Jasienica Paweł - Pamiętnik.pdf - literatura - Lato-2023

PAWEŁ JASIENICA

PAMIĘTNIK

OD REDAKCJI

Po piętnastu latach od śmierci Pawła Jasienicy wciąż nie znamy całości jego

dzieła. W wyniku osobliwej polityki wydawniczej podtrzymuje się pozory stałej

obecności twórczości Jasienicy na rynku czytelniczym; wszak uchylony został zakaz

publikacji, jakim przez wiele lat obłożono już nie pojedyncze utwory pisarza, lecz

wszystko, cokolwiek napisał. Nie naprawiona została (czy to zresztą w ogóle było

możliwe?) krzywda, uczyniona jemu i jego dobremu imieniu, ale książki Jasienicy,

ostatnio nawet z nieco większą częstotliwością, są wydawane.

Do tej pory nie doczekała się jednak edycji najbardziej osobista,

niedokończona wypowiedź pisarza - „Wspomnienia”. Publikacja wybranych

fragmentów w „Przeglądzie Katolickim (według kryteriów przede wszystkim

„cenzuralności”) nie może zastąpić wydania pełnego tekstu.

„Wspomnienia” Pawła Jasienicy publikujemy na podstawie jednego z

odpisów. Nie mieliśmy możliwości skolacjonować go z maszynopisem autorskim

(jeżeli taki istnieje; Jasienica pracował nad „Wspomnieniami” w ostatnich miesiącach

życia).

WEZWANIE

DZIĘKUJEMY REDAKCJI „WEZWANIA” ZA UDOSTĘPNIENIE TEKSTU

Poniedziałek, 5 stycznia 1970 roku

To musiał być wczesny wieczór: z góry padało już na stół silne światło lampy

naftowej, lecz nas z bratem jeszcze nie zapędzono do łóżek. A może rodzice nie mieli

wówczas głowy po temu? Pochyleni nad jakimś papierem, nad listem czy gazetą,

debatowali zawzięcie. Zahaczyły mi się o pamięć ich słowa dotyczące tajemniczych

spraw - zamarzniętej rzeki, przerębli w pobliżu mostu, czyjegoś kalosza porzuconego

na lodzie.

Łatwo mi dzisiaj rozszyfrować znaczenie owych urywków wspomnień, bez

błędu dopasować tamten wieczór do chronologii wydarzeń powszechnie uznawanych

za historyczne, nawet za „wstrząsające światem”. Był to po prostu sam początek roku

1917, któryś z jego najpierwszych dni. Polska para inteligencka, zamieszkała w

miasteczku Maksaticha guberni twerskiej Imperium Rosyjskiego, roztrząsała świeżo

otrzymaną wiadomość o gwałtownej śmierci Grzegorza Rasputina. - Stary porządek

pękał o własnych siłach.

Upłynęło pięćdziesiąt trzy lata (znowu jest wczesny wieczór styczniowy,

wigilia Trzech Króli), szmat czasu wystarczająco rozległy by móc stwierdzić, że

wbrew gromkim zapowiedziom pewnego wieszcza „kobyła historii” wcale nie została

zajeżdżona. Ruszyła wtedy ostro z miejsca, wzięła sporo barier, lecz i zawlekła

niektórych, imponująco zresztą licznych swych pasażerów w regiony zjawisk

osobliwych, z filozoficznego punktu widzenia zdecydowanie zabawnych.

Rozpocząwszy przed dwoma miesiącami siódmy krzyżyk, zasiadłem oto do

pisania mej dwudziestej pierwszej książki, czyli pamiętnika. Cóż bardziej normalnego

u literata, który od najwcześniejszego dzieciństwa przejawiał nałogowe

zainteresowanie dla historii, w jej zakresie odbył studia uniwersyteckie, poświęcił jej

większość swych wspomnianych przed chwilą wypracowań i był świadkiem

interesujących zjawisk dziejowych? W pewnych okolicznościach postępowanie

logiczne może się okazać karygodną lekkomyślnością. Nie wiem, nikt nie może mi

zaręczyć, jaki będzie los tych pokrytych pismem kartek, czemu i komu one posłużą.

Mój dom wcale nie jest moją twierdzą. Nie jestem panem szuflady własnego biurka.

Pisarzowi nie przysługuje dziś w Polsce swoboda twórczości. W pełni cieszą

się za to czynniki polityczne.

W lutym 1968 roku trzej starsi panowie - Zygmunt Mycielski, Juliusz

Żuławski i autor tej książki - zastanawiali się wspólnie nad potrzebą i sensem

wysłania do przewodniczącego Rady Państwa listu, protestującego przeciwko zdjęciu

ze sceny „Dziadów” Mickiewicza. Szacowni gentelmeni debatowali przez cały

wieczór, następnego zaprosili do swego grona jeszcze jednego rówieśnika, Jerzego

Andrzejewskiego oraz przedstawiciela pokoleń młodszych, pięćdziesięcioletniego

Pawła Hertza. Rozprawiano, wypito sporo kawy, sporządzono projekty listu i

postanowiono ostatecznie nic nie pisać. Wkrótce potem swoboda twórcza

zatriumfowała w Warszawie i w całej Polsce. Prasa poinformowała naród o rzeczowej

naradzie, odsłoniła jej złowrogi charakter. Z kameralnej, w czterech ścianach

prowadzonej i jałowej w rezultacie rozmowy kilku osób uczyniła fragment spisku,

mającego na celu zamach stanu, zmianę ustroju oraz inne okropności.

Quae cum ita sint... do czegóż posłużyć może bezbronny maszynopis

pamiętnika, którego autor mniema skromnie, że skoro wolno mu mieć prywatny

pogląd na czyny i poziom moralny króla Dawida, to tym bardziej na fakty oglądane

własnymi oczami? Oczywiście do wykazania, że walka ideologiczna nie tylko trwa,

lecz rozpala się groźnie, co wymaga wzmożenia czujności, zdrowego morza na

odwilżowe miazmaty. - Posłuch wobec pisarskiego powołania może się niekiedy

okazywać czynnością podobną do sączenia oliwy w tryby mechanizmu represji. W

lutym 1968 roku tak zwane czynniki nie chciały przyjąć do wiadomości, że protest

literatów przeciwko konfiskacie „Dziadów” nie był sprawą polityki, ale sumień. Po

rozgadanym lutym nastąpił nacechowany namacalnym konkretem marzec.

Jesienią 1967 roku uczestniczyłem, jako mąż zaufania oskarżonej, w

toczonym przy drzwiach zamkniętych, lecz mimo to głośnym na cały kontynent

procesie Niny Karsow. Wśród należących do niej papierów znalazły organa śledcze

pamiętnik, zaopatrzony na wstępie zastrzeżeniem: do opublikowania w dwadzieścia

lat po śmierci autorki. Prokurator uznał to za kamuflaż, samo zaś pismo za materiał

przeznaczony do natychmiastowego wywiezienia za granicę w celu drukowania,

szkalowania, walki... Na próżno obrońcy - Jan Olszewski i Władysław Siła - Nowicki

- wywodzili, że tego rodzaju praktyki, same w sobie niesłuszne i krzywdzące, mogą

się w dodatku fatalnie odbić na rozwoju literatury pamiętnikarskiej w Polsce.

Michał Bobrzyński ujemnie oceniał antyukraińskie pomysły generała

Tadeusza Rozwadowskiego. Szkodzenie wybitnemu żołnierzowi nie interesowało go

jednak, skoro zabronił ogłaszania pamiętnika wcześniej niż w ćwierćwiecze po

zgonie autora. Jakoż wydrukowano książkę wtedy, gdy Rozwadowskiemu wszystkie

sprawy tego padołu były już od dawna obojętne. Za to wspomnienia galicyjskiego

namiestnika nie utraciły znaczenia dla kultury polskiej. Nie przegrała ona na tym, że

ekscelencja był samowładnym panem szuflad we własnym biurku.

Minister Kazimierz Świtalski zastrzegł przed śmiercią stanowczo, że jeśli

memuary jego mają być ogłoszone, to tylko jako całość. W „Kulturze” warszawskiej

ukazały się ich wybrane fragmenty, uzyskane drogą... urzędową.

Znałem takiego, który jesienią 1944 roku, wylądowawszy po rozmaitych

przygodach u gospodarza w białostockim, w chwilach wolnych od troski o bydło

tudzież od innych zatrudnień parobczańskich, zajął się utrwalaniem piórem swych

przeżyć. Był oficerem zawodowym, zrzutkiem - „cichociemnym”, konspiratorem i

partyzantem. Którejś nocy funkcjonariusze sowieckiego KGB położyli rękę na

zapisanych brulionach, no i na ich autorze. Obiło mi się później o uszy, że kopał on

węgiel w stronach niezbyt odległych od Bieguna Północnego.

Tego rodzaju przygody już nie grożą pamiętnikarzom. Jeśli nawet wszystko

lub' niemal wszystko zostało u nas po staremu, to jest niewątpliwie wykonywane

łagodniej. Nie może to jednak uwolnić od lęku o los własnej pisaniny. System,

któremu zagrażają dziś wyłącznie konsekwencje jego własnych błędów, pielęgnuje i

nieustannie podsyca mit wszechstronnego zagrożenia. Swobodne wywody i oceny

pisarskie mogą posłużyć za pożywkę propagandzie wrogiej wszelkiej swobodzie

myśli, nagonkom uprawianym w dodatku przez miernoty, którym cenzura

prewencyjna i policyjny zakaz stwarzają jedyną szansę życiową.

Poranek 29 lutego 1968 roku, który to dzień przeszedł do historii jako data

protestacyjnego zebrania literatów warszawskich, poranek ten spędziłem na

Cmentarzu Powązkowskim, samotnie. Było to zaiste najbardziej właściwe miejsce do

rozmyślań o tym, co miało się odbyć wieczorem. Nie łudziłem się ani przez chwilę,

nie wierzyłem w doraźnie pomyślny skutek protestu. Co razem wzięte wcale nie.

zwalniało od dotkliwie odczuwanego obowiązku. Z własnej inicjatywy, nie

naradzając się z nikim, postanowiłem poprzednio, że wystąpię, złożę wniosek o tajne

głosowanie, a w przemówieniu podniosę między innymi sprawę antysemityzmu. Nic

to nie pomoże, niczemu nie zapobiegnie, lecz zgodne będzie z tą najprostszą i

najbardziej słuszną filozofią życiową, która nakazuje przestrzegać przyzwoitości.

Podobne, w ogólnych zarysach, myśli snują mi się po głowie i teraz, kiedy

nareszcie zdecydowałem się posłuchać głosu przemawiającego we mnie od lat, od

wielu lat, podjąć ryzyko, które nie jest niestety moim ryzykiem osobistym tylko.

Wierność samemu sobie na pewno jest obowiązkiem pisarza, trzeba ulegać

przymusowi wewnętrznemu. A w dodatku - kto jest z wykształcenia historykiem ten

powinien znać cenę pamiętnikarskich wyznań... nawet obciążonych „przekleństwem

subiektywizmu”, nawet kłębiących się od mniemań mylnych. „Dłużej klasztora niźli

przeora”. Niechże przyszli lokatorzy nadwiślańskiego konwentu, gdy już ustaną nas

dzisiaj trapiące, mało powabne monachomachie, zyskają jedną więcej okazję do

wyrozumiałych - miejmy nadzieję! - rozważań, do utwierdzania się w zbawiennym

przekonaniu, że „quantilla sapientia regitur mundus” - nikła mądrość światem rządzi.

Do takiego bowiem wniosku doszedł autor tej książki, którego żywot przypadł na

czasy historii skondensowanej, jak nigdy jeszcze.

Bo trudno dopatrzeć się innego niż klanowo użytkowy sens w przyczynach

omówionych przed chwilą lęków i zahamowań. Polityczni włodarze utracili miarę nie

tylko szkód, wyrządzanych ogółowi, więc samym sobie również, lecz i własnej

śmieszności. Wygody administracyjne, możność niekontrolowanego przez plebs

smakowania władzy i pożywania jej owoców wydają im się dobrem najwyższym. Z

tego to powodu literatura spełniać winna funkcje, które Stefan Żeromski w

fantastycznej zresztą opowieści przypisał bardom, otaczającym średniowiecznego

monarchę: „A pieśń jasnego pana za nogi obłapia, czołem mu bije...”

Zasiadłem więc do pracy pamiętnikarskiej, nie mając żadnych zapisek

osobistych, niczego co przypominałoby dziennik. Przechowuję, owszem, notatniki z

wypraw reporterskich oraz zagranicznych. Stwierdzenie, że tego dnia zwiedzałem

wykopaliska w Wiślicy, innego bawiłem w Szanghaju, a jeszcze innego w Tours to

materiał w miarę istniejących warunków neutralny, względnie bezpieczny.

Wprawdzie pewien podający się za literata macher polityczny twierdził publicznie, iż

nie wybrałem wolności, powróciłem do Polski, aby w porozumieniu ze syjonistami

siać w niej uplanowany zbrodniczo zamęt, ale niszczenie owych notatników byłoby

ostrożnością przesadną, skoro w sanktuarium Ministerstwa Spraw Wewnętrznych

leży paszport, stwierdzający moją obecność we Francji i w Anglii akurat podczas

„wojny sześciu dni”.

Jasienica Paweł - Pamiętnik.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: