logopedia.doc

LOGOPEDIA

Zakres zainteresowań i przedmiot badań logopedii

LOGOPEDIA (gr. logos - słowo, mowa, paideia - wychowanie) - jako dyscyplina naukowa istnieje w Polsce
od kilkudziesięciu lat. Wyraźny rozwój nastąpił w latach 60-tych, kiedy powstało specjalne pismo "Logopedia" oraz rozpoczęło swoją działalność Polskie Towarzystwo Logopedyczne i pierwsze w Polsce Podyplomowe Studium Logopedyczne w Lublinie.

Logopedia jest nauką zajmującą się kształtowaniem prawidłowej mowy, zapobieganiem powstawaniu wad wymowy, likwidowaniem błędów i korekcją wad, a także nauczaniem mowy w przypadku jej braku albo utraty. Jest to nauka interdyscyplinarna wyrosła na bazie m.in. medycyny, pedagogiki, psychologii, lingwistyki i in.

Aktualnie istnieją trzy koncepcje określające zakres i przedmiot badań logopedii:

1. Koncepcja medyczna - organizująca zakres przedmiotu badań logopedii do zaburzeń, profilaktyki i korekcji mowy.
2. Koncepcja pedagogiczna - dotycząca problemu kształtowania mowy u dzieci z upośledzonym słuchem
i porozumiewania się głuchoniewidomych.
3. Koncepcja holistyczna - traktuje logopedię jako samodzielną naukę zajmującą się wszystkimi aspektami mowy: embriologicznym, patologicznym, społecznym i artystycznym

W logopedii wyróżnia się następujące specjalności:
I Logopedia teoretyczna
II Logopedia stosowana (praktyczna)
1.ogólna - wychowawcza i artystyczna
2.specjalna - korekcyjna i surdologopedia

Zadaniem logopedii teoretycznej jest integrowanie i wskazywanie możliwości wykorzystania w praktyce wyników badań, a także wprowadzanie metod i narzędzi służących diagnozowaniu wszelkich zaburzeń mowy oraz opracowywanie programów oddziaływań profilaktycznych i terapeutycznych.

Zadaniem logopedii stosowanej jest rozwijanie kompetencji językowej i komunikacyjnej oraz zapobieganie nieprawidłowościom przebiegu tego procesu.

Zadania logopedii ogólnej to kształtowanie prawidłowej mowy i doskonalenie wymowy już ukształtowanej.

Zadania logopedii specjalnej to usuwanie wad wymowy, nauczanie mowy (mówienia i rozumienia) w przypadku jej braku lub utraty, usuwanie zaburzeń głosu, usuwanie trudności w nauce czytania i pisania.

Związek logopedii z innymi dziedzinami wiedzy

Przedmiotem zainteresowań logopedii jest komunikacja językowa, mowa w szerokim znaczeniu (przekazywanie i odbiór informacji) oraz wynik tego procesu - porozumienie.

1. Z nauk pedagogicznych logopedia czerpie wiedzę na temat sposobów postępowania i pracy z dzieckiem.

2. Z nauk medycznych najściślejszy związek z logopedią mają:

- foniatria dostarczająca wiedzy o fizjologii i patologii narządu mowy, głosu i słuchu;
- audiologia zajmująca się diagnozowaniem i leczeniem zaburzeń słuchu;
- ortodoncja umożliwiająca ocenę przyczyn wad wymowy spowodowanych nieprawidłowym zgryzem lub uzębieniem;
- neurologia i fizjologia ułatwiają zrozumienie mechanizmów kierujących procesem nadawania i odbioru mowy, wyjaśniają też patogenezę zaburzeń mowy.

3. Językoznawstwo dostarcza wiedzy na temat budowy języka, podstaw fonetyki, morfologii.
 

4. Psychologia wyjaśnia związek zaburzeń mowy z innymi zaburzeniami rozwoju, umożliwia ocenę tego, co jest patologią, a co nie:

- psychologia rozwojowa dostarcza wiedzy na temat rozwoju psychomotorycznego dziecka, etapów kształtowania i rozwoju mowy;
- psychologia kliniczna ułatwia zrozumienie psychologicznych skutków zaburzeń mowy;
- psycholingwistyka i socjolingwistyka rozwojowa wyjaśnia mechanizm opanowywania przez dziecko umiejętności językowych oraz przebieg kształtowania się i rozwoju mowy;
- neuropsychologia tłumaczy mózgową organizację języka oraz zaburzenia tego procesu.

5. Akustyka oraz fonetyka akustyczna badają strukturę fal głosowych oraz ich przebieg od nadawcy do odbiorcy.

6. Kultura żywego słowa zajmuje się ekspresją słowną: potoczną, publicystyczną i artystyczną.

Logopedia integruje wyniki badań wymienionych dyscyplin wyjaśniając zagadnienia związane z problematyką komunikacji językowej.

Przebieg kształtowania się mowy w ontogenezie

Wyniki licznych badań potwierdziły, że mowa nie jest umiejętnością wrodzoną. Rozwój mowy uwarunkowany jest genetycznie, gdyż zależy od właściwości wrodzonych, jednakże wykształcanie się kompetencji
i umysłowych sprawności realizacyjnych nie jest możliwe bez kontaktu ze środowiskiem społecznym
(innymi ludźmi).

Tak więc przebieg procesu kształtowania się mowy w równym stopniu zależy od czynników biologicznych,
jak i społecznych.

W procesie przyswajania czynności mowy największe znaczenie ma słuch:

1) Słuch fizjologiczny (fizyczny) - jest zdolnością odbioru, analizy i syntezy wszystkich zjawisk akustycznych. Jego zaburzenie powoduje głuchotę.

2) Słuch fonematyczny (mowny, fonologiczny, fonemowy) - dzięki niemu jest możliwe rozróżnianie słów, które są zbudowane z głosek danego języka. Słuch fonematyczny rozwija się najintensywniej między 1 a 2 rokiem życia w miarę utrwalania się wzorców słuchowych nowo poznanych wyrazów. Zaburzenia słuchu fonematycznego wynikają z braku stabilności wzorców słuchowych głosek i słów, co prowadzi do trudności
w rozróżnianiu słów podobnie brzmiących. Zaburzenia te utrudniają dokonywanie analizy i syntezy słuchowej, mogą opóźniać lub uniemożliwiać rozwój artykulacji, powodować zaburzenia mowy już ukształtowanej. Znaczne niedokształcenie słuchu fonematycznego utrudnia rozwój mowy dziecka i znacznie go opóźnia. Natomiast całkowity brak jego rozwoju powoduje alalię percepcyjną, czyli brak rozwoju mowy.

Uszkodzenia neurologiczne powodują zaburzenia słuchu fonematycznego , natomiast niekorzystne warunki środowiskowe oraz obciążenia dziedziczne są powodem opóźnienia dojrzewania tej funkcji.

3) Pamięć słuchowa wyrazów - jest to zdolność przechowywania w pamięci wzorców słuchowych wyrazów, czyli pamięć ich długości (liczby sylab), kolejności sylab, liczby głosek w sylabie.

4) Kinestezja artykulacyjna - czucie ułożenia narządów artykulacyjnych, czyli czucie napięcia mięśniowego tych narządów, właściwego artykulacjom poszczególnych głosek. Jest to informacja z obwodu, czyli z mięśni narządów artykulacyjnych o ich aktualnej pozycji. Czucie to wykształca się później niż słuch fonematyczny,
o czym świadczą trudności artykulacyjne dzieci, które mają prawidłowo wykształcony słuch fonematyczny. Dlatego zawsze najpierw bada się słuch fonematyczny, a dopiero później kinestezję mowy.

Czynności nadawania i odbioru mowy

Mowa jest złożoną czynnością psychiczną. W jej powstawaniu bierze udział wiele struktur organizmu, zlokalizowanych zarówno centralnie, jak i na obwodzie. Mowa zależy od budowy i funkcjonowania:

- ośrodkowego układu nerwowego;
- narządów mowy;
- narządu słuchu.

W ośrodkowym układzie nerwowym najważniejsze są zjawiska powstające w strukturach korowych, strukturach podkorowych i móżdżku (umożliwia odpowiednią szybkość i precyzję ruchów artykulacyjnych, fonacyjnych, które odbywają się bez naszej świadomości).

W korze mózgowej można wyróżnić rodzaje pól (obszarów):

- pola projekcyjne (pierwotne), w których kończą się szlaki doprowadzające bodźce danego charakteru (wrażenia słuchowe, wzrokowe, dotykowe). Uszkodzenie powoduje- w zależności od tego czy uszkodzeniu ulega płat skroniowy, potyliczny czy ciemieniowy- albo głuchotę centralną, albo ślepotę, albo zaburzenia czucia (ucisku, bólu, temperatury itp.).
- pola gnostyczne (wtórne) , które są bezpośrednio związane z określonym analizatorem. Ich rola polega na przetwarzaniu informacji odbieranych przez pola projekcyjne, na dokonywaniu ich analizy i syntezy, na scalaniu wrażeń słuchowych, wzrokowych czy dotykowych w obraz całościowy danego przedmiotu. Uszkodzenie prowadzi do agnozji ( np. chory słyszy, ale nie rozumie),czyli do zaburzeń percepcyjnych.
- okolice asocjacyjne wyższego rzędu (tzw. kora trzeciorzędowa), które nie są związane z poszczególnymi analizatorami, lecz sterują bardziej złożonymi procesami psychicznymi. Ich funkcją jest integrowanie informacji przesyłanych z pól drugorzędowych. Odpowiadają za kontrolę nad czynnościami poznawczymi (spostrzeganie, mówienie), nad emocjami oraz za pamięć trwałą.

Narządy mowy stanowią trzecie, najniższe piętro mechanizmów mowy. Obejmują układ oddechowy, fonacyjny
i artykulacyjny kierowany przez struktury korowe i zależne także od działania nerwów obwodowych oraz od budowy anatomicznej wymienionych narządów. Uszkodzenie tych narządów lub obwodowej części układu nerwowego odpowiedzialnej za przewodzenie impulsów nerwowych z części centralnej do narządów wykonawczych prowadzi do zaburzeń mowy pochodzenia obwodowego.

Narząd słuchu i jego właściwości warunkują słyszenie i rozumienie mowy innych, a także kontrolę mowy własnej. rozróżniamy słuch fizjologiczny i fonematyczny.

Schemat powstawania głosek w procesie rozwoju mowy dziecka

Klasyfikacja zaburzeń mowy

Kryterium objawowe (wg L. Kaczmarka)

1. Zaburzenia treści:
- zaburzenia procesu uogólniania i abstrakcji
- brak logiki w budowanych tekstach
- nieprawidłowości w ukierunkowaniu myślenia (schizofazja)

2. Zaburzenia języka (formy językowej):
- niemota
- afazja
- alalia
- agramatyzm
- przejęzyczenia i pomyłki

3. Zaburzenia substancji:
a) w płaszczyźnie suprasegmentalnej (akcent, tempo, rytm, melodia):
- jąkanie
- rynolalia (nosowanie)
- mowa bezkrtaniowców
- afonia
- bradylalia (zwolnione tempo mowy)
- tachylalia (b. szybkie tempo mówienia)
- giełkot (mowa bezładna - tachylalia + chaotyczny sposób językowego formułowania myśli)
b) w płaszczyźnie segmentalnej (głoski):
- dyslalia
c) w płaszczyźnie supra i segmentalnej:
- palatolalia (roszczepy)
- mutyzm (zamilknięcie)

Kryterium przyczynowe (wg Wł. Ołtuszewskiego)

1. Zaburzenia ośrodkowe czyli afazje (zaburzenie percepcji)
2. Zaburzenia obwodowe motoryczne czyli dysartrie (zaburzenie realizacji)
 

DZIAŁY LOGOPEDII

Balbutologopedia to dział logopedii zajmujący się terapia osób jąkających się.

Definicje jąkania

G. Andrews (1940) - jąkanie jest przerwą w normalnym rytmie mowy, podczas której jąkający wie dokładnie
co chce powiedzieć, ale w tym momencie nie jest zdolny do wypowiedzenia tego w łatwy sposób z powodu mimowolnych powtórzeń, przeciągania lub przerywania wymawianej głoski lub sylaby.

Ch. van Riper (1982) - jąkanie to niezgodność równoczesnego i stopniowanego programowania ruchów mięśniowych potrzebnych do wytworzenia dźwięków mowy lub ich połączeń z następnymi dźwiękami w wyrazie. Przewidywanie trudności tego programowania może z kolei powodować walkę i reakcję unikania,
które są wtórne, niestałe i wyuczone.
 

Bryngelson (1935) - jąkanie to niezależne od woli ludzkiej toniczne i kloniczne skurcze, które przerywają płynność wypowiedzi. Z czasem kojarzą się z nadmierną ilością energii nerwowej (wysuwanie języka, napięcie całego ciała, mrużenie oczu), które utrudnia swobodną ekspresję.

Istota jąkania wg Zbigniewa Tarkowskiego to:
J=f(N+R), gdzie:
J-jąkanie, N- niepłynność mówienia, R- reakcje towarzyszące niepłynności mówienia. A zatem jąkanie jest funkcją niepłynności mówienia i reakcji jej towarzyszących.

A. Mitrinowicz, M. Chęciek i in. - jąkanie to zaburzenie płynności, tempa i rytmu mówienia spowodowane nadmiernym napięciem mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych.

Rodzaje jąkania

Podział ze względu na rodzaj dominujących skurczy:
- jąkanie kloniczne,
- jąkanie toniczne,
- jąkanie kloniczno-toniczne.

Podział ze względu na lokalizację skurczy w aparacie mowy:
- jąkanie oddechowe,
- jąkanie fonacyjne,
- jąkanie artykulacyjne.
Skurcze najczęściej lokalizują się jednocześnie w dwóch, a nawet w trzech częściach aparatu mowy.

Podział na podstawie logofobii (lęku przed mówieniem):
- jąkanie preneurotyczne (brak logofobii),
- jąkanie neurotyczne (występuje logofobia).
Kluczowym momentem w rozwoju jąkania jest pojawienie się logofobii, co świadczy o patologizacji tego procesu.

Surdologopedia to dział logopedii zajmujący się wychowaniem językowym osób z upośledzonym słuchem.

Przedmiot badań surdologopedii. Cel, funkcje i zadania szczegółowe

Surdologopedia (łac. surdus - głuchy, gr. logos - słowo, gr. paideia - nauka) - to dział logopedii specjalnej zajmujący się:
- nauczaniem (kształtowaniem) mowy w wypadku jej braku lub utraty,
- usuwaniem zaburzeń głosu,
- usuwaniem trudności w czytaniu i pisaniu u osób z uszkodzonym narządem słuchu.

Przedmiotem badań surdologopedii jest mowa osób z wadą słuchu, a dokładniej teoria i praktyka komunikacji, jej zaburzeń w aspekcie rewalidacji tych osób.

Cel główny:
- kształtowanie, wychowanie i terapia osób z wadą słuchu zgodnie z podstawowymi zasadami logopedii.

Funkcje surdologopedii:
1. teoretyczna- określa podstawowe pojęcia związane z różnymi aspektami mowy, teorią informacji
i komunikacji.

Cel szczegółowy:
- formułowanie metod i zasad postępowania z osobami niesłyszącymi,
- zajmowanie się swoistościami komunikacji osób z wadą słuchu i jej uwarunkowaniami biopsychospołecznymi,
- opracowanie podstaw merytorycznych terapii mowy.
 

2. praktyczna

Cel szczegółowy:
- terapia mowy osób z różnymi rodzajami i stopniami zaburzeń słuchu,
- diagnoza, na podstawie której różnymi technikami pracy logoterapeutycznej usprawnianie, korygowanie, kompensowanie funkcji psychomotorycznych jednostki,
- profilaktyka pierwotnych i wtórnych zaburzeń wynikających z uszkodzenia słuchu,
- organizowanie pomocy i poradnictwa rodzinnego.

3. prognostyczna

Cel szczegółowy:
- przewidywanie tendencji rozwojowych jednostki,
- opracowywanie dróg postępowania logoterapeutecznego.

4. usługowa

Cel szczegółowy:
- przygotowanie specjalistów dla potrzeb terapii i diagnozy surdologopedii.

Zadania szczegółowe surdologopedii:

1. Wychowanie lub rozwijanie różnych sposobów komunikowania się, czyli umiejętności nadawania
i odbierania tekstów słownych, pisemnych lub sygnalizacyjnych dzieci z wadą słuchu, czyli przygotowanie
do swobodnego porozumiewania się z otoczeniem.
2. Kształtowanie mowy, czyli dbanie o jej najlepszy rozwój pod względem fonetycznym, leksykalnym, gramatycznym.
3. Doskonalenie wyrazistości wypowiedzi i terapia rozumienia tekstów słownych przez osoby ogłuchłe po 5 r. ż.
4. Eliminowanie zachowań zakłócających proces komunikowania się oraz kształtowanie wszechstronnego
i zintegrowanego rozwoju psychomotorycznego.
5. Ustalenie i weryfikowanie kompleksowej diagnozy.
6. Pomoc i poradnictwo rodzinie.
7. Organizowanie współpracy i współdziałania ze specjalistami wspierającymi rozwój dzieci z wadą słuchu.

Neurologopedia to dział logopedii zajmujący się diagnozowaniem i terapią osób z uszkodzeniami neurologicznymi.

Charakterystyka mowy dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym

Rozwój mowy dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym zależy od poziomu umysłowego dziecka oraz postaci klinicznej mózgowego porażenia dziecięcego. Liczbę dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym mających trudności mowy ocenia się na 50-80%. Trudności te występują u 50% dzieci z normą intelektualną
i aż u 94% opóźnionych umysłowo.

Podstawowe czynniki etiologiczne wywołujące zaburzenia mowy :
...