PIERWSZY OKRES FILOZOFII NOWOŻYTNEJ

(ODRODZENIE, WIEK XV-XVI)

RENESANS – renesans oznacza odrodzenie. 1400 – 1831 -> śmierć Hegla -> nowożytność

Renesans dzieli się na fazy:

1.       epoka renesansu (+reformacja)

2.       wiek klasyczny XVII

3.       oświecenie XVII/XVIII do 1789 (wybuch rewolucji francuskiej)

4.       epoka porewolucyjna (filozofia niemiecka i romantyzm)

Jakub Burckhardt – historyk kultury

Wilhelm Kocham – empirysta

Platonizm (Marsylio Ficino, Giovani Pico della Mirandola) i arystotelizm renesansowy

Reformacja

Scholastyka

Lorenzo Valla

Horoskopy

Hermetyzm

Renesans to kultura dworska, elitarna

Wysoko ceni się sztukę i rzemiosło

Galileusz – fizyk i astronom

Pietro Pomponazzi – arystotelik, filozof przyrody

Giordano Bruno – platonizm, przyrodoznawstwo

Renesansowa filozofia polityczna

·          Humanizm obywatelski

·          Utopia renesansowa

U topos – antymiejsce; miejsce, którego nigdzie nie ma – Thomas More „O wyspie Utopii” – wizja społeczeństwa doskonałego

Franscois Rabelais – „Gargantua i Pantagruel”

F. Bacon

·          Niccollo Machiavelli - „Książe”

Dążąć do celu politycznego mamy prawo złamać prawa moralne. -> Robisz źle, ale musisz to zrobić-> zło konieczne dla politycznego dobra

Reformacja

              Rozpoczyna się w wieku XV

              XVI-XVII i XIX – najważniejsze okresy

              Niemcy, Francja, Anglia, Holandia, Szwajcaria, Skandynawia

Zmiany

·          Stosunek do Boga

·          Człowiek

·          Działanie to praca

-religijny obowiązek człowieka

-bogactwo – nic złego

-trzeba pracować, można się bogacić, ale nie można konsumować

1. własności okresu odrodzenia

Pierwszy okres dziejów nowożytnych znany jest pod nazwą Renesansu, czyli Odrodzenia. Wytworzył kulturę o szczególnych własnościach. Filozofia Odrodze­nia była typowym wyrazem tej kultury.

A) Przede wszystkim chciała zerwać z przeszłością bezpośrednio minioną. Stąd jej ton polemiczny. Wiele poglądów, które w XIV wieku wytworzyła scholastyka, wiek XV podawał jako przezwyciężenie scholastyki; wiek XIV usiłował ukrywać swe odstępstwa od tradycji, a XV umyślnie je wyolbrzymiał. Niejeden filozof renesansowy więcej głosił poglądów średniowiecznych niż starożytnych, choć uważał myślicieli starożytnych za swych sprzymierzeńców.

B) W Odrodzeniu, będącym reakcją przeciw surowym formom średniowiecznego życia, hasłem musiała stać się wolność. Odrodzenie głosiło ją we wszystkich dziedzi­nach: w religii wytworzyło Reformację, w polityce hasło wolności jednostek i narodów, godzące w powszechną monarchię średniowieczną - a podobnie było w nauce i filozofii. Teraz dopiero, a nie w wiekach średnich, częste stały się konflikty między przekonaniami filozofa a poglądami przyjętymi przez Kościół, państwo i opinię; teraz dopiero nastąpiła epoka „ofiar nauki": Bruno został spalony, Galileusz zmuszony do odwołania swych poglądów, Campanella spędził 27 lat w więzieniu.

Autorytety straciły swe dawne znaczenie; powoływano się wprawdzie na starożytnych filozofów, ale widziano w nich nie wyższą instancję, lecz sprzymierzeńców. Tradycję przestano cenić.

C) Upragniona była w Odrodzeniu większa prostota myśli: reakcja przeciw subtel­nościom scholastycznym. Upragniona była też większa naturalność myśli: reakcja przeciw schematom i zawiłym rozumowaniom scholastyki. Upragniona była także, przynajmniej przez niektórych, większa realność myśli: reakcja przeciw formalnym zagadnieniom i apriorycznym spekulacjom scholastyki. Upragniona była wiedza, która z życia wyrasta i życiu służy: reakcja przeciw książkowej wiedzy scholastycznej, obcej sprawom aktualnym. Upragniona była wiedza o przyrodzie: reakcja przeciw ześrodkowaniu myśli w pozaświatach. Upragniona wreszcie była wiedza mająca znaczenie praktyczne i mogąca ulepszyć życie: reakcja przeciw czysto teoretycz­nej postawie scholastyki. Nie wiedza dla wiedzy, lecz wiedza jako potęga, jako środek wyzyskania i opanowania przyrody, stanowiła program Odrodzenia. Wynikiem zaś żądzy szybkiego opanowania przyrody było krzewienie się wiedzy tajemnej: magii, al­chemii, astrologii, które zakwitły teraz bujniej niż w wiekach średnich.

2. filozofia i religia

Filozofia średniowieczna była związana z religią, z chrześci­jaństwem, ale i filozofia Odrodzenia nie była od religii całkowicie niezależna. Utworzyły się w niej wprawdzie prądy antychrześcijańskie, ale właśnie one w chrześcijańskich wytwo­rzyły postawę obronną. Reformacja nie ograniczyła, lecz spotęgowała zainteresowania, dyskusje i spory religijno-filozoficzne.

Podzieliły się pierwiastki myśli chrześcijańskiej: protestanci utrzymali w swej doktrynie nieufność do rozumu, fideizm, wywyższanie woli, przekonanie o nieograniczonej wolności woli Bożej, katolicy zaś właśnie wiarę w rozum, przekonanie o racjonalności świata. Reformacja wiodła do pochłonięcia filozofii przez teologię, katolicyzm do utrzymania filozofii. A zarówno stanowisko katolickie, jak i pro­testanckie miały swe źródła w średniowiecznej myśli: stanowisko katolików przede wszyst­kim w Tomaszu z Akwinu, stanowisko protestantów w Ockhamie i innych nominalistach: od nich wywodziła się ideologia Wiklefa, Husa, Lutra.

3. sześciorakie dążenia filozoficzne odrodzenia

Filozofia Odrodzenia, wystę­pując przeciw scholastyce, godziła najsilniej w trzy punkty: w jej stanowisko teocentryczne, dogmatyczne i racjonalistyczne. Potępiała mianowicie to, że scholastyka I) zajmowała się przeważnie sprawami religijnymi i przez to zaniedbywała doniosłe sprawy doczesne; 2) dogmatycznie postępowała w dochodzeniu prawdy; 3) dochodziła jej na drodze ab­strakcyjnej, bez żywego i bezpośredniego kontaktu z rzeczywistością. Filozofię Renesansu można określić jako antyteocentryzm, antydogmatyzm, antyracjonalizm. Ta potrójna postawa charakteryzuje Renesans, choć nie on ją w całości inicjował: dwie ostatnie dążności przejawiły się już na schyłku średniowiecza.

Tym dążeniom negatywnym odpowiadały w filozofii Odrodzenia dążenia pozytywne:

1) Filozofia, która przestała skupiać swe badania wokół Boga, skupiała je bądź na przy­rodzie, bądź na człowieku.

2) Filozofia, która nie chciała się posługiwać dogmatami, bądź szukała metody poznania, bądź, nie mogąc jej znaleźć, zaprzeczała możliwości po­znania; kształtowała się więc bądź metodologicznie, bądź sceptycznie.

3) Filozofia, która nie ufała rozumowi, usiłowała oprzeć wiedzę bądź na doświadczeniu, bądź też na irracjonalnym stosunku duszy do bytu; miała charakter bądź empiryczny, bądź mistyczny.

4. odrodzenie we włoszech i na północy

Odrodzenie rozpoczęło się we Włoszech; pierwsze filozoficzne jego objawy ukazały się w połowie XV wieku, w Medycejskiej Flo­rencji. W XVI zaś wieku filozofia renesansowa rozpowszechniła się na całą Europę. I do końca XVI wieku, a nawet w początku XVII wieku filozofia zachowała charakter rene­sansowy.

Można odróżnić dwa narodowo i geograficznie odmienne typy filozofii Odrodzenia: włoski oraz północnoeuropejski, rozwijający się we Francji, Anglii, Niemczech, Holandii, Polsce.

Typ włoski był nie tylko wcześniejszy. Był też bar­dziej jednolity: głównym przedmiotem była tu filozofia przyrody, a głównym stanowiskiem platonizm, odnowiony przez humanistów. Humaniści w XV wieku, a filozofowie przyrody w XVI w. byli głównymi przedstawicielami włoskiej myśli Odrodzenia. Na Północy większą rolę odgrywali logicy, metodologowie, filozofowie prawa i państwa. Typ wioski w filozofii miał też charakter bardziej poetycki i metafizyczny, typ pół­nocny zachował trzeźwą postawę. Całe Odrodzenie zajmowało się światem doczesnym, przyrodzonym - ale bądź pojmowało go spirytualistycznie, bądź naturalistycznie; bądź opierało się na poetyckiej intuicji, bądź na trzeźwym rozumowaniu. Pierwsze było inspi­rowane przez Platona, drugie przez stoików. Pierwsze miało przewagę na Południu i we wcześniejszej fazie, drugie na Północy i w późniejszej fazie Odrodzenia.

5. samodzielne doktryny renesansowe

·          Sceptycyzm, będący w dobie Renesansu niejako spec­jalnością Francuzów, rozsławiony przez Michała de Montaigne'a, a głoszony również przez Piotra Charron, wyrósł naówczas nie na podłożu teorii, lecz życia, powstał nie ze zniechęcenia do świata, lecz z umiłowania go.

·          Mistycyzm renesansowy krzewił się znów przeważnie w Niemczech, gdzie żywa pozostała tradycja Eckharta. W epoce Odrodzenia mistycyzm wyróżniał się znów tym, że nie ograniczał swych spekulacji do Boga i duszy, lecz rozszerzył je na przyrodę; dawni mistycy szukali Boga we własnej duszy, nowi, zgodnie z ogólną postawą Odrodzenia, szukali Go w przyrodzie. Jednakże mistycyzm ten nie powiększył zasobu podstawowych idei średniowiecznego mistycyzmu, podobnie jak i nowy sceptycyzm nie zwiększył argumentów starożytnego pirronizmu.

·          Natomiast do najważniejszych, a zarazem najbardziej samodzielnych doktryn Odrodzenia należą dwie doktryny dotyczące przyrody.

I. Filozofia przyrody, mająca najwybitniejszego przedstawiciela w Giordanie Bruno. Jest dziełem Włoch. Reprezentuje stanowisko metafizyki.

II. Metodologia przyrodoznawstwa, sformułowana przez Franciszka Bacona. Jest dziełem Północy. Reprezentuje stanowisko nauki.

A także wydał Renesans dwa prądy filozoficzne dotyczące kultury:

III. Humanizm, który przygotował całą filozofię Renesansu.

IV. Naturalny system kultury.

A poza tym:

V. W okresie tym dokonało się odnowienie scholastyki.

6. znaczenie odrodzenia dla filozofii nowożytnej

Rola filozofii zmniejszyła się; podczas gdy średniowiecze w niej właśnie znajdowało najpełniejszy swój wyraz, to dążenia Renesansu wypowiadały się raczej w akcji politycznej czy w twór­czości artystycznej, czy nawet w studiach filologicznych. Filozofia Odrodzenia nie wydała takich owoców, jak inne odłamy renesansowej kultury; nie miała swego Michała Anioła ani swego Kopernika. Filozofowie tak byli zajęci walką ze scholastyką i kultem dla antyku, że własna ich twórczość zeszła na drugi plan. Tradycję Odrodzenie zerwało, a nowej nie zdążyło wytworzyć; Bogiem nie chciało się już zajmować, a przyrodą jeszcze nie umiało. Odrodzenie nie odrodziło filozofii. Humaniści przygotowali nowożytną filozofię, ale nie byli jej świadkami. Odrodzenie nie pchnęło samo filozofii naprzód, ale rzeczywiście ułatwiło rozwój jej w następnych epokach. Uczyniło to przez odzyskanie pism filozofów starożytnych; przez częściowe pozbycie się balastu pojęciowego scholastyki i zaniechanie uciążliwych form zewnętrznych w wykładzie; przez nadanie badaniom bardziej żywego toku.

Natomiast, wbrew rozpowszechnionemu mniemaniu, nie było dziełem filozofii Odro­dzenia skierowanie badań ku przyrodzie; ani wysunięcie na pierwszy plan zagadnień metodologicznych i epistemologicznych; ani zajęcie wobec nich postawy krytycznej. Wszystko to było zapoczątkowane jeszcze w końcowej fazie średniowiecza. Jeśli Odrodzenie ma zasługi wobec tych spraw, to nie przez ich zainicjowanie, lecz przez ich rozpowszech­nienie.

HUMANIŚCI

Zainte­resowanie człowiekiem, wyniesienie go ponad przyrodę, patrzenie na świat z jego stanowiska objawiało się wówczas nie tylko wśród filologów. Objawiło się także wśród psycholo­gów. Co więcej: także i wśród teologów. Można też i należy w dobie Odrodzenia odróż­niać trzy grupy humanistów: humanistów-filologów, humanistów - psychologów i huma­nistów-teologów. Pierwsi byli, zwłaszcza w początkach Odrodzenia, najliczniejsi we Włoszech, inni natomiast we Francji. Jeśli klasycznymi przedstawicielami humanizmu filologicznego byli Marsilio Ficino czy Pico delia Mirandola, to psychologicznego - Montaigne, a teologicznego - Franciszek Salezy.

Odnowiono za Renesansu następujące doktryny:

Przede wszystkim platona. Miał on wyjątkowe stanowisko w epoce Odrodzenia, był jego sztandarowym filozofem, zwłaszcza we Włoszech i we wcześniejszym okresie. Stanowisko swe zawdzięczał zarówno treści swych pism, jak i artystycznej ich formie. Bodźcem do studiów platońskich było przybycie do Włoch bizantyjskich uczonych, którzy przywieźli ze sobą kult Platona i (w 1423 r.) rękopisy dziel Platona, nieznanych Zachodowi.

Najwybitniejszą zaś postacią wśród platonistów XV w. był Marsilio Ficino (1433-1499), kierownik Akademii Platońskiej, słynny tłumacz Platona na łacinę, ale nie tylko tłumacz i humanista, lecz filozof-platończyk o rozległych horyzontach, pokrewny Miko­łajowi Kuzańczykowi.

W środowisku Akademii florenckiej spędził też znaczną część swego krótkiego życia Jan Pico della Mirandola (1463-1494), z rodu udzielnych książąt wło­skich, obdarzony niezwykłymi zdolnościami i wielką ruchliwością umysłu, eklektyczny pla­tończyk, wchłaniający różnorodne poglądy, typowy przedstawiciel włoskiego Odrodzenia.

Platończycy renesansowi pojmowali Platona wedle tradycji neoplatońskiej. Wielbili Platona, ale myśleli kategoriami Plotyna. Platonizm ich był eklektyczny. Platona nie tylko łączyli z Plotynem, ale usiłowali też godzić z Arystotelesem. Naczelne miejsce dawali Platońskiej teorii miłości, splatając ją wszakże z chrześcijańską nauką o miłości Boga. Z platonizmem łączyli pitagorejskie spekulacje matematyczne, które odpowiadały okultystycznym zamiłowaniom Odrodzenia.

Znajomość pism arystotelesa, bardzo już rozległa w wiekach średnich, nie powięk­szyła się w dobie Odrodzenia. Odrodzenie zwracało się na ogół przeciw Arystotelesowi, w którym widziało mistrza scholastyków. Niemniej i on miał gorących zwolenników. Między bizantyjskimi uczonymi, osiadłymi na Zachodzie, byli też obrońcy perypatetyckiej filozofii, przeciwnicy Platona i platonistów.

Przeciwieństwo platonizmu i arystotelizmu nie było zresztą zasadnicze. Pogląd neoplatończyków, że nie ma różnicy między nauką Platona a Arystotelesa, stał się tradycyjny w Bizancjum i teraz został przeniesiony na Zachód; bronił tego poglądu Pico.

Renesansowi zwolennicy Arystotelesa pragnęli oczyścić filozofię jego z przymieszek chrześcijańskich i zwalczali interpretację tomistyczną; przeważnie interpretowali go naturalistycznie.

Czołowym przedstawicielem „aleksandrynizmu" był Piotr Pomponazzi (1462-1524).

BRUNO I RENESANSOWA FILOZOFIA PRZYRODY

Filozofia przyrody była typową postacią filozofii Odrodzenia: ona to głównie zastąpiła teologiczną filozofię średniowiecza. Była to na ogół metafizyka przyrody. Ojczyzną jej były Włochy, rozkwit jej trwał przez cały XVI wiek, a najwybitniejszym przedstawicielem był Bruno.

ŹRÓDŁA renesansowej filozofii przyrody były trojakie: doktryny starożytnych filozo­fów, tradycja średniowiecza i nowe przyrodoznawstwo.

ODMIANY

Renesansowa filozofia przyrody miała dwie główne odmiany: była bądź czysto teoretyczna i zabiegała tylko o poznanie przyrody, bądź też stawiała sobie również cele praktyczne i zabiegała o zapanowanie nad przyrodą. Pierwsza była metafizyczną, druga magiczną teorią przyrody. Pierwsza rozwijała się we Włoszech, druga raczej na Północy.

ISTOTA FILOZOFII BRUNA

Bruno pojął przyrodę: 1) infinistycznie - jako nieskończoną, 2) monistycznie - jako jednorodną i w jeden system związaną, 3) dynamistycznie - jako zespół sił żywych, 4) teozoficznie - jako obraz i objawienie Boga, 5) optymistycznie - jako twór doskonały, harmonijny i piękny.

Pogląd na świat Bruna przeciwstawiał się zarówno supranaturalizmowi, jak i materializmowi. Nie był on oryginalnym pomysłem Bruna, był jednym z paru zasadniczych, stale powracających poglądów na świat. Był tego samego typu, co pogląd stoicki. Wszakże Bruno wzbogacił go wieloma szczegółami (zwłaszcza pojmując świat jako nieskończony) i dał mu wyraz świetny, przez wiele pokoleń nieprześcigniony.

FRANCISZEK BACON

Metodologiczne pomysły Odrodzenia i jego empirystyczne dążności znalazły dojrzały wyraz dopiero w końcu epoki, w pismach Bacona.

ZNACZENIE

Bacon rozwinął program empirycznej nauki, mającej wyprzeć aprio­ryczną spekulację; program ten był radykalny w hasłach, ale kompromisowy i skrępowany jeszcze tradycją w szczegółach.

Do postępu myśli naukowej Bacon przyczynił się przez:

1) wskazanie praktycznych zadań nauki,

2) zestawienie złudzeń umysłu zasługujących na wyrugowanie,

3) zaznacze­nie wagi eksperymentu przy ustalaniu faktów,

4) opracowanie reguł indukcji, potrzebnych przy uogólnianiu faktów.

Najwięcej pracy Bacon włożył w teorię indukcji; w niej też leżała najbardziej kon­kretna jego zasługa. W dziejach indukcji rola jego polegała na tym, że zrozumiał niedostateczność indukcji i że uwzględnił w niej wypadki negatywne. Jednakże od tych czy innych własnych jego zdobyczy większe znaczenie dla kultury umysłowej miała propa­ganda, jaką robił metodzie indukcyjnej w nauce.