Rozwój fizyczny dzieci i młodzieży
824
825
826
828 830
833 834
834 836 S36
Ul 138 ■■39
39 39 U
(3
Barbara Woynarowska
Pojęcie rozwoju (ang. growth and development) jest nieodłącznie związane z dziećmi i młodzieżą (populacja w wieku rozwojowym). Znajomość prawidłowego przebiegu rozwoju, jego odmian i zaburzeń stanowi podstawę pediatrii.
Podstawowe pojęcia
Rozwój — proces ukierunkowanych zmian, w którym dany obiekt przechodzi przez kolejne etapy przemian, od stanów prostszych, mniej doskonałych, do bardziej złożonych, doskonalszych (pod określonym względem).
Rozwój osobniczy (ontogenętyczny, ontogeneza) — proces przemian morfologicznych, fizjologicznych, psychicznych w ciągu całego życia człowieka
— ód zapłodnienia komórki~jajblv~ej"pfźeż~plemnilfr do śmierci. Dziedziną nauki zajmującą się rozwojem osobniczym i wpływem na jego przebieg różnych czynników jest £uklóTogi§>{auksein — gr. rosnąć, rozwijać się). W rozwoju tym wyróżnia się następujące, wzajemnie ze sobą powiązane sfery, często o różnej dynamice zmian:
—' fizyczny (biologiczny) — morfologiczny, funkcjonalny, motorycżny;
— rozwój psychiczny — umysłowy, emocjonalny, moralny, duchowy;
— rozwój społeczny;
— rozwój seksualny.
W tym "rozdziale zajmować się będziemy głównie rozwojem fizycznym.
RojEWÓj filogenetyczny (rodowy, filogeneza, an-tropogeneza) — wieloetapowy proces ewolucyjny,
1
sięgający w głąb drzewa rodowego ssaków. Człowiek, w trwającym kilkadziesiąt milionów lat procesie rozwoju rodowego, osiągnął swoisty przebieg ontogenezy.
Rozwój_fizyczny lub biologiczny — całokształt procesów biologicznych, obejmujących następujące aspekty:
— wzrastanie.)— proces zmian ilościowych, powiększanie się wymiarów i masy ciała przez: rozrost (hipertrofia) i rozplem (hiperplazja — zwiększanie się liczby) komórek;
— -różnicowanie — zmiany w strukturze komórek, tkanek, formowaniFsię-kształtów i proporcji organizmu; są to zmiany jakościowe, charakterystyczne dla rózSycH" okresów rozwoju, które uzasadniają powiedzenie, że „dziecko nie jest miniaturą człowieka dorosłego";
— dojrzewanie—doskonaleniejunkcji poszczególnych narządów, układów i organizmu jako całości.
W, rozwoju fizycznym wyróżnić zatem można komponenty dotyczące:
— ciała {soma) — rozwój morfologiczny, somatyczny;
— funkcji organizmu, w tym: rozwój motorycz-ny (ruchowy) —"pojawianie się nowych ruchów,uczenie się złożonych czynności"ruchowych, corazbardziej celowe zachowania motoryczne i większasprawność fizyczna organizmu; rozwój zdolnoścido wysiłków fizycznych i wydolności fizycznej: tesfery rozwoju są powiązane z rozwojem psychicznym (u małe^ojlziećka mówimy o rozwoju psychomotorycznym),
PEDIATRIA
Ftapv w rozwoju człowieka
Istnieje wiele kryteriów podziału (periodyzacji) życia ludzkiego na okresy (etapy), proponowanych przez antropologów, lekarzy, psychologów. Podziały te są zwykle umowne, granice okresów nie są jednoznaczne. Może wyznaczać je zjawisko biologiczne, przyjęty umownie wiek, uczęszczanie do przedszkola i szkoły.
2ejwzjgle_du..jQa_c.ba.r.ak.ter i dynamikę procesów biochemicznych N. Wolański wyróżnił w życiu człowieka trzy etapy:"
— lProgresywny, (ewolucja) — przewaga zmiananabolicznych nad katabolicznymi, procesów budowy nad rozpadem; obejmuje on okres wewnątrz-łonowy, dzieciństwo i młodość (do 20.-25. rż.).
~ — \Stabilizaciii (transwolucja) — równowaga przemian biochemicznych u człowieka dorosłego (do około 40.-45. rż.).
~— JRegresywny^inwolucja) — przewaga zmian katabolicznych nad anabolicznymi, ""starzenie się organizmu.
,W_pediatrii stosuje się najczęściej następujący podział:
I. jOkres wewnątrzłonowy (śródmaciczny, prenatalny), który wynośT óTćółó 280 dni i dzieli się na:
— Fazę zarodlcówą"— do ST FygTćiążyf
— Fazę płodową — od 9. tyg. ciąży do porodu (38.-42. tydzień ciąży).
II. Okres zewnątrzłonowy (pozamaciczny, post-natalny) z pod okresami:
— Noworodkowym — do 28. dnia życia;
— Niemowlęcym — do ukończenia pierwszego roku życia;
— Wczesnego dzieciństwa (poniemowlęcym) — 2.-3. rż.;
— Przedszkolnym — 4.-6. rż.;
— Młodszego wieku szlcolńego —- 7.-10./12. rż. (d^_wysT|pienia pierwszych objawów dojrzewania płciowego);
— Dojrzewania płciowego (pokwitania) — około 10—15 lat u dziewcząt, 12—17 lat u chłopców;
— Młodzieńczym — do około 20.-25. rż.;
— Dorosłości — do około 50. rż;
— Starzenia się i starości od około 50. rż.
W 1996 r. w Polsce przeciętny dalszy okres życia wynosił: dla noworodka płci żeńskiej — 68,1 lat; męskiej — 76,6 lat. Z powyższego zestawienia wynika, że dzieciństwo i młodość obejmują przeciętnie V4 część życia człowieka, podczas gdy u większości ssaków tylko Vw część życia.
.Czynniki wpływające na rozwój fizyczny ^dzieci i mloflziezy
Każde dziecko przechodzi przez kolejne okresy rozwoju, lecz dzieci w tym samym wieku znacznie różnią się pod względem wyglądu, rozmiarów,
kształtów, proporcji ciała i poziomu dojrzałości. Każde dziecko jest w swym rozwoju istotą niepowtarzalną i „rośnie jak umie", gdyż ma swój fenotyp, "a czyli indywidualny zespół właściwości mvarunkowanyćTrcTynnilća"mirgenetycznymi (gff) notypern> czyli zestawem informacji genetycznej, zawierającej przekazany od ojca i matki zestaw informacji, których nośnikiem są kwasy nukleinowe, przede wszystkim DNA) oraz zewnętrznymi (środowiskowymi). Według N. Wolańskiego wśród czynników wpływających"na'rozwój można wyróżnić następujące grupy:
I. Czynniki wewnętrzne (endogenne)
1. Czynniki genetyczne. Zwane są one determinantami rozwoju, gdyż jjuż_w^^nieji^ę_ząptod-nienia decydują w sposób nieodwracalny o wielu właściwościach człowieka, np. jego płci, budowie, funkcji, tempie rozwoju, Genetycznie zaprogramowany jest także typ reakcji organizmu na bodźce wewnętrzne i zewnętrzne. Tylko część zapisanych w DNA (genotypie) informacji ulega ujawnieniu — ekspresji. Realizacja informacji genetycznej jest procesem bardzo złożonym i zależy od interakcji między poszczególnymi genami oraz między genotypem a środowiskiem.
2. Czynniki paragenetyczne.. W tej grurjie_czyn-ników, nazywanych stymulatorami lub regulatorami, wyróżnić można dwie podgrupy:
a. Czynniki niegenetyczne matki. — ^wiązane
z_ właściwościami środowiska śródmacicznego.
W stosunku do zarodka i płodu jest to w zasadzie środowisko zewnętrzne. Płód wraz z łożyskiem stanowią jedność, ale łożysko jest wspólnym narządem — matki i dziecka, dlatego tę grupę czynników określa się jako endogenne, pośrednie., Należą do nich: wiek matki, liczba poprzedzających ciąż, kolejność porodu oraz przede wszystkim metabolizm orgajiizjniynatki jako środowiska dla zarodka i płodu, Wszelkie_zaburzenia tego metabolizmu wpływają narozwój dzleckaTT1iog"4"t)"yc przyczyną wielu nieprawidłowości. Zaburzenia metabolizmu matki wpływające na rozwój płodu mogą być spowodowane m.in.: chorobami matki (np. cukrzyca), niejdojjojamj_w żywieniu przed,i_w czasie ciąży (np. niedożywienie i zbyt mały przyrost masy ciała matki w czasie ciąży zwiększa ryzyko małej urodzeniowejLmąsy. cjałą), używaniem niektórych leków_oraz_ śro_dkaw uzależniającycb..(tytoń,.„ąl.-kohol, inne substancjgj?sychfliakt.yw_nej,,.zakazenia-mi (np. różyczką^waourikaraLŻ^ą^ nadmiarem stresów itd.Wpływjnetabolizmu matki na dziecko utrzymuję się ,\y jjęwnym stopniu po..urodzeniu £rzez_karmienie piersią.
b. X^fnlnikfTwrmonaine. Układ neurohormonal-n^j^j^^ri^tKy§gQiSióiem procesów rozwojowych. Wjpływ tegojukłądu zaznacza się już w okresieF^^°^yjSlnP^I?^tps-teron warunkuje rozwój męs-kiego modelu mózgu! j_ utrzymuje się przez całe życie.
Hormony zax>ew,niaią homeostazę organizmu i regulują jego wzrastanie, różnicowanie i dojrzewanie. Wszystkim zaburzeniom układu dokrewnego towarzyszą zaburzenia w rozwoju fizycznym dziecka.
II- [Czynniki zewnętrzne (egzogenne)
Określa się je terminem modyfikatorów lub czynników wspomagających rozwój i wyróżnia się: 1.1Czynniki środowiskowe, w tym:,
a. Czynni geograficzne (modyfikatory naturalne)— m.in. klimat (w klimacie zimnym i tropikalnym tendencja do opóźniania rozwoju), sezonowość (większe przyrosty wysokości ciała wiosnąi latem, masy ciała jesienią i zimą), stan powietrza,gleby, wody (na terenach o dużym zanieczyszczeniuśrodowiska większe ryzyko małej urodzeniowejmasy ciała).
b. Czynniki społeczno-ekonomkzne (modyfika-...
social-work