O�wiecenie O�wiecenie pierwsz� epok� w nowo�ytnych dziejach formacj� kulturow� ca�kowicie �wiadom� swego istnienia. �wcze�ni m�wili : \"wieku rozumu\" (w Anglii), \"wieku filozof�w\" (we Francji) czy wieku \"o�wieconym\".Przywi�zywa� on szczeg�ln� wag� do si�y rozumu jako �wiat�a rozja�niaj�cego drogi poznania cz�owieka i �wiata. �ycie spo�eczne i kulturalne nacechowane by�o krytycyzmem wobec istniej�cej rzeczywisto�ci i pragnieniem wyzwolenia cz�owieka z wi�z�w feudalnych, kr�puj�cych jego my�li, hamuj�cych rozw�j post�pu, nauki i o�wiaty. Okres o�wiecenia w Polsce mo�na podzieli� na trzy fazy: - wczesn� - od lat 40. XVII w. do roku 1764; - dojrza�� (czasami stanis�awowskimi) - lata 1764-1795; - schy�kow� (o�wieceniem postanis�awowskim) - lata 1795-1822. Klasycyzm - wyznacza� poezji cele utylitarne, stawia� przed ni� zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastaj�ce z przekonania o ogromnej roli s�owa jako narz�dzia oddzia�ywania na spo�ecze�stwo. Sentymentalizm - traktowa� literatur� jako spos�b pokazania wewn�trznego �ycia cz�owieka oraz kszta�towania autentycznych, odrzucaj�cych pozory, wi�zi mi�dzyludzkich, co r�wnie� prowadzi�o do moralizatorstwa; g��wnym ideologiem sentymentalizmu by� francuski pisarz Jan Jakub Rousseau; termin sentymentalizm upowszechni� si� dzi�ki powie�ci angielskiego pisarza Lawrence\'a Sterne\'a \"Powie�� sentymentalna\"; nawi�zuj�c do wielu nurt�w my�li filozoficznej (m.in. empiryzmu i sensualizmu), sentymentalizm k�ad� nacisk na analiz� jednostkowej sytuacji cz�owieka, na tkwi�ce w nim wewn�trzne sprzeczno�ci; analizowa� te� sytuacj� spo�eczn�, podkre�laj�c negatywn� rol� sztucznie tworzonych barier i przedzia��w stanowych. Rokoko - styl charakterystyczny dla wytwornej i subtelnej (rozrywkowej) tw�rczo�ci - dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy; istot� jego by�o rozumienie pi�kna jako warto�ci podstawowej, daj�cej przyjemno�� obcowania z wytworami sztuki. W okresie o�wiecenia rozwija si� publicystyka. Powstaj� pierwsze czasopisma: \"Monitor\" (1765r.), \"Zabawy przyjemne i po�yteczne\", \"Gazeta Narodowa i Obca\". Na �amach \"Monitora\" redagowa� m.in. I. Krasicki. W esejach, felietonach, report-a�ach autorzy kryty-kuj� sarmackie zachowanie, propaguj� wz�r o�wieconego szlachcica, krytykuj� feudalizm, walcz� o tolerancj� i o �wieck� edukacj�. Zajmuj� si� sprawami literatury i teatru. Do publicy-styki w s�u�bie kraju zaliczy� mo�na dzie�a St. Staszica - \"Uwagi nad �yciem Jana Zamoy-skiego\" oraz Hugona Ko���taja - \"O przysz�ym sejmie Anonima list�w kilka\". Staszic wska-zywa� na konieczno�� wprowadzenia edukacji �wieckiej, domaga� si� by w sejmie o prawie decydowa�a wi�kszo�� g�os�w, o wi�zieniu by decydowa� s�d. Przestrzega� przed wybieraniem cudzoziemc�w do w�adzy. Ko���taj wyra�a� opini�, �e sejm powinien zwr�ci� wolno�� ch�opu, a pa�szczyzn� potraktowa� jako kontrakt z dziedzicem. KEN - pierwsza w Polsce �wiecka w�adza o�wiatowa, powo�ana 14.X.1773r. z inicjatywy dzia�aczy skupionych wok� Stanis�awa Augusta Poniatowskiego. KEN zorganizowa�a tr�j-stopniowe nauczanie - szko�y elementarne, �rednie, nast�pnie Szko�a G��wna Koronna i Li-tewska. KEN wyda�a kodeks szkolny okre�laj�cy za�o�enia programowe i organizacyjne szkolnictwa. Szko�a Rycerska - szko�a �rednia o charakterze wojskowym, za�o�ona w 1765r. przez kr�la Stanis�awa Poniatowskiego. Komendantem szko�y by� ksi��� Adam Czartoryski. G��wnym zadaniem by�o przygotowanie m�odzie�y szlacheckiej do s�u�by obywatelskiej. Program na-uczania dzieli� si� na cz�� przygotowawcz�, og�lnokszta�c�c� oraz nauk� kunszt�w (jazdy konnej, ta�ca, muzyki. Wychowankami Szko�y Rycerskiej byli m.in.: T. Ko�ciuszko, J. Jasi�-ski, J. U. Niemcewicz. Teatr Stanis�awowski - pod dyrekcj� Wojciecha Bogus�awskiego. Zosta� podzielony na ze-spo�y opery, baletu i dramatu. Pierwsze przedstawienie - \"Natr�ci\". TPN - za�o�one dla rozwoju nauki i literatury w 1800r. przez St. Staszica. W 1740r. Stanis�aw Konarski za�o�y� Collegium Nobilium. Bracia Za�uscy przekazali prywatny ksi�gozbi�r - powsta�a pierwsza w Europie biblioteka publiczna. Stanis�aw August Poniatowski prowadzi� mecenat artystyczny (literatura, malarstwo, archi-tektura, rze�biarstwo). Problemy literackie poruszano tak�e podczas \"obiad�w czwartkowych\" i na �amach \"Zabaw Przyjemnych i Po�ytecznych\" pod redakcj� Adama Naruszewicza. Gatunki literackie o�wiecenia: * bajka - wierszowana alegoryczna opowie�� o zwierz�tach lub ludziach, niekiedy o ro�linach czy przedmiotach, kt�ra s�u�y do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze og�lnym i powszechnym, dotycz�cej stosunk�w mi�dzy lud�mi; prawda ta wypowiadana jest bezpo�rednio, zwykle jako pointa na ko�cu utworu, niekiedy ju� na pocz�tku, b�d� te� jest tylko sugerowana czytelnikowi; postacie dzia�aj�ce wyposa�one s� w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk-drapie�nik, lis-zdrajca); bajk� charakteryzuje na og� dyscyplina j�zykowa i d��enie do �atwego nawi�zania kontaktu z odbiorc�, co mo�e si� wyra�a� potoczno�ci� j�zyka i stylem gaw�dziarskim. Podzia� bajek: narracyjna (np. La Fontaine, Francja XVII w.), stanowi�ca jakby zwi�z�� nowel� o nieskomplikowanej akcji i z niewieloma postaciami oraz bajka epigramatyczna, przewa�nie czterowersowa, rysuj�ca pewn� elementarn� sytuacj�, a na jej tle paralelizm lub kontrast postaw. W okresie o�wiecenia bajka sta�a si� jednym z g��wnych gatunk�w, s�u�y�a dydaktyce i moralizatorstwu; * satyra - utw�r o celu dydaktycznym, wytykaj�cy i o�mieszaj�cy wady i wyst�pki zar�wno natury ludzkiej, jak i �ycia zbiorowego - obyczajowego, spo�ecznego, politycznego; istot� satyry jest krytyka, pos�uguje si� wi�c ona cz�sto deformacj�, grotesk�, wyostrzeniem atakowanych cech; w Polsce satyra rozwin�a si� zw�aszcza w okresie o�wiecenia (Krasicki, Naruszewicz), przy czym sta�a si� �rodkiem konkretnej krytyki spo�eczno-obyczajowej; * poemat heroikomiczny - utw�r epicki, stanowi�cy parodi� eposu bohaterskiego; styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencj� dla eposu, stosuje si� w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy b�ahe i codzienne; cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub �artobliwo-rozrywkowy, cechuje go r�wnie� dygresyjno�� tonu; liczne sentencje; wyst�puje oktawa, czyli strofa o�miowersowa o rozk�adzie rym�w: abababcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna, natomiast cc to cz�sto sentencja (\"z�ota my�l\"); * komedia - gatunek dramatyczny o tre�ci pogodnej, akcji obfituj�cej w wydarzenia, oraz maj�cej pomy�lne dla bohater�w zako�czenie, z elementami komizmu, niekiedy tak�e karykatury, satyry, groteski, maj�cy na celu wywo�anie �miechu widza; * sielanka - gatunek poetycki, wywodz�cy si� z antycznej Grecji (idylla Teokryta III w. p.n.e.), obejmuj�cy utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadaj�ce o �yciu pasterzy lub wie�niak�w. W staro�ytnym Rzymie rozwin�� ten gatunek Wergiliusz; * powie�� - jeden z g��wnych gatunk�w nowo�ytnej prozy epickiej, cechuj�cy si� na og� wi�kszym rozmachem, obszerniejszym uk�adem w�tk�w i postaci, a tak�e zdarzeniowym charakterem �wiata przedstawionego; ukazane w powie�ci postacie i zdarzenia s� przewa�nie fikcyjne, zarazem jednak wyra�nie zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposa�one w bogactwo szczeg��w; naczeln� kategori� opisu jest kategoria narratora; * esej - (franc. essai=pr�ba) wypowied� o tematyce literackiej publicystycznej lub filozoficznej, wyr�niaj�ca si� swobodnym, osobistym tonem oraz dba�o�ci� o form�; od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej prezentuj�cej wyczerpuj�co materia� dowodowy) esej r�ni si� wi�ksz� elastyczno�ci� formy, si�ganiem po �rodki literackie (np. metafor�, obraz, lu�n� kompozycj�, tok skojarzeniowy) oraz tym, �e nie d��y do pe�nej syntezy, lecz wyra�a refleksje autora; stwarza iluzj� szczero�ci; * felieton - (franc. feuilleton=zeszycik, powie�� w odcinku) gatunek publicystyczny, podejmuj�cy na og� aktualn� problematyk� w spos�b swobodny, impresyjny, pos�uguj�cy si� metafor� i skojarzeniem, niekiedy fikcj� literack�; felieton ma na celu budzenie zaciekawienia, nawi�zanie bezpo�redniego kontaktu z czytelnikiem; atrakcyjna forma ��czy si� z lekko�ci� tonu i cz�sto �artobliwym lub satyrycznym charakterem; aktualny temat jest traktowany w felietonie w spos�b dygresyjny, zr�nicowany stylistycznie, subiektywny, a uog�lnienia maj� charakter raczej hipotetyczny; * poemat heroiczny - pokazywa� wzorcowe postacie na tle donios�ych wydarze� historycznych; \"Jagiellonida\" Tomaszewskiego; * poemat opisowy - utw�r dydaktyczno-filozoficzny, kt�rego tre�ci� jest przedstawienie jakiego� fragmentu rzeczywisto�ci jako podstawy do szerszych uog�lnie�; opis podporz�dkowany jest wizji og�lnej, okre�lonej koncepcji natury, �wiata; w okresie o�wiecenia poemat opisowy wyra�a� pochwa�� cz�owieka jako tw�rcy przyrody; komedia dell\'arte - literatura plebejska; * oda - utw�r poetycki, kt�ry charakteryzuje wznios�o�� tematu i stylu, s�awi�cy osob�, ide�, wydarzenie; gatunek wykszta�cony w staro�ytno�ci; wg poetyki klasycystycznej oda mia�a ��czy� elementy retoryczne i liryczne; mia�o si� w niej wyra�a� uniesienie; dopuszczalna wi�c by�a pewna swoboda kompozycyjna; w okresie o�wiecenia oda s�u�y�a do wyra�ania tematyki okoliczno�ciowej oraz filozoficzno-moralnej. Nurty w XVIII w.: Kontrreformacja - pr�d powsta�y w Ko�ciele wobec zagro�enia reformacj�. Do walki z re-formacj� w 1531r. zosta� powo�any zakon jezuit�w. Zadaniem jego by�a edukacja w duchu katolickim oraz cenzurowanie ksi�g. Ko�ci�, dbaj�c o nieska�enie dogmat�w, okre�la� co uznawa� za katolickie w dziedzinie nauki i sztuki. Popularno�� odzyska�a hagiografia (\"�ywoty �wi�tych\" Piotra Skargi). W centrum zainteresowa� sta�y si� narodowe przek�ady Biblii oraz sztuka. Marinizm - nurt poetycki wprowadzony przez W�ocha Giambattista Marino. Zak�ada�, �e poezja powinna zadziwia� czytelnika, zaskakiwa� operacjami j�zykowymi; metaforami, para-doksami, antytezami i �mia�ymi por�wnaniami. Przyk�adem zastosowania tej te...
gem0