Historia średniowiecza - Stanisław Szczur.pdf - feanor11111

HISTORIA

ŚREDNIOWIECZE

STANISŁAW SZCZUR

WYDAWNICTWO LITERACKIE

Recenzje merytoryczne Prof. dr hab. Tomasz Jasiński Prof. dr hab. Krzysztof Ożóg

Konsultacje dotyczące literatury Prof. dr hab. Henryk Markiewicz

Indeksy osób, autorów opracowań oraz indeks nazw geograficznych, administracyjnych

i etnicznych Maciej Zdanek

Projekt okładki, stron tytułowych, układ typograficzny, wybór ilustracji Tomasz Lec

Systematyzacja problemów egzaminacyjnych, redakcja Małgorzata Hertmanowicz-

Brzoza

Redaktor prowadzący Barbara Górska

Redakcja techniczna Bożena Korbut

Adiustacja i korekty

Barbara Borowska, Alina Doboszewska, Barbara Górska, Teresa Podoska,

Henryka Salawa, Urszula Srokosz-Martiuk, Agnieszka Strzelecka

Printed in Poland

Wydawnictwo Literackie 2002

31-147 Kraków, ul. Długa 1

bezpłatna linia informacyjna: 0 800 42 10 40

http://www.wl.net.pl

księgarnia internetowa: www.wl.net.pl

e-mail: ksiegarnia@wl.net.pl

tel./fax: (+48-12) 422 46 44

Skład i łamanie: Infomarket

Druk i oprawa: Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN

ISBN 83-08-03273-7WSTĘP

Niniejsze opracowanie stanowi pierwszą część Historii Polski przygotowywanej przez

pracowników Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego. W zamyśle autorów

poszczególne tomy mają pełnić rolę podręczników dla studentów historii i innych

kierunków studiów humanistycznych. Może z nich jednak skorzystać każdy

zainteresowany historią ojczystą. Uczeń szkoły średniej znajdzie tu uzupełnienie, a

niekiedy i wyjaśnienie wielu zagadnień, z którymi styka się na lekcjach historii, a

nauczyciel wyniki nowszych badań, często różniące się od znanych mu ze studiów

uniwersyteckich.

Przystępując do pisania historii Polski średniowiecznej, autor staje przed pytaniem, od

jakiego momentu dziejów powinien rozpocząć. Jest to zawsze trudne do określenia, tak

jak trudne jest dokładne wyznaczenie początków tej epoki.

W pełni świadomie rozpocząłem wykład z historii Polski od połowy X w, a więc od

czasu, kiedy w wyniku szczęśliwego splotu okoliczności znalazło się w Europie miejsce

na jeszcze jedno państwo, które najpierw określano jako państwo gnieźnieńskie, a

później nazwano Polską.

Zdaję sobie sprawę z faktu, że można było przyjąć inną periodyzację i dokonać

synchronizacji naszych dziejów z historią powszechną średniowiecza. Wtedy

należałoby wykład rozpocząć od V w. i prowadzić go, omawiając pięć stuleci równolegle

z dziejami powszechnymi. Zabieg taki, polegający tak naprawdę na sztucznym

wydłużaniu historii państwa, uznałem za bezcelowy. Uważam bowiem, że do X w. nie

można mówić o historii Polski, lecz co najwyżej o dziejach terytorium, na którym

powstało później państwo. Okres bez mała pięciu wieków — od V do X — dotyczy

dziejów terytorium między Odrą

periodyzacja

WSTĘP

a Wisłą, na którym powstać miało w przyszłości państwo polskie. Uznałem jednak, że

należy pozostawić go archeologom, którzy kompetentnie wyjaśniają wszystkie problemy

z nim związane.

historia Stając przed dylematem, czy przedstawiać dzieje terytorium, czy historię

państwa państwa, wybrałem to drugie. Konsekwentnie więc pisałem o historii państwa

polskiego w średniowieczu, a nie o średniowiecznych dziejach terytorium, na którym

miało powstać.

Zrezygnowałem również ze statycznego opisywania dziejów terytorium zajmowanego

przez państwo w chwili jego powstania. Było ono w ogólnych zarysach zbliżone do

terenów dzisiejszej Rzeczypospolitej Polskiej, której granice wyznaczone zostały przez

wynik drugiej wojny światowej i arbitralne decyzje zwycięskich mocarstw.

Świadomie starałem się zerwać z modelem przedstawiania historii średniowiecznej

Polski, który dominował w dotychczasowych ujęciach podręcznikowych. Polegał on,

najogólniej mówiąc, na rozpoczynaniu od około V w. terytorium i przedstawianiu

średniowiecznych dziejów Polski w granicach zajmowanych przez gnieźnieńskie

państwo Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Rodziło to liczne komplikacje. Przyjmowano

bowiem, że do historii państwa polskiego w tej epoce należą na równych prawach

dzieje wszystkich terytoriów, które znajdowały się pod zwierzchnictwem Piastów w X i

XI w. Stąd na kartach historii Polski przez całe średniowiecze pojawiały się Pomorze

Zachodnie czy Śląsk. Nietrudno dostrzec, że szukano w ten sposób historycznego

uzasadnienia dla stanu wytworzonego po drugiej wojnie światowej.

Dzieje Polski średniowiecznej obejmują pięć wieków. Był to wystarczająco długi czas,

by państwo zmieniło swoje granice i charakter. Inny kształt terytorialny miało w czasach

pierwszych Piastów, inny przybrało Odrodzone Królestwo Polskie w XIV stuleciu, a

jeszcze inny wielonarodowa monarchia Jagiellonów. W jednym okresie zachodnia

granica państwa przebiegała na Odrze, w innym niedaleko Krakowa. Władza Mieszka I

na wschodzie jeszcze nie sięgała Bugu, ale już w czasach Jana Długosza Dniepr był

uważany za polską rzekę.

Zmiany terytorialne powinny być uwzględniane chociażby po to, by uniknąć fałszywego

obrazu dziejów. Dzisiaj nie ma potrzeby udowadniania polskości Szczecina w

średniowieczu ani pisania o piastowskim dziedzictwie na Pomorzu Zachodnim. Nie ma

też potrzeby szukania szczególnych związków Śląska z Polską w XV w. i włączania go

do dziejów monarchii Jagiellonów jako utraconego przez nich terytorium. Sztuczne

wydaje się również włączanie w historię Polski dziejów państwa zakonu krzyżackiego

nad Bałtykiem tylko z tego powodu, że w jego granicach znalazło się Pomorze

Gdańskie, pozostające wcześniej pod zwierzchnictwem piastowskich książąt. Trzeba

raczej przyjąć, że stupięćdziesięcioletnie dzieje tego regionu należą do historii innego

państwa. Podobnie sprawa przedstawia się z Mazowszem w okresie jego

samodzielności politycznej.

Trzeba pogodzić się z faktem, że niektóre ziemie zmieniały swą przynależność

państwową i ich historią należy się podzielić z innymi. Na przykład dzieje

średniowiecznego Śląska to fragment historii Polski i Czech. Dzieje Rusi Halickiej

należą zarówno do historii Rusi Kijowskiej, jak i Polski czy Węgier.

WSTĘP

Każdy podział historii na okresy jest sztuczny. Wiemy, że nie kończy się ona nagle w

jednym miejscu. Periodyzacja zawsze ma charakter umowny. Mając tę świadomość,

zaproponowałem podział dziejów państwa polskiego na sześć różnych okresów,

objętych w podręczniku poszczególnymi częściami.

Pierwsza ma charakter obszernego wprowadzenia oraz obejmuje okres

przedpaństwowy, bardzo skąpo oświetlony przez źródła pisane. Ograniczyłem się więc

jedynie do przedstawienia i skomentowania najstarszych pisanych świadectw

źródłowych o nomenklaturach plemiennych oraz przedstawienia wyników badań

archeologicznych dotyczących osadnictwa. Wydaje się bowiem, że gwałtowne

przemiany osadnicze, związane z podbojami prowadzonymi przez nieznane z nazwy

plemię zamieszkujące okolice Gniezna, najpełniej oświetlają zagadkowy proces

powstawania państwa gnieźnieńskiego. Rezygnuję z przyjętego powszechnie w

historiografii terminu „podbój wewnętrzny" na określenie ekspansji terytorialnej owego

plemienia. Dla tych, którzy zostali podbici, nie miało to przecież żadnego znaczenia.

Część druga, poświęcona monarchii pierwszych historycznych władców, nazwanych w

epoce nowożytnej Piastami, obejmuje okres od chrztu Mieszka l do upadku państwa

piastowskiego w latach trzydziestych XI w. Okres ten można nazwać wojenną

monarchią pierwszych Piastów. Dla późniejszej historii Polski miał on znaczenie trudne

do przecenienia. Pierwszym władcom Gniezna udało się bowiem nie tylko stworzyć, ale

i utrzymać państwo, które ich mądrej polityce i chrześcijaństwu zawdzięczało, że nie

podzieliło losu państewek słowiańskich na Połabiu.

W części trzeciej przedstawiłem dzieje drugiego państwa piastowskiego. Zaczynają się

one od powrotu do kraju Kazimierza Odnowiciela, a kończą na śmierci Mieszka III

Starego w 1202 r. Początek tego okresu stanowi cezurę bardzo wyraźną. Przy obcej

pomocy syn Mieszka II zdołał odbudować zniszczone struktury państwowe i odzyskać

panowanie nad większą częścią terytorium, które pozostawało kiedyś pod władzą jego

ojca. Koniec drugiego państwa piastowskiego nie jest już tak oczywisty. Data śmierci

ostatniego z synów Bolesława Krzywoustego wyznacza jednak — oczywiście w sposób

umowny — początek nowej epoki.

Cała historia drugiego państwa obejmuje prawie sto sześćdziesiąt lat i panowanie

czterech pokoleń dynastii piastowskiej, często nazywane epoką prawa książęcego.

Termin ten nie wydaje się jednak wystarczająco precyzyjny, ponieważ nie można

dokładnie oznaczyć początków systemu prawa książęcego w Polsce. Stąd polityczne

kryterium periodyzacji jest w tym przypadku chyba czytelniejsze.

Trzynaste stulecie w dziejach państwa polskiego stanowi zamknięty okres, omawiam je

w części czwartej. Miejsce jednej monarchii zajęło kilka dziedzicznych, suwerennych

księstw piastowskich, które powstały w wyniku zwycięstwa zasady dziedziczności w

różnych liniach rozradzającej się dynastii. Wszystkie księstwa były równe i każde z nich

prowadziło samodzielną politykę. Każde miało także swoją własną, krótszą lub dłuższą,

historię. Dlatego też poszczególne księstwa zostały omówione w osobnych rozdziałach.

Pewną świadomą niekonsekwencją było wydzielenie tu w osobnym rozdziale dziejów

księstwa pomorskiego w XIII w. Choć pozostawało ono pod władzą miejsco-

struktura podręcznika

część pierwsza

część druga

część trzecia

część czwarta

WSTĘP

część piąta

część szósta

struktura rozdziałów

wej dynastii, zdecydowałem się, ze względu na późniejszy związek księstwa z

Wielkopolską i Królestwem Polskim, uwzględnić jego historię na równi z dziejami

poszczególnych księstw piastowskich.

Część piątą podręcznika, poświęconą odrodzonemu Królestwu Polskiemu,

rozpoczynam od gnieźnieńskiej koronacji na króla Polski władcy Czech Wacława II.

Jemu pierwszemu udało się bowiem opanować zarówno Mało-polskę, jak i

Wielkopolskę — dwie najważniejsze prowincje, bez których nie mogło dokonać się

zjednoczenie państwa. Pod jego rządami Królestwo Polskie odrodziło się w innym

kształcie terytorialnym, nie objęło bowiem wszystkich księstw piastowskich

wchodzących kiedyś w skład państwa polskiego. Poza jego granicami pozostały

piastowskie księstwa śląskie oraz Mazowsze, gdzie władzę sprawowali potomkowie

Konrada Mazowieckiego. Następcy Wacława II na tronie polskim, Piastowie kujawscy,

nie znaleźli odpowiedniej formuły na włączenie w skład państwa suwerennych księstw

piastowskich. Udało się to jednak Luksemburgom, którzy, jako władcy Czech,

rozciągnęli swoją zwierzchność nad Śląskiem i Mazowszem. Nowy kształt terytorialny

państwa sprawił, że Kazimierz Wielki podjął ekspansję na Ruś, dzięki czemu zmienił nie

tylko granice, ale i charakter państwa. Historia odrodzonego Królestwa Polskiego

stanowi klucz do zrozumienia całej epoki jagiellońskiej.

Z pięciu koronowanych władców Królestwa aż trzech pochodziło spoza dynastii

piastowskiej. Pakt ten przygotował w pewnym sensie społeczeństwo na związek

państwowy z Litwą.

Ostatnia część podręcznika poświęcona jest panowaniu Jagiellonów w Polsce.

Małżeństwo Jadwigi — koronowanej na króla Polski — z wielkim księciem litewskim

Jagiełłą zapoczątkowało nową epokę w dziejach państwa polskiego, które stało się

częścią wielonarodowej monarchii Jagiellonów. Jego historia splotła się z dziejami

Wielkiego Księstwa Litewskiego. Okres ten, zapoczątkowany w 1386 r. krakowskim

chrztem i koronacją Władysława Jagiełły, zakończył się tak naprawdę dopiero w 1569 r.,

wraz z zawarciem unii lubelskiej. Niektórzy badacze widzą jego koniec w 1572 r. i wiążą

go z bezpotomną śmiercią Zygmunta Augusta, ostatniego przedstawiciela dynastii

Jagiellonów na tronie polskim.

Zakończenie historii Polski średniowiecznej na śmierci Kazimierza Jagiel-lończyka ma

charakter czysto umowny. Uznałem bowiem, że będzie wskazane, jeżeli inny autor

omówi w osobnym tomie panowanie wszystkich trzech jego synów: Jana Olbrachta,

Aleksandra i Zygmunta Starego. W dotychczasowych podręcznikach historii

średniowiecznej czasy Jana Olbrachta i Aleksandra były traktowane nazbyt skrótowo,

gdyż autorzy mieli świadomość, że władcy ci należą częściowo do innej epoki.

W każdej z sześciu części uporządkowałem przedstawiany materiał w rozdziałach

opatrzonych osobnymi tytułami. Korzystanie z podręcznika ułatwiają punkty, w których

referuję węższe zagadnienia wchodzące w skład każdego z nich. Starałem się

zachować w miarę jednolity układ konstrukcyjny i z tego powodu początkowe rozdziały

w każdej z części poświęcone zostały sprawom politycznym. W dalszej kolejności

omawiam zagadnienia społeczno-gospo-

WSTĘP

darcze, ustrojowe i kulturalne. W przypadku rozdziałów poświęconych kulturze

świadomie zrezygnowałem z szerszego omawiania wszystkich średniowiecznych

utworów literackich koncentrując się przede wszystkim na historiografii. Kompetentny

wykład na temat literatury polskiego średniowiecza znajdzie Czytelnik w książce Teresy

Michałowskiej Średniowiecze.

W osobne rozdziały ująłem dzieje Kościoła, nie da się bowiem zrozumieć historii

średniowiecznej bez elementarnej znajomości jego organizacji i zasad funkcjonowania

w społeczeństwie feudalnym. Poszczególne rozdziały nie składają się jednak na osobną

historię Kościoła, lecz raczej staram się ukazać w nich jego rolę w życiu państwa i

narodu.

Każdy autor tego typu opracowania zaciąga dług wobec wszystkich, z których badań

korzystał. Tak jest i w tym wypadku. Starałem się uwzględnić, w takim stopniu, w jakim

to było możliwe, nowsze badania i wprowadzić ich wyniki do syntetycznego z natury

rzeczy podręcznikowego ujęcia. W wielu miejscach, zwłaszcza przy omawianiu dziejów

najwcześniejszych, konieczne okazywało się używanie trybu przypuszczającego.

Czytelnik bez trudu dostrzeże, że nie wszystkie kwestie zostały jednoznacznie

rozstrzygnięte przez historiografię. Dlatego zachodziła konieczność prezentowania

różnych stanowisk badawczych. Świadomie zrezygnowałem z przywoływania nazwisk

badaczy, wymagałoby to bowiem referowania dyskusji i przedstawienia wszystkich

poglądów. W wielu miejscach książka straciłaby wtedy charakter podręcznika, stając się

pracą poświęconą przeglądowi badań. Mediewista bez trudu jednak zorientuje się, za

czyimi poglądami się opowiadam.

Każdy z rozdziałów poprzedziłem zestawieniem podstawowej literatury dotyczącej

omawianych zagadnień. Nie jest to oczywiście pełna bibliografia do historii Polski

średniowiecznej, lecz jedynie wybór tych pozycji, które, moim zdaniem, zasługują na

szczególną uwagę. Świadomie przypomniałem opracowania należące do klasyki

polskiej mediewistyki. Obok nich umieściłem tytuły przedstawiające nowe wyniki badań.

W każdej z proponowanych do lektury prac Czytelnik znajdzie szczegółowe omówienie

poruszanych w podręczniku problemów. Samodzielne studiowanie monografii pozwoli

zrozumieć kwestie bardziej szczegółowe, ale może się przy tym okazać, że

przedstawiane są one inaczej niż w podręczniku. W takim wypadku Czytelnik będzie

musiał sam wyrobić sobie pogląd na dyskusyjny problem. Może go to doprowadzić do

konfrontacji literatury ze źródłami i dopiero ich lektura pozwoli dostrzec całą złożoność

omawianej epoki. Najlepszym miejscem do studiowania i interpretacji źródeł pozostaje

uniwersyteckie seminarium me-diewistyczne. Podręcznik może studenta zachęcić do

jego wyboru i przygotować do aktywnego w nim uczestnictwa. Pozostawiając

Historia średniowiecza - Stanisław Szczur.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: