Gleba - biologicznie czynna powierzchniowa warstwa litosfery, powstała ze skały macierzystej pod wpływem czynników glebotwórczych (głównie organizmów żywych, klimatu i wody) i podlegająca stałym przemianom. Gleba składa się z trzech faz:
- stałej – obejmującej cząstki mineralne, organiczne i organiczno-mineralne o różnym stopniu rozdrobnienia
- ciekłej – wody, w której są rozpuszczone związki mineralne i organiczne tworzące roztwór glebowy
- gazowej – mieszaniny gazów i pary wodnej
Kształtowanie stosunków ilościowych pomiędzy poszczególnymi fazami można osiągnąć przez wykonanie melioracji wodnych, agromelioracji, fitomelioracji, uprawę roli itp. Stosunki ilościowe trzech faz w glebie charakteryzuje się przez określenie gęstości objętościowej, porowatości, wilgotności i zwięzłości. Ze względu na zróżnicowanie materiału glebowego w profilu wyróżnia się gleby:
- całkowite, które w całym profilu (do 1,5 m) są zbudowane z tego samego materiału, np. z piasku, gliny, pyłu; zróżnicowanie uziarnienia profilu powodują wyłącznie procesy glebotwórcze
- niecałkowite, które do głębokości 1,5 m zawierają przynajmniej dwie różne warstwy, np. piasek do głębokości 0,8 m, a poniżej glinę.
Na podstawie składu granulometrycznego, oraz wielkości oporów, na jakie napotykają narzędzia i maszyny uprawowe, gleby dzieli się na:
- lekkie - są łatwe do uprawy dzięki małej zwięzłości w stanie suchym i niezbyt dużej przylepności w stanie mokrym; ich żyzność i urodzajność oraz właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne zależą od średnicy ziaren piasku, zawartości części spławianych i próchnicy; w praktyce gleby te nazywane są glebami piaskowymi
- średnie - stawiające średni opór narzędziom uprawowym
- ciężkie - stawiające duży opór narzędziom uprawowym; mają wąski przedział optymalnej wilgotności uprawowej, w którym normalna uprawa mechaniczna jest możliwa
- bardzo ciężkie - posiadające bardzo wąski przedział optymalnej wilgotności uprawowej; gleby te są bardzo trudne do uprawy.
Próchnica Gleb – proces rozkładu, głównie roślinnego, który zostaje nagromadzony w glebach, albo na jej powierzchni (np. w lesie jako runo). Zależnie od rozpatrywanych właściwości, stosowane są różne określenia próchnicy:
- próchnica iluwialna
- próchnica kwaśna
- próchnica nadkładowa
- próchnica nasycona
Żyzność gleby - naturalna zdolność gleby do zaspokajania potrzeb roślin. Stanowi ona zespół morfologicznych, fizycznych, chemicznych, fizykochemicznych, biochemicznych i biologicznych właściwości gleby, zapewniających roślinom odpowiednie warunki wzrostu.
Miarą żyzności jest liczba gatunków roślin na danym areale. Naturalna żyzność gleby jest wynikiem procesu glebotwórczego i zależy od zawartości w glebie m.in. koloidów glebowych, związków mineralnych, próchnicy, drobnoustrojów. Żyzność gleby zwiększa się m.in. poprzez odpowiednie nawożenie, uprawę, stosowanie płodozmianu i meliorację. Przydatność gleby do produkcji roślinnej określa się na podstawie jej żyzności, urodzajności i produktywności.
Cechy morfologiczne gleby:
- Miąższość to suma głębokości każdego jednorodnego genetycznie poziomu w profilu glebowym począwszy od powierzchni, aż po skałę macierzystą. Odmiany gleb skał niemasywnych posiadają najmniejsze profile, wynika z tego następujący podział gleb:
- całkowicie głębokie, powyżej 150cm;
- niecałkowicie głębokie, poniżej 150cm;
- średniopłytkie oraz płytkie, poniżej 50cm.
- Barwa jest cechą zmieniającą się zależnie od nasłonecznienia, stopnia rozdrobnienia i wilgotności. Barwa gleby jest zależna od barwy swoich części składowych. Czerń nadaje próchnica; żelazo II wartościowe szarozielonkawą i niebieską, a III wartościowe żółtą, szarą i rdzawoczerwoną. Chłonność ciepła, a także jego przewodnictwo po części zależą od barwy.
- Struktura gleby jest stanem połączenia odmiennych elementarnych cząstek stałych. W glebach mineralnych wyróżniamy strukturę: słupkową, pryzmatową i warstwową. W glebach organicznych: gruzełkowatą, proszkową i ziarnistą.
- Układ glebowy to sposób ułożenia agregatów oraz ziaren w glebie. Wyróżniamy 4 rodzaje takich układów:
- luźny – ziarna, agregaty, żwiry i nie sklejone piaski są ułożone luźno;
- pulchny – makropory są tak ułożone, że tworzą się porowatości. Występuje to w glebach powstałych z lessów, a także w murszowo-torfowych. Daje to korzystne warunki cieplne, powietrzne i wilgotnościowe dla rośli;
- zwięzły – szczelnie przylegające agregaty minimalizują przestrzenie mikroporowate, na madach i utworach pylastych;
- zbity – różne pod względem wielkości ziarna przylegają ściśle tworząc tzw. bezstrukturalną masę glebową( na glebach gliniastych.
- Nowotwory glebowe, czyli konkrecje są dziełem procesów glebotwórczych. Do ich najważniejszych cech zaliczamy odmienność morfologiczną. Od reszty gleby różnią się kształtem, składem i masą. Mają chemiczne pochodzenie i zależnie od niego mogą tworzyć skupienia soli chlorków, sodu, magnezu, wapnia, siarczanów, węglanu wapnia, tlenków żelaza, glinu oraz manganu.
Erozja – proces niszczenia powierzchni terenu przez wodę, wiatr, siłę grawitacyjną oraz działalność człowieka
Rodzaje Erozji:
- lodowcowa (glacjalna) żłobienie terenu przez człowieka:
· Wygładza podłoże – depresja
· Wyrywa duże odłamki skalne z podłoża – detrakcja
· Zdziera całe podłoże - egzaracja
- wodna:
· Deszczowa (ablacja)
· Rzeczna (przypływy, odpływy, falowanie)
- wiatrowa (eoliczna) – przenoszenie cząstek piachu powodując wydmy
Wietrzenie – działania niszczących sił przyrody obejmujący fizyczny i chemiczny rozkład skał i minerałów
Rodzaje wietrzeń:
- fizyczne – przy udziale organizmów żywych (nagrzewanie – ochładzanie, pęcznienie – kurczenie, obtaczanie – ścieranie, zamarzanie – rozmarzanie) czynniki są transportowane na różne odległości przez: wiatr, wodę, lodowiec, siłę ciężkości
- chemiczne – (związane z reakcjami chemicznymi) powodują chemiczny rozkład: hydroliza, hydr akcja, karbonatyzacja, utlenienie, rozpuszczenie.
Proces glebotwórczy to zjawiska fizyczne, chemiczne i biologiczne zachodzące w powierzchni Ziemi, które kształtują glebę pod wpływem warunków klimatycznych i określonych utworach macierzystych, co powoduje różne typy gleb, trwa cały czas i jest nieodłącznym elementem przemian zachodzących w ekosystemie. Rodzaje procesów gleboznawczych:
- bagienny - gromadzenie się szczątków roślinnych w warunkach nadmiernego uwilgotnienia w zależności od intensywności i długotrwałości warunków beztlenowych powstają utwory zwane mułami lub torfami
- bielicowania - zmiany w glebie przebiegające przy odczynie kwaśnym, polegające na rozkładzie glinokrzemianów i koloidów glebowych, na wymywaniu w głąb profilu gleby składników, w początkowej fazie zasadowych, a następnie na uruchamianiu kwasów próchnicowych oraz związków żelaza i glinu, przy równoczesnej częściowej redukcji związków żelaza; proces wymywania składników pochodzących z rozkładu koloidów glebowych i glinokrzemianów prowadzi do powstania poziomu wymywania o jasnym zabarwieniu, oraz poziomu wmywania o brunatnordzawym zabarwieniu, i w konsekwencji prowadzi do powstawania gleb typu bielicowego
- brunatnienia - stopniowy rozkład glinokrzemianów i uwalnianie się związków żelaza i glinu, które następnie otaczają ziarna gleby nadając im brunatną barwę
- murszenia - zmiany zachodzące w odwodnionych warstwach gleb organicznych (torfowych, mułowych), a więc w warunkach aerobowych, polegające na fizycznych i fizykochemicznych zmianach w substancji organicznej, a przede wszystkim w jej koloidalnej części, prowadzących do wytworzenia strukturalnego poziomu murszowego,
- oglejenia - redukcja (odtlenianie) mineralnej części utworu glebowego w warunkach dużej wilgotności i w obecności substancji organicznej; oglejenie pod wpływem procesu postępującego od dołu, w wyniku działania wysokich wód gruntowych, zwie się oglejeniem oddolnym, a oglejenie wytworzone pod wpływem wód opadowych zwie się oglejeniem odgórnym
- przemywania – (przemywanie) przemieszczanie się w głąb profilu glebowego wymytych z wyżej leżących warstw cząstek koloidalnych będących w stanie rozproszenia, bez ich uprzedniego rozkładu; przemywanie odbywa się przy słabo kwaśnym odczynie gleby.
Czynniki glebotwórcze:
- klimat
- woda
- organizmy żywe
- ukształtowanie powierzchni
- działalność człowieka
- czas
- skała macierzysta
Skała Macierzysta - materiał skalny, z którego tworzy się gleba. Skały, w wyniku wietrzenia fizycznego, chemicznego, biologicznego, podlegają przemianom, których rezultatem może być rozdrobnienie skały, powstanie nowych minerałów, zmiana właściwości powietrznych i wodnych. Od rodzaju skały macierzystej zależy skład mineralny gleby. Wpływa on także na ważne właściwości fizyczne i chemiczne.
Skała są to duże skupiska minerałów jednorodnych lub różnorodnych. Ze względu na sposób powstania wyróżnia się skały magmowe, osadowe i przeobrażone (metamorficzne)
Podział skał:
- Magmowe powstanie zawdzięczają zjawiskom wulkanizmu i plutonizmu, podczas których magma zastyga pod albo na powierzchni Ziemi (pod postacią lawy). Skały powstające pod powierzchnią Ziemi będą więc nazywane plutonicznymi, a powstające na jej powierzchni – wulkanicznymi. Skład obydwu będzie się różnił, ponieważ zastygająca lawa oddaje do atmosfery związki lotne (np. jak wodę), a więc nie mogą w niej powstawać minerały zawierające takie związki. O tempie wzrostu kryształów decyduje też czas zastygania magmy. Mogą powstać:
· skały głębinowe à powstają w głębi litosfery w wyniku powolnego krzepnięcia magmy, są grubokrystaliczne (klasa: gabra, diorytu, granitu, sjenitu)
· skały wylewne (wulkaniczne) à powstają w wyniku gwałtownego wydobywania się lawy na powierzchnie i jej zastygania (klasa: bazaltu, andezytu, ryolitu, trachitu)
Struktura i tekstura skał magmowych Struktura à cechy budowy wewnętrznej skał uwarunkowane:
Ø Ze względu na podział stopnia wykrystalizowania wyróżniamy struktury:
- pełno krystaliczne (holokrystaiczną)
- półkrystaliczne (hipokrystaliczną)
- szkliste (niekrystaliczną)
Ø Ze względu na wielkość ziaren mineralnych wyróżniamy struktury:
- jawno krystaliczne à ziarniste: (gruboziarniste, średnioziarniste, drobnoziarniste) skały głębinowe
- Skrytokrystaliczne (afanitowe) skały wylewne
Ø Ze względu na wzajemny stosunek wielkości ziaren mineralnych wyróżniamy struktury:
- równoziarniste (gruboziarnista, średnioziarnista, drobnoziarnista, bardzo drobnoziarnista)
- różnoziarniste (porfirowa i porfirowata)
Tekstura à (a) sposób przestrzennego rozmieszczenia minerałów, (b) sposób, stopień wypełnienia przestrzeni skalnych przez poszczególne minerały
Wyróżniamy tekstury:
- bezładną (bezkierunkową)
- kierunkową
W zależności od stopnia wypełnienia przestrzeni wyróżniamy teksturę:
- porowatą
- zbitą
PODZIAŁ I CHARAKTERYSTYKA SKAŁ MAGMOWYCH WYLEWNYCH I GŁĘBINOWYCH
I KLASA:
Gabra (skała głębinowa)
Bazaltu (skała wylewna)
Cechy charakterystyczne tej klasy:
- skały zasadowe
- zawartość krzemionki 40-52%
- główne składniki: plagioklazy (glinokrzemiany), pirokseny, hornblenda, oliwiny
- tekstura: zbita , bezładna
- struktura: gabra ...
Ochroniacze1991