FIZJOLOGIA-notatki.doc

FIZJOLOGIA

I. BUDOWA I CZYNNOŚĆ UKŁADU NERWOWEGO

1. Podział układu nerwowego

Układ nerwowy dzieli się na dwie części: ośrodkową i obwodową. Ośrodkowy układ nerwowy to mózgowie i rdzeń kręgowy – struktury leżące wewnątrz czaszki i kanału kręgowego, otoczone i chronione trzema łącznotkankowymi oponami: miękka , pajęczą i twardą oraz znajdującym się w przestrzeni podpajęczynówkowej płynem mózgowo-rdzeniowym. Układ nerwowy obwodowy tworzą leząca poza wymienionymi strukturami skupiska komórek, zwane zwojami nerwowymi, oraz nerwy czaszkowe i rdzeniowe – skupiska włókien, które docierają do wszystkich obszarów skóry, mięśni, stawów i narządów wewnętrznych, łącząc receptory i efektory całego ciała z rdzeniem kręgowym i mózgkiem.

Inny umowny podział układu nerwowego to podział na układ autonomiczny i somatyczny. Układ nerwowy somatyczny przetwarza i przewodzi informacje pochodzące z receptorów całego ciała, a jego efektorami są mięśnie poprzecznie prążkowane szkieletowe. Znajdujące się pod kontrolą kory mózgu. Układ autonomiczny natomiast reguluje czynność narządów wewnętrznych oraz metabolizm tkanek i dokonuje tego na drodze odruchowej, autonomicznej, niezależnie od woli, współdziałając z układem dokrewnym.

2. Neuron. Budowa neuronu

Typowy neuron posiada cztery odmienne morfologicznie i funkcjonalnie regiony: ciało komórkowe, dendryty, akson wraz z jego zakończeniami presynaptycznymi. Zewnętrzne granice neuronu wyznacza błona komórkowa - plazmalemma.

A. Ciało komórkowe – zawiera jądro z jąderkiem, cytoplazmę, siateczkę endoplazmatyczną szorstką i gładką, aparat Golgiego, mitochondria, mikrotubule, neurofilamenty. Stanowi ono główne centrum metaboliczne neuronu. Na ciele komórkowym zlokalizowanych jest wiele synaps – miejsc kontaktu tworzonych przez zakończenia innych neuronów, w których dochodzi do odbioru przekazywanych przez nie sygnałów.

B. Dendryty – są rozszerzeniem ciała komórkowego i zawierają cytoplazmę z takimi organellami. Niektóre dendryty są proste i krótkie, inne tworzą w przestrzeni bardziej skomplikowaną, rozgałęzioną strukturę. Dendryty przewodzą impulsy dośrodkowo – w kierunku ciała komórki.

C. Akson – początek aksonu stanowi zwykle uwypuklenie ciała komórkowego – wzgórek aksonu, który przechodzi w tzw. segment inicjujący. Akson charakteryzuje się wysoką pobudliwością, umożliwia generowanie potencjału czynnościowego, czyli impulsu nerwowego, który przewodzony jest przez główna część aksonu – odśrodkowo, w kierunku jego zakończeń. Aksony połączone w wiązki tworzą włókna nerwowe.

D. Zakończenia presynaptyczne tworzą kolbkowate rozszerzenia na końcach aksonu i zawierają zmagazynowany w pęcherzykach chemiczny przekaźnik, który poprzez synapsę odziałuje na dendryty lub ciało komórkowe drugiego neuronu.

Rodzaje neuronów:

Można wyodrębnić cztery rodzaje neuronów:

a.       neuron jednobiegunowy – o jednej rozgalęzionej wypustce

b.      neuron dwubiegunowy – posiada dwie wypustki, wychodzące z dwóch przeciwległych biegunów. Jedna z wypustek (dendryt) odbiera impulsy i przewodzi je dośrodkowo, druga (akson) odprowadza w kierunku zakończeń.

c.       Neurony pseudojednobiegunowe – typowe komórki czuciowe, przewodzące informacje o bodźcach mechanicznych , chemicznych i bólowych z obwodu do ośrodkowego układu nerwowego

d.      Neurony wielobiegunowe – posiadają wiele rozgałęzioncyh dendrytów i jeden akson, którego zakończenia tworzą synapsy na innych komórkach nerwowych lub efektorach.

Ze względu na pełnioną funkcję wyróżniamy trzy podstawowe rodzaje komórek nerwowych:

a.       aferentne – nazwane też czuciowymi, przewodzą informacje bezpośrednio od receptorów, ich ciała komórkowe leża na obwodzie, a aksony zmierzają do ośrodkowego układu nerwowego.

b.      Eferentne – których ciało wraz z dendrytami leży w rdzeniu kręgowym lub w pniu mózgu, a akson biegnie na obwód, prosto do efektora

c.       Neurony posredniczące – których ciała razem z wypustkami w całości znajdują się w ośrodkowym układzie nerwowym. Przekazuja one informacje pomiedzy jedną a druga komórką nerwową.

3. BŁONOWY POTENCJAŁ SPOCZYNKOWY.

Stały potencjał wnętrza komórki względem jej otoczenia nazywamy potencjałem spoczynkowym. Zdolność komórki do utrzymywania stałej wartości potencjału spoczynkowego związana jest bezpośrednio z istnieniem różnicy stężeń niektórych jonów pomiędzy wnętrzem i otoczeniem komórki. Dla większości komórek jonami "najważniejszymi" z punktu widzenia potencjału spoczynkowego są jony sodu, potasu oraz chlorkowe. "Typowy" - czyli najczęściej spotykany - rozkład stężeń jonów jest taki, że na zewnątrz komórki stężenie jonów sodowych i chlorkowych jest większe niż wewnątrz komórki, natomiast stężenie jonów potasu jest większe wewnątrz komórki. Stała wartość potencjału błonowego może być utrzymana jedynie wtedy, gdy całkowity ładunek przepływajacy przez błonę jest równy zeru (w przeciwnym razie następowałaby zmiana ładunku błony i związana z tym zmiana potencjału). Błona komórki jest przepuszczalna dla jonów - w stanie spoczynku najlepiej przepuszczane są jony potasu, gorzej chlorkowe, najgorzej zaś sodowe. Wobec istniejących różnic stężeń indywidualne strumienie każdego z jonów nie są równe zero.

4. POTENCJAŁ CZYNNOŚCIOWY.

Niektóre z komórek, oprócz utrzymywania potencjału spoczynkowego są zdolne dodatkowo do szybkiej i krótkotrwałej zmiany potencjału błonowego - będziemy je nazywali komórkami pobudliwymi. Komórki nie posiadające tej zdolności nazywamy niepobudliwymi. Chwilową, impulsową zmianę potencjału błony komórkowej będziemy nazywali potencjałem czynnościowym. Potencjał czynnościowy powstaje w komórce pobudliwej, gdy potencjał jej błony przekroczy pewną graniczną wartość nazywaną progiem pobudzenia. Warto zauważyć, że wielkość bodźca pobudzającego ma znaczenie jedynie dla powstania pojedynczego potencjału czynnościowego - nie ma ona natomiast wpływu na jego przebieg. Zmiany potencjału błonowego podczas trwania potencjału czynnościowego w przykładowej komórce nerwowej przedstawione są na rysunku obok. Jak widać "klasyczny" potencjał czynnościowy składa się z kilku faz:
1. gwałtownego wzrostu potencjału błonowego (depolaryzacji)
2. nieco powolniejszego spadku potencjału błony (repolaryzacji)
3. okresu, gdy potencjał błony jest niższy od potencjału spoczynkowego (hiperpolaryzacji)

5. SYNAPSY.

Komunikacja pomiędzy neuronami lub pomiędzy neuronem a efektorem odbywa się tylko w wyspecjalizowanych miejscach , które nazywamy synapsami.

A.    Synapsa chemiczna - umożliwia przekazywanie pobudzenia elektrycznego pomiędzy błonami dwu komórek: presynaptycznej (przekazującej pobudzenie) i postsynaptycznej (odbierającej je). . Komórką presynaptyczną może być np. komórka nerwowa, której wypustki (aksony) na zakończeniach kontaktujących się z powierzchnią komórki postsynaptycznej (mięśniowej) uformowane są w kształt kolbek - nazywamy je kolbkami synaptycznymi. Błona kolbki synaptycznej znajduje się w odległości 30-50 nm od powierzchni błony komórki mięśniowej - przetrzeń pomiędzy tymi błonami nazywamy szczeliną synaptyczną. Istotnymi - z punktu widzenia pełnionej przez synapsę funkcji - elementami kolbki presynaptycznej są: pęcherzyki synaptyczne (1), napięciowo-zależne kanały wapniowe (2) oraz tzw. strefy aktywne. Pęcherzyki synaptyczne wypełnione są substancją przenoszącą sygnał chemiczny - transmiterem. W połączeniu nerwowo-mięśniowym transmiterem jest acetylocholina (ACh). W błonach pęcherzyków znajdują się białka mające za zadanie zakotwiczenie pęcherzyków przy błonie presynaptycznej w rejonie stref aktywnych i następnie umożliwienie fuzji (połączenia się) błon pęcherzyków z błoną presynaptyczną. Synapsy chemiczne charakteryzują się występowaniem w nich opóźnienia w przekazywaniu potencjału czynnościowego pomiędzy komórkami. Spowodowane jest ono tym, że przetworzenie presynaptycznego potencjału czynnościowego na sygnał chemiczny, przekazanie tego sygnału i przetworzenie go na potencjał czynnościowy postsynatyczny wymaga pewnej ilości czasu.

Przykład działania synapsy chemicznej:

Impuls nerwowy rozchodzący się po błonie komórki nerwowej dociera do zakończenia nerwowego i powoduje otwarcie kanałów wapniowych znajdujących się w błonie kolbki synaptycznej (1). Jony wapnia napływające do wnętrza kolbki wyzwalają szereg procesów prowadzących do fuzji pęcherzyków synaptycznych z błoną presynaptyczną (2) i wyrzucenia zawartego w nich transmitera do szczeliny synaptycznej (3). W typowym połączeniu nerwowo-mięśniowym jednorazowo z błoną łączy się około 200-300 pęcherzyków, na skutek czego do szczeliny synaptycznej wyrzucanych jest około 10 000 cząsteczek transmitera. Cząsteczki acetylocholiny dyfundując w szczelinie synaptycznej docierają do powierzchni błony postsynaptycznej i przyłączają się do miejsc wiążących znajdujących się w cząteczkach białek kanałów zależnych od ligandu (4). To z kolei powoduje otwarcie tych kanałów; napływ do wnętrza komórki postsynaptycznej (mięśniowej) jonów sodu i w rezultacie jej depolaryzację (5), nazywaną postsynaptycznym potencjałem pobudzającym (EPSP). Jeśli depolaryzacja związana z EPSP przekroczy wartość potencjału progowego dla danej błony to dzięki obecności w niej napięciowo-zależnych kanałów sodowych wyzwalany jest potencjał czynnościowy komórki postsynaptycznej (6). Cząsteczki acetylocholiny nie mogą długo przebywać w szczelinie synaptycznej - powodowałyby one ciągłe pobudzanie błony postsynaptycznej. Za usuwanie cząsteczek transmitera ze szczeliny synaptycznej odpowiedzialne są trzy mechanizmy: rozkładanie przez enzym (esterazę acetylocholinową), dyfuzyjna ucieczka ze szczeliny oraz ponowne "wciągnięcie" do pęcherzyków synaptycznych (endocytoza). Pewna część pęcherzyków w chwilę po wypuszczeniu transmitera nie wtapia się bowiem w błonę presynaptyczną, ale powraca do wnętrza kolbki synaptycznej.

B.     Synapsy elektryczne - Oprócz opisanych powyżej synaps chemicznych potencjał czynnościowy może być przekazywany z jednej komórki do drugiej poprzez synapsę elektryczną nazywaną też połączeniem szczelinowym. Tego typu synapsa stanowi bezpośrednie elektryczne połączenie pomiędzy komórkami. Odległość pomiędzy błonami komórek jest w takiej synapsie mniejsza niż w synapsie chemicznej i wynosi zaledwie około 3-5 nm. W błonach obu kontaktujących się komórek w rejonie złącza znajdują się cząsteczki białka (koneksyny) tworzące razem tzw. konekson czyli pore wodną łączącą wnętrza obu komórek. Dzięki temu potencjał czynnościowy z jednej z tych komórek przenosi się bez pośrednictwa etapu chemicznego do drugiej z nich. Zaletą synaps elektrycznych jest niewątpliwie szybkość ich działania - sygnał jest przekazywany pomiędzy komórkami praktycznie bez opóźnienia. W odróżnieniu jednak od synaps chemicznych istnieje znacznie mniej możliwości regulowania ich działania. Z tego względu synapsy elektryczne spotykane są w organizmie jedynie tam, gdzie istnieje potrzeba szybkiego przekazania potencjału czynnościowego praktycznie bez możliwości wyrafinowanego sterowania tym przekazem (np. w niektórych częściach mięśnia serca).

6. OŚRODKOWY UKŁAD NERWOWY.

Ośrodkowy układ nerwowy składa się z mózgowia i rdzenia kręgowego. Podstawowymi elementami mózgowia  są: rdzeń przedłużony, most, móżdżek, śródmózgowie, międzymózgowie i kresowmózgowie, które tworzą półkule mózgu.

A.    Rdzeń kręgowy to część ośrodkowego układu nerwowego, przewodząca bodźce pomiędzy mózgowiem a układem obwodowym. Ma kształt grubego sznura, nieco spłaszczonego w kierunku strzałkowym, o przeciętnej średnicy 1 cm, barwy białej, o masie ok. 30 g. Umieszczony jest w biegnącym wzdłuż kręgosłupa kanale kręgowym. Rozpoczyna się bez wyraźnej granicy od rdzenia przedłużonego i rozciąga na przestrzeni ok. 45 cm, od I kręgu szyjnego do górnej krawędzi II kręgu lędźwiowego, gdzie kończy się stożkiem rdzeniowm. Od rdzenia odchodzą parzyste nerwy rdzeniowe, wychodzące przez odpowiednie otwory międzykręgowe. Ponieważ otwory są przesunięte względem rdzenia ku dołowi, nerwy biegną na znacznej przestrzeni wewnątrz kanału kręgowego, zanim osiągną właściwy punkt wyjścia. Zespół tych nerwów, otaczających nić końcową, nosi nazwę ogona końskiego. Średnica rdzenia nerwowego nie jest równomierna na calej jego długości. W odcinkach, z których wychodzą korzenie nerwów przeznaczonych dla kończyn, rdzeń ma dwa wrzecionowate zgrubienia: szyjne i lędźwiowe. Na powierzchni zewnętrznej rdzenia widnieją w linii przyśrodkowej dwie bruzdy: głębsza szczelina pośrodkowa przednia oraz płytsza bruzda pośrodkowa tylna. Dzielą one rdzeń na dwie symetryczne połowy: prawą i lewą. Dodatkowo na powierzchni każdej połowy rdzenia zaznacza się: - od przodu podłużna linia, zwana bruzdą boczną przednią, z której wychodzą korzenie ruchowe nerwów rdzeniowych - od tyłu bruzda boczna tylna, wzdłuż której wchodzą do rdzenia korzenie czuciowe nerwów rdzeniowych. Wymienione bruzdy dzielą każdą połowę rdzenia trzy sznury: przedni, boczny i tylny, utworzone przez pęczki włokien nerwowych, przebiegających podłużnie w rdzeniu. Budowa wewnętrzna rdzenia nie jest jednolita. Na przekroju poprzecznym widać ciemniejszą część pośrodkowa w kształcie motyla lub litery H, zwana istotą szarą (substantia grisea) oraz otaczająca ją na kształt płaszcza istota biała (substantia alba. Zasadniczym składnikiem istoty szarej są ciała komórek nerwowych (perikaliony i dendryty skupione w struktury); istota biała składa się z pęczków pojedynczych wypustek komórek nerwowych, tzw. aksonów.

B.     PIEŃ MÓZGU: Do pnia mózgu zaliczamy rdzeń przedłużony, most i śródmózgowie. Ma kształt stożka rozszerzającego się u góry gdzie łączy się z mostem i zwężającego się na dole gdzie przechodzi w rdzeń kręgowy.

1.            Powierzchnia brzuszna rdzenia kręgowego: dzieli go szczelina pośrodkowa przednia. Na jego powierzchni po obu stronach szczeliny znajdują się piramidy, które wychodzą z mostu a na dole łączą się ze sznurami przednimi rdzenia kręgowego. Z boku od piramidy znajduje się oliwka

2.      Powierzchnia brzuszna mostu: jest wypukła. Poniżej brzegu dolnego na granicy z piramidą wychodzą korzenie nerwu odwodzącego.

3.      Powierzchnia brzuszna sródmózgowia: uwypuklają się tu parzyste odnogi mózgu

4. powierzchnia grzbietowa pnia mózgu: pokryta jest przez móżdżek oraz półkule.   Móżdżek łączy się z pniem mózgu konarami górnymi, środkowymi i dolnymi.

C. MÓDŻEK: to z wyglądu coś jakby drugie i pomniejszone półkule mózgowe. Stąd też nazwa - zdrobnienie od słowa "mózg". Ewolucyjnie jest on o wiele starszy niż półkule mózgu i funkcjonalnie spełnia inne zadania. Można sobie wyobrazić tę strukturę jako "nadzorcę mięśni", instytucję czuwającą nad najbardziej podstawową integracją pracy mięśni. Generalnie można kojarzyć tę strukturę ogólnie z układem ruchowym i kontrolą napięcia mięśniowego.

Móżdżek znajduje się z tyłu pod półkulami mózgu, a mówiąc ściślej: znajduje się w dole tylnym czaszki pod namiotem móżdżku, między pniem mózgu a płatami skroniowymi i potylicznymi mózgu.

Opisując układ nerwowy można najogólniej stwierdzić, że składa się on z istoty szarej i istoty białej. Dokonując opisu móżdżku, można, kontynuując to ogólne stwierdzenie, scharakteryzować te dwa budulce układu nerwowego tak, jak wyglądają one w tej właśnie strukturze. Mianowicie:

·         Istota szara - stanowiąca skupisko ciał komórkowych neuronów - pokrywa powierzchnię móżdżku tworząc w ten sposób korę móżdżku. Tworzy także pewne skupiska wewnątrz tej struktury, co nazywa się jądrami.

·         Istota biała - czyli włókna nerwowe, aksony neuronów - tworzy połączenia między różnymi obszarami kory móżdżku i jądrami znajdującymi się wewnątrz. Ale nie tylko, gdyż część istoty białej tworzy połączenia pomiędzy istotą szarą móżdżku i innymi strukturami układu nerwowego, co określamy mianem konarów móżdżku.

Całą powierzchnię móżdżku możemy podzielić na części boczne - dwie półkule móżdżku, oraz część pośrodkową, którą nazywa się robakiem móżdżku.

D. MIĘZYMÓZGOWIE: zaliczamy do przodomózgowia. W jego skład wchodzą: wzgórze, podwzgórze, nadwzgórze oraz powstałe z kresomózgowia półkule mózgu.

PODWZGÓRZE: leży na powierzchni brzusznej mózgowia. Rozróżniamy w nim:

·         Ciała suteczkowate

·         Guz popielaty, który łączy się z przysadką

·         Skrzyżowanie wzrokowe

·         Nerwy wzrokowe

·         Pasma wzrokowe

   Podwzgórze jest złożonym ośrodkiem układu autonomicznego regulującego czynności narządów wewnętrznych i przemiany chemiczne ustroju.

WZGÓRZE I NADWZÓRZE: leżą na stronie grzbietowej i przykryte są przez półkule mózgu. Wzgórze składa się z szeregu jąder, które pośredniczą w przekazywaniu impulsów czuciowych (czucie skórne, mięśniowe, wzrok, słuch) do kory mózgowej. Nadwzgórze składa się z szyszynki i uzdeczki.

E. KRESOMÓZGOWIE stanowią dwie półkule mózgu i część wzrokowa podwzgórza. Prawą półkulę od lewej oddziela szczelina podłużna mózgu, na jej dnie znajduje się ciało modzelowate, które jest największym spoidłem mózgu. Inna szczelina – poprzeczna oddziela półkule od górnej powierzchni móżdżku.

  Półkula mózgu posiada trzy powierzchnie:

·         Grzbietowo – boczną (wypukłą)

·         Przyśrodkową

·         Podstawną

Trzy bieguny:

·         Czołowy

·         Potyliczny

·         Skroniowy

Trzy brzegi:

·         Górny

·         Boczny

·         Przyśrodkowy

   W skład półkul wchodzi: płaszcz mózgu, węchomózgowie i jądra podkorowe tworzące ciało prążkowane.

PŁASZCZ składa się z kory i istoty białej. Istota biała utworzona jest z 4 rodzajów włókien nerwowych:

·         Odkorowe lub odśrodkowe (odchodzące od komórek kory mózgowej)

·         Dośrodkowe (dochodzące do komórek kory.

·         Asocjacyjne (łączące różne okolice kory)

·         Spiodłowe (łączące półkule)

W każdej półkuli rozróżniamy 4 płaty:

·         Płat czołowy

·         Płat ciemieniowy

·         Płat skroniowy

·         Płat potyliczny

   We wnętrzu każdej półkuli mózgowej znajduje się komora boczna – pozostałość światła pierwotnego pęcherzyka mózgowego. Komora boczna składa się z czterech części, z których każda leży w innym płacie i są to: róg przedni (płat czołowy), część środkowa (płat ciemieniowy), róg tylny (płat potyliczny), róg dolny (płat skroniowy). Obie komory boczne łącza się z trzecią za pośrednictwem otworu międzykomorowego.

WĘCHOMÓZGOWIE: składa się z części obwodowej i część odśrodkowej (korowej). Do części obwodowej należą: opuszka węchowa, pasmo węchowe i trójkąt węchowy. Składa się ona głównie z włókien nerwowych przewodzących bodźce węchowe do części korowej. Do części ośrodkowej węchomózgowia należą: zakręt obręczy, cieśń zakrętu obręczy oraz hipokamp.

OŚRODKI KOROWE: są to okolice kory mózgowej związane z określonymi czynnościami.

1.      Ośrodek ruchowy: wywołuje reakcje ruchowa z grup mięśniowych. Położone są w paśmie kory tworzącej zakręt pośrodkowy.

2.      Ośrodki czuciowe: znajdują się w zakręcie zaśrodkowym. Odbiera wrażenia dotyku, ciepła, chłodu  oraz informacje o ruchach mięśniowych.

3.      Ośrodki słuchowe: znajdują się w zakręcie  skroniowym górnym płatów skroniowych. Płaty skroniowe są także siedzibą pamięci.

4.      Pole wzrokowe: w płacie potylicznym

5.      Okolice przedczołowe – z przodu od pola ruchowego są siedliskiem wyższych czynności mózgu – intelekt, inteligencja.

JĄDRA PODKOROWE: są to skupienia komórek nerwowych w obrębie istoty białej. Należą one rozwojowo do starszych i prymitywniejszych części ośrodkowego układu nerwowego, w odróżnieniu od kory mózgowej, która zajmuje szczególne miejsce jako najwyższy ośrodek regulujący i kierujący czynnościami całego ustroju.

F. Śródmózgowie – jest najmniejszą częścia pnia mózgu. Wyróżniamy w nim leżące brzusznie konary mózgu, utworzone przede wszystkim przez włókna biegnące z kory mózgu do ośrodków pnia i rdzenia kręgowego oraz pokrywę śródmózgowia.

7. ŁUK ODRUCHOWY.

Łuk odruchowy to droga jaką przebywa impuls nerwowy od receptora do efektora. Łuk odruchowy stanowi strukturalny (anatomiczny) element reakcji odruchowej.

    Składa się z 5 zasadniczych elementów:

1) receptora,

2) dośrodkowej drogi doprowadzającej neuronu czuciowego,

3) ośrodka nerwowego (kora mózgowa, rdzeń kręgowy, móżdżek),

4) odśrodkowej drogi wyprowadzającej neuronu ruchowego,

5) efektora.

Biorą pod uwagę liczbę interneuronów pośredniczących między neuronem czuciowym a neuronem ruchowym, wyróżnia się odruchy monosynaptyczne i polisynaptyczne. W odruchach monosynaptycznych w drodze od receptora do efektora występuje tylko jedna synapsa w rdzeniu kręgowym. Jedynym znanym odruchem tego typu jest odruch na rozciąganie. We wszystkich pozostałych odruchach informacja z receptora jest przekazywana do motoneuronu poprzez jeden lub więcej interneuronów, co sprawia, że łuki odruchowe sa polisynaptyczne. Typowym odruchem polisynaptycznym jest odróch na zginanie.

8. ORGANIZAZJA I CZYNNOŚĆ UKŁADU WSPÓŁCZULNEGO

Układ współczulny składa się z części przedzwojowej i pozazwojowej.  Ciała neuronów przedzwojowych tworzą róg boczny. Aksony tych neuronów opuszczają rdzeń kręgowy korzeniami brzusznymi i tworząc gałęzie łączące białe dochodząc do zwoju pnia współczulnego, położonego obustronnie wzdłuż kręgosłupa. Zwoje tworzące pień współczulny są połączone ze sobą. Włókna przedzwojowe tworzą synapsy na kilkunastu neuronach znajdujących się w tych zwojach. Włókna pozazwojowe poprzez gałęzie łączące szare łączą się z nerwami rdzeniowymi i dochodzą do efektorów. Serce i głowa są unerwione przez te włókna. Głównymi neurotransmiterami w układzie współczulnym są acetylocholina i noradrenalina. Układ współczulny jest układem walki i czuwania.

9. ORGANIZAZJA I CZ...