreślała autorytet)
3.Upadek księstw szczepowych. Początki księstw terytorialnych
Xw- powstanie Królestwa Niemieckiego (wzmocnienie pozycji książąt szczepowych)
XIIw- powstanie licznych księstw biskupich jako terytoriów bezpośrednio zawisłych od króla. W interesy książąt szczepowych godziło zakładanie na obszarze całego państwa miast królewskich, bezpośrednio zawisłych od cesarza. Akcja ta oznaczała równocześnie dalsze wyzbywania się przez królów posiadanych jeszcze uprawnień, umniejszanie dóbr koronnych i dochodów z regaliów.
1180-likwidacja księstw szczepowych. W rzeczywistości władza królewska stanęła wobec o wiele liczniejszych, bezpośrednich wasali świeckich i duchownych, którzy przystąpili do walki o szersze przywileje i większą niezależność
1220 i 1232- Fryderyk II udziela szerokich przywilejów- monarcha zrzekł się na rzecz książąt wielu swych podstawowych uprawnień- zwłaszcza skarbowych
4.Następstwo tronu- monarchia do końca swojego istnienia (1806) była elekcyjna. Zasada: prawo do tronu przysługuje synowi króla, elekcja dokonywała się tylko w obrębie rodu królewskiego. Jeśli król nie pozostawił męskiego potomka dochodziło do rozdwojonych elekcji (2 królów) i do walk wewnętrznych, do których mieszało się papiestwo zainteresowane, zwłaszcza w wypadku elekcji rozdwojonej, osobę króla niemieckiego jako przyszłego cesarza. Wówczas koronacja papieska mogła decydować o zwycięstwie jednego z kandydatów. Król wybierany przez liczne grono feudałów. Elekcja nie sprzyjała zjednoczeniu państwa.
5.Przymus lenny- podlegali mu królowie niemieccy- musieli każde opróżnione lenno w ciągu 1roku dać innemu wasalowi. Zasada ta sprzyjała rozdrobnieniu feudalnemu
6.Stosunek państwa do Kościoła. Biskupi i opaci posiadający olbrzymie dobra odgrywali w państwie doniosłą rolę. Od koronacji Ottona I Kościół stał się narzędziem w ręku króla, który swobodnie obsadzał urzędy biskupie oddanym sobie osobom. (reformy kluniackie)
XIw- tendencje w Kościele do przeprowadzania reformy
1122-konkordat wormacki- koniec długotrwałego sporu o inwestyturę. Konkordat rozwiązał sprawę w sposób kompromisowy z korzyścią dla Kościoła:
a)prawo kościoła do obsadzania biskupstw przez wybory kanoniczne
b)konkordat oddzielił nadanie urzędu biskupiego od uposażenia biskupiego (wręczenie np. berła a nie pastorału)
c)dopiero po inwestyturze odbywała się konsekracja biskupa, król, który miał możliwość odmówienia inwestytury elektowi, zachował więc pewien wpływ na obsadę biskupów (biskupi – Książętami Rzeszy; panują w księstwach biskupich)
7.Zarząd centralny państwa
-zjazd nadworny (Hoftag)- charakter podobny do angielskiej czy francuskiej kurii królewskiej. Gdy urzędnicy, wchodzący w skład zjazdu, stali się wasalami, zjazd nadworny nabrał charakteru zjazdu bezpośrednich wasali królestwa. Rozstrzygały o najważniejszych sprawach; zjazd zwoływał król
1180-w tych zjazdach uczestniczyli od tego roku wszyscy książęta terytorialni
Palacje- rozsiane po całym kraju ośrodki zarządu dóbr koronnych (koncentracja życia państwowego)
-kanclerz, cześnik, marszałek itp.
8.Zarząd lokalny- ulegał stopniowemu zanikowi przez rozwój księstw szczepowych
Landwójt (wójt)- sprawował zarząd dóbr koronnych, sądownictwo
Palatyni- urząd wprowadzony przez Ottona I- dla sprawowania nadzoru nad księstwami szczepowymi i pilnowania interesów króla na ich terenie. Urząd ten także uległ feudalizacji
Landgrawaty – księstwa terytorialne
Burgrabiowie – czuwali nad miastami
III.ŹRÓDŁA PRAWA
1.Prawo ziemskie
1220-1235- powstanie spisu zwyczajowego prawa niemieckiego pt. „Zwierciadło Saskie”- spis prywatny dokonany przez rycerza saskiego Eike von Repkow. Zwierciadło ujednolica praktyki prawa na obszarach Niemiec. Eike uznany za twórcę języka prawniczego Niemiec; prawo ziemskie i prawo lenne; autorytet i popularność; poza Niemcami też
1356-Złota Bulla- zgodnie z postulatem Zwierciadła Saskiego- ustalenie listy książąt elektorów
1374-bulla papieska potępia niektóre artykuły Zwierciadła. Do tych 14 artykułów potępionych należy m.in. artykuł, w którym Eike dopuszcza jako środek dowodowy ordalia (sądy boże), wbrew potępieniu ordaliów przez sobór laterański w 1215r
2.Prawo miejskie- wykształciła się tylko pewna liczba odrębnych systemów prawnych. W niewielkim prawie miejskim rozwinął się szereg instytucji prawnych, w szczególności związanych z obrotami handlowym, które przyczyniły się do rozwoju nowożytnego porządku prawnego i to nie tylko w Niemczech, ale również w innych krajach; jednolite bo miasta filialne przejmowały system prawa od macierzystych; porady prawne, ortyle, wilkierze
3.Prawo lenne- normowało stosunki lenne wynikające z kontraktu lennego zawartego między wasalem a seniorem; w „Corpus Iuris Civilis”, „Libri Feudorum” (zwyczaje pr lennego)
Prawo dworskie (Hofrecht)- normowało stosunki prawne chłopskiej ludności poddańczej. Źródła poznania tego prawa są nieliczne
Prawo górnicze- rozwinęło się na terytorium Rzeszy bardzo wcześnie. Szczególne znaczenie miało prawo górnicze spisane już w XIIIw. w czeskiej Ihlavie na Morawach
IV. CHARAKTERYSTYKA OKRESU
1.Charakter monarchii wczesnofeudalnej od X do XIIIw., cechującej się silną władzą królewską dominującą nad siłami odśrodkowymi reprezentowanymi przez wielkich feudałów. 2 okresy rozgraniczone rokiem 1180:
a)główną rolę odgrywali książęta szczepowi i ich tendencje odśrodkowe. Przyczyny:
-wysoki autorytet króla niemieckiego przez jednoczesne bycie cesarzem rzymskim i reprezentowanie programu panowania nad całym światem chrześcijańskim
-wielkie dobra królewskie oraz księstwa szczepowe w których sami byli władcami dziedzicznymi
-w walce z książętami szczepowymi królowie przeciwstawiali im nową, sobie poddaną arystokrację feudalną, świecką i duchowną.
b)książęta terytorialni świeccy i duchowni podjęli walkę o większe uniezależnienie się od królów niemieckich. Przywileje Fryderyka II otworzyły bramę przed postępującym rozdrobnieniem feudalnym, dlatego na połowie XIIIw. zamyka się okres monarchii wczesnofeudalnej
ROZDROBNIENIE FEUDALNE I KSZTAŁTOWANIE SIĘ MONARCHII STANOWYCH W NIEMCZECH (OD POŁOWY XIIIW DO KOŃCA XVW)
1254-1273- zamęt wewnętrzny i okres bezkrólewia w Niemczech. Niemcy w stanie rozdrobnienia i anarchii. Wśród książąt najpierw maksymalne przywileje uzyskali elektorzy (ci książęta, którzy mieli prawo wybierania króla)
XIIIw- miasta odgrywają poważną rolę polityczną, łącząc się w związki prowadzące własną politykę i wojny
XIVw- księstwa terytorialne stworzyły sieć państewek zapewniających pewne bezpieczeństwo kraju pogrążonego w anarchii feudalnej. Władza królewska uległa dalszym ograniczeniom
1273-wkroczenie na tron króla Rudolfa Habsburga
Od 1438- elektorzy wybierali z reguły na tron przedstawiciela rodu Habsburgów, panującego dziedzicznie w Austrii
1740- do tego roku korona cesarska utrzymała się w dynastii Habsburgów by następnie przejść na dynastię Habsbursko- Lotaryńską (1745-1806)
XVw- podejmowane przez cesarzy próby wzmocnienia władzy centralnej i reformy ustroju Rzeszy nie dały rezultatu. Niemcy pozostały krajem niezjednoczonym
I. STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOŁECZNE
1.Rozwój gospodarczy
XIII i XIVw- spotęgowanie wzrostu gospodarczego. Rozszerzyła się wymiana handlowa między południem i północą. Wzrost gospodarczy Niemiec przyczynił się do dalszego rynku, ale nie zdołał doprowadzić do powstania rynku ogólnonarodowego i do stworzenia podstawa gospodarczych zjednoczenia Niemiec. W specyficznych warunkach geograficzno-gospodarczego położenia Niemiec, rozwój sił wytwórczych i kształtowanie się większych rynków lokalnych posłużyły jedynie politycznemu jednoczeniu się szeregu księstw terytorialnych. Proces jednoczenia zatrzymał się na tym etapie
2.Szlachta
XIIw- wyodrębniła się grupa wyższej szlachty (wszyscy książęta terytorialni, pozostający w bezpośredniej zależności lennej od cesarza); ich liczba wzrastała; na czele elektorzy
-rycerze- mimo, że pozostawali w bezpośredniej zależności od Rzeszy, nie mieli stanowiska książąt terytorialnych
XVw- zrzeszanie się rycerzy w związek rycerstwa, występując przeciw książętom terytorialnym, a także i przeciw miastom
XVIw- sytuacja prawna rycerzy została uregulowana jako wolnego rycerstwa Rzeszy
-szlachta krajowa (reszta szlachty) pozostawała w zależności od władców, na terytoriach których miała swe lenna. Nie pozostawali w bezpośredniej zależności od króla. Często dzierżyli posiadłości, które przekraczały rozmiarami drobniejsze księstwa terytorialne
3.Ludność wiejska
XIIw- poprawa położenia chłopów związana z rozwojem gospodarki pieniężnej. Redukcji uległy uprawiane przez panów folwarki. Rozszerzyła się natomiast gospodarka czynszowa
Kolonizacja niemiecka- ruchy migracyjne polegające na masowym przenoszeniu się ludności chłopskiej z zachodu na tereny bardziej dla niej atrakcyjne, położone na wschód od Łaby. Ruch ten przekroczył grnice Niemiec
XIII i XIVw-poprawienie położenie chłopów w Niemczech północno-wschodnich stało się korzystniejsze niż na południu i zachodzie
XV i XVIw- nastąpiło pogorszenie sytuacji chłopów w wyniku powstania na tych terenach gospodarki folwarczno- pańszczyźnianej
4.Miasta i mieszczaństwo
XIIIw- miasta uzyskiwały pewną niezależność od pana miasta i rozbudowały własny samorząd
XIII i XIVw- wyzwolenie się miast spod władzy wójta a zarząd przyjęła władza miejska
XVw- kurczenie się samodzielności miast pod naciskiem władców terytorialnych, którzy zaczęli podporządkowywać sobie miasta położone w obrębie ich władztw
A)RZESZA
1.Władza królewska- upadek władzy królewskiej w Niemczech i zmierzch uniwersalizmu cesarskiego
XIII\XIVw- ponowny konflikt o inwestyturę- powstanie nowych doktryn, z których jedne głosiły przewagę władzy świeckiej, drugiej przewagę władzy duchownej nad świecką
-teoria kurialna-zwierzchnictwo nad władzę świecką przysługuje władzy duchownej
-teoria imperialna- równość obu władz świeckiej i duchownej, lub nawet przewagę władzy świeckiej
-teoria koncyliarna- zwierzchnictwo soboru
XVw-ruch soborowy
1414-1418-sobór w Konstancji- proklamował zwierzchnictwo soboru nad papieżem
XIVw- Henryk VII podjął ideę monarchii uniwersalnej
Od XVw- cesarstwo rzymskie było już tylko Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego
2.Następstwo tronu- początki zupełnej swobody w wyborze kandydata; elekcja
1356-Złota Bulla cesarza Karola IV- unormowanie sprawy elekcji. Określała przede wszystkim skład grona 7 elektorów (4 książęta świeccy oraz 3 duchowni).Skład elektorów utrzymywał się prawie bez zmian do 1806. Po elekcji odbywała się najpierw koronacja na króla niemieckiego w Akwizgranie, następnie król udawał się do Rzymu dla otrzymania korony i godności cesarskiej; wybór w Frankfurcie nad Menem; książęta elektorzy – otrzymywali uprawnienia w ich księstwach
3.Urzędy
XIVw- Rada Nadworna- w jej skład wchodzili radcy i sekretarze. Najważniejsze miejsce w Radzie mieli kanclerz nadworny i ochmistrz, którzy przewodniczyli Radzie pod nieobecność króla
-Zjazd Nadworny- obok wszystkich książąt świeckich i duchownych także panowie będący bezpośrednimi wasalami Rzeszy (Hoftag)
XIIIw- zaczęto powoływać do Zjazdu przedstawicieli miast cesarskich, którym książęta przez długi czas odmawiali równouprawnienia
XVw-Nowa nazwa Hoftagu-Sejm Rzeszy (Reichstag) -oststeczne ustalenie składu. Uchwała Hoftagu była wymagana w trzech sprawach:
-podjęcia przez króla wyprawy koronacyjnej do Rzymu
-powołania książąt Rzeszy na wyprawę wojenną, co wyraźnie ograniczało uprawnienia wobec wasali jako ich zwierzchnika lennego
-nałożenia podatków ogólnopaństwowych, co faktycznie miało miejsce bardzo rzadko. Nie stanowił on właściwej reprezentacji stanów (ale do niej zbliżony); -> nie ma przedstawicieli wszystkich grup społ członkowie nie byli wybierani w wyborach
4.Sądownictwo
-pokoje ziemskie (landfrydy)- grupy osób tworzyły sprzysiężenia, zobowiązując się do przestrzegania pewnych zasad, ograniczających sposób prowadzenia wojny (pokój boży i rozejm boży). Równocześnie z ogłoszeniem landfrydów organizowano specjalne sądy pokoju ziemskiego dla sądzenia spraw o naruszenie landfrydu; lanfryd prowincjonalny i państwowy
-landfrydy państwowe- dochodziły do skutku na Hoftagu. Najstarszy pokój państwowy został zawarty w 1103r. w Mogucji
-wieczysty landfryd wormandzki z 1495- wprowadził na zawsze zakaz wojny prywatnej. Teksty landfrydów, ujmowane w formie ustaw, zawierały wiele przepisów z dziedziny prawa karnego
B)WŁAZTWA TERYTORIALNE
XVw- wielu książąt uzyskało na swych terytoriach władzę niemal suwerenną. Królom niemieckim pozostały ostatecznie jedynie pewne honorowe atrybuty i raczej formalne, oparte na stosunku lennym zwierzchnictwo lenne
Proces zjednoczenia zatrzymał się na szczeblu władztw terytorialnych (zwierzchnictwo terytorialne w drodze rozwoju praw z immunitetów)
XIVw- konna armia lenna straciła swą wartość bojową ze względu na swe braki organizacyjne i przestarzałą taktykę. Przymus lenny uniemożliwiał królom powiększenie dóbr królewskich przez wcielenie do nich opróżnionych lenn
Regalia królewskie ograniczały książąt terytorialnych zabraniając im korzystania z określonych uprawnień (jak np. bicie monety);
prawo ewokacji – pozwalałao królowi wywoływać przed swój sąd spr sądzone na terenie królestwa
1220-I przywilej Fryderyka II- dla książąt duchownych
1232- II przywilej Fryderyka II- dla książąt Rzeszy
...
edytalech