IKONA; JAKO OBRAZ SAKRALNY (Czym jest Ikona i co symbolizuje w religii).pdf

IKONA; JAKO OBRAZ SAKRALNY

1. WPROWADZENIE

Ikoną, wedle definicji encyklopedycznej, nazywamy obraz sakralny w

sztuce bizantyjskiej i wschodniochrześcijańskiej wyobrażający osoby

święte (Chrystusa, Matkę Boską, archaniołów, ewangelistów, apostołów,

ojców kościoła, etc., etc., etc.), sceny biblijne i liturgiczno-symboliczne. Ta

definicja niestety aż razi swoja "suchością" i naukowością. Nie oddaje ona

ani ułamka tych uczuć, które wiążą wiernych wschodniego chrześcijaństwa

z Ikoną.

Dlatego wolę raczej definicję Siergieja Bułgakowa, wybitnego rosyjskiego

teologa prawosławnego, która swą konstrukcją uchybia co prawda

kryteriom naukowym, ale oddaje ducha Ikony: "Ikona nie jest po prostu

przedstawieniem malarskim o świętej treści, ale jest czymś więcej niż

przedstawienie. W przekonaniu prawosławia Ikona jest miejscem pełnej

łaski obecności, jakby objawienia Chrystusa (a także Bogurodzicy i

świętych), przeznaczonym dla modlitwy skierowanej do Niego". I właśnie

to przekonanie o obecności i modlitewny charakter odróżniają ikonę od

wszelakiego innego malarstwa religijnego.

W niniejszej pracy chciałbym jej poszczególne działy poświęcić historii,

teologii i uniwersalnemu wymiarowi Ikony. W tej ostatniej części znajdzie

się miejsce zarówno na moje osobiste refleksje, jak i na zastanowienie się

nad problemem, na ile Ikona jest egzemplifikacją sakralnego charakteru

sztuk plastycznych w ogólności. Nie będę się natomiast szerzej niż to

będzie konieczne zajmował technicznymi aspektami tworzenia Ikony, a

także omawianiem jednostkowych dzieł sztuki ikonopisarskiej.

2. HISTORIA IKONY

W części historycznej ograniczę się do omówienia ikony bizantyjskiej i

ruskiej, jako najbardziej reprezentatywnych i najpopularniejszych a. Ikona

bizantyjska Sztuka epoki wczesnochrześcijańskiej reprezentowała w całym

basenie Morza Śródziemnego obraz dosyć jednolity. Sytuacja ta zaczęła

się zmieniać za panowania Justyniana, cesarza Wschodu z VI wieku po

Chrystusie. Wtedy to sztuka bizantyjska zaczęła się wyraźnie odróżniać od

sztuki innych prowincji dawnego Imperium Romanum. Rolę grały tu

między innymi ciągle jeszcze żywe elementy hellenistyczne. Teraz były

one przystosowywane do obrazowania idei chrześcijańskich. Ideał piękna

zewnętrznego stopniowo zastępowano ideałem piękna duchowego,

wewnętrznej światłości.

Najstarsze zachowane ikony bizantyjskie pochodzą z VI wieku n.e. Zaczął

się wtedy między innymi kształtować typ Ikony Chrystusa Pantokratora.

Oprócz takiego przedstawienia wśród tych zachowanych wizerunków są

też ikony św. Piotra, oraz Matki Bożej ze św. św. Teodorem i św. Jerzym.

W VIII w. pojawiły się Ikony w Rzymie. Tradycje bizantyńska przeszczepił

do wiecznego miasta papież Jan VII, który był z urodzenia Grekiem. W

tym samym czasie w samym Bizancjum nastąpił regres ikony związany z

tak zwanym okresem ikonoklazmu, czyli obrazoburstwa.

Pod usilnym wpływem islamu cesarz Leon forsował ideę o bałwochwalczym

charakterze przedstawień plastycznych Boga i świętych. Świątynie miały

być odtąd zdobione wyłącznie motywami roślinnymi i zwierzęcymi.

Wprowadzono urzędowy zakaz tworzenia świętych wizerunków, a także

zniszczono większość dzieł z epok minionych. Między innymi dlatego

niewiele przetrwało wcześniejszych zabytków sztuki ikonicznej. Większość

z zachowanych przetrwała w opactwie św. Katarzyny na Synaju, które

znajdowało się podówczas poza granicami cesarstwa, a także wielu

ikonoduli (czciciele ikon, przeciwnicy ikonoklastów) znalazła też

schronienie w monasterach Grecji, nad Dunajem, w Italii, na Krymie i

pośród Koptów. Miało to też skutek pozytywny, gdyż dzięki temu sztuka

pisania ikon rozpowszechniła się w tychże krainach. Ikonoklazm trwał

nieco ponad sto lat. Zakończył go edykt z 843 roku, który uznał go też za

herezję i uroczyście potępił. Na tę pamiątkę ustanowiono święto Tryumf

Ortodoksji.

Od tego momentu sztuka bizantyńska nie zaznała już poważniejszych

kryzysów. Całe późniejsze istnienie ikonopisarstwa w cesarstwie, aż do

upadku tegoż w XV wieku, opierało się na zasadach sformułowanych w

pierwszych dziesiątkach lat po zwycięstwie nad ikonoklazmem. W tym

czasie ustaliły się i utrwaliły kanony artystyczne dla całości sztuki

sakralnej, a więc nie tylko malarstwa, ale także architekturą etc. etc. etc.

Okres IX-XI wieku nazywamy w dziejach ikonopisarstwa renesansem

macedońskim. Nazwa ta wzięła się od dynastii macedońskiej zasiadającej

w owym czasie na cesarskim tronie. Zachowały się zabytki ze środkowej i

schyłkowej części tego okresu, a więc z X i XI wieku. Wtedy to zaczęto

odchodzić od naśladownictwa i kontynuacji malarstwa antycznego na rzecz

nowej wizji artystycznej. W tejże wizji większą niż dotychczas rolę zaczął

odgrywać duchowy pierwiastek przedstawienia. Postacie nie są już

przedstawione w sposób realistyczny, ale odmaterializowany w pewien

sposób i uduchowiony. Na przykład święci nieraz nie stoją nogami na

ziemi, ale niejako unoszą się lekko nad jej powierzchnią. W owalu twarzy

dominują oczy, a na szatach wprowadzono rozświetlenia i rozbłyski. Za

czasów dynastii Komnenów, która nastąpiła po macedońskiej, postępowała

ewolucja sztuki ikonicznej.

Pierwsze zmiany zresztą było widać jeszcze u schyłku okresu

macedońskiego. Wiązało się to z rozwojem teologii i duchowości

prawosławnej (o takowej w sensie ścisłym można mówić od 1054 roku, w

którym nastąpiła schizma, ale już co najmniej od dwóch wieków

wcześniejszych, drogi Wschodu i Zachodu stopniowo się rozchodziły, co

było widoczne nie tylko w sferze liturgii, która różniła się od bardzo

dawna, ale także w teologii i duchowości, które przez pierwsze kilka

wieków chrześcijaństwa podążały jednym torem), a szczególnie z życiem i

nauką św. Szymona Nowego Teologa. Pod jego wpływem sztuka, podobnie

jak wszystkie sfery życia duchowego nasycała się atmosferą ascetyzmu i

mistycyzmu, tak charakterystycznych dla późniejszego prawosławia,

zwłaszcza grecko-bizantyjskiego. Ta tendencja trwała jednak tylko przez

kilka dziesiątków lat.

W epoce Komnenów, czyli od 1059 roku można było obserwować

częściowy nawrót do wzorców klasycznych. W tym okresie rozwinęło się

mozaikarstwo, spychając nieco w cień właściwe ikonopisarstwo. Zanikł

ascetyzm przedstawiania, rysy postaci stały się delikatniejsze i

subtelniejsze. Dążono do osiągnięcia wewnętrznej i zewnętrznej harmonii.

W 1204 roku Konstantynopol został zdobyty i splądrowany przez

krzyżowców. Cesarstwo przeniosło się do Nicei i w tym ośrodku pojawiły

się nowe tendencje w sztuce silniej niż do tej pory nawiązujące do

dziedzictwa hellenistycznego. Na tymże dziedzictwie chciano odbudować

kulturową, a z czasem i polityczna jedność wschodniego imperium. W tym

też czasie wzrosła rola lokalnych pozastołecznych ośrodków.

Fot. Ikona przedstawiająca Niepokalaną z Dzieciątkiem

Po odzyskaniu Konstantynopola w 1261 roku, decydująca rola w życiu

kulturalnym państwa, społeczeństwa i cerkwi znów przypadła stolicy. W

tym czasie pojawiły się nowe typy Ikon, na przykład hagiograficzne

otoczone scenami narracyjnymi. Ikona taka opowiadała nie jako żywot

danego męczennika, czy świętego. Szczególną głębią duchową odznacza

się sztuka późnobizantyjska z epoki Paleologów, mającej miejsce w

czternastym stuleciu. Cechuje ją kreatywność, poszukiwanie nowych

rozwiązań, dążenie do wypracowania nowego sposobu obrazowania i

nowego stylu, z równoczesnym odwołaniem się do wiekowej tradycji i

wskrzeszeniem tego, co było najlepsze w przeszłości. Kolejne zmiany były

znów wywołane ewolucją życia religijnego.

Na soborze w 1351 roku w pełni zatriumfował Grzegorz Palamas i jego

doktryna hezychazmu. Doktryna ta w zakresie teologii głosiła istnienie w

Bogu niepoznawalnej istoty i poznawalnych niestworzonych energii. W

praktycznym zaś życiu nawoływała do ascezy i głębokiej modlitwy. Nie

pozostało to bez wpływu na sztukę ikonopisarską. Zniknęły wytworne

obrazy, Ikona została pozbawiona wszelkich elementów dekoracyjnych.

Końcowym etapem sztuki bizantyjskiej jest pierwsze połowa XV wieku.

Ikona tej epoki jest w zasadzie kontynuacja poprzedniej. Cesarstwo upada

w 1453 roku.

Kultura bizantyjska zaczęła się krzewić na Rusi Kijowskiej począwszy od

roku 988, czyli od momentu chrztu tego państwa. Ścisły związek z

Bizancjum trwał do podboju przez Tatarów w 1240 roku. Ikony powstałe w

tym okresie zachowały się na północy ziem ruskich. Stopniowo Ruś

podzieliła się na dwa obszary kulturowe, z których jeden został w końcu

średniowiecza zdominowany prze Polskę, a drugi przez Moskwę. Każdy z

nich charakteryzował się przez kilka stuleci innym typem ikonopisarstwa i

innymi stylami. W obrębie Rusi południowo-zachodniej występowały silne

wpływy sztuki z jednej strony polskiej, a z drugiej mołdawskiej.

Wpływ sztuki zachodniej, idącej z Polski nasilił się po Unii Brzeskiej w

1596 roku. Nie nastąpił jednak natychmiast, ale dał się dostrzec dopiero w

drugiej połowie XVII wieku. Pierwszym przejawem okcydentalizacji Ikony

unickiej jest coraz bogatsza ornamentyka wprowadzana na tła,

obramowania i nimby. Następnie stopniowo zaczęły się pojawiać

zachodnie motywy, na przykład pieta. Proces ten trwał do XX wieku i

dopiero w ostatnich latach obserwujemy jego odwrócenie i nawrót

ikonopisarstwa unickiego i całej zresztą unickiej religijności do tradycji

prawosławnych. Jaki będzie koniec tego procesu na razie nie można

przewidzieć.

Wróćmy jednak do Ikon staroruskich. Do XIII wieku ich rozwój szedł

paralelnie do bizantyjskich. Po najeździe tatarskim sytuacja się zmieniła.

Kiedy w Nicei wracano do hellenizmu Ruś trwała przy sztuce wczesnych

Komnenów. Pod koniec tegoż stulecia ujawniły się specyficzne cechy

ruskiego malarstwa ikonowego: skłonność do syntezowania linii i

modelunku, płaskość kompozycji, zestawienia wielkich plam intensywnych

kolorów, a także otwartość i prostolinijność. XIV wiek był na Rusi epoką

odrodzenia narodowego. W procesie tym wzrastała rola Moskwy, jako

ośrodka centralnego na miejsce Kijowa. Pozycja Moskwy nie była jeszcze

wtedy dominująca, ale konsekwentnie do dominacji zmierzała. Zmieniał

się również charakter życia cerkiewnego. Specyficzna atmosfera społeczna

i doświadczenia duchowe przyczyniły się do sformułowania na Rusi

oryginalnych form sztuki i religijności, charakteryzujących się

wewnętrznym skupieniem, nastrojem kontemplacji, pokorą i spokojem,

współczuciem i serdecznością, a także uwagą skoncentrowaną na

przyszłości i na służbie wspólnocie.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: