Świat Nauki PL - 2004-04_152.pdf - ====== ŚWIAT NAUKI - reart1

Kwiecieƒ 2004

Nr 4 (152)

PLANETOLOGIA

26 Duch eksploracji

GEORGE MUSSER

Obserwatorzy byli zaskoczeni, gdy znakomitej

jakoÊci zdj´cia Marsa, przes∏ane przez sond´

Spirit, ukaza∏y si´ na ekranie w mgnieniu oka.

TECHNIKI INFORMACYJNE

34 WyÊcig robotów

W. WAYT GIBBS

Bezza∏ogowe roboty stan´∏y do rywalizacji

o milion dolarów. Trasa wyÊcigu ma

320 km i prowadzi przez pustyni´ Mojave.

ORNITOLOGIA

44 Boçki z antenkà

PETER BERTHOLD i ULRICH QUERNER

KiedyÊ ptaki obràczkowano, teraz zak∏ada si´ im

radionadajniki, dzi´ki którym ornitolodzy mogà ca∏y czas

je Êledziç na trasie podniebnych w´drówek.

BIOTECHNOLOGIA

54 Zniewolony mózg

ERIC J. NESTLER i ROBERT C. MALENKA

Narkomania powoduje d∏ugotrwa∏e zmiany w mózgowych obwodach uk∏adu nagrody.

Poznanie tego procesu stwarza szanse wynalezienia nowych metod leczenia uzale˝nieƒ.

EKOLOGIA

62 Klimatyczna bomba z opóênionym zap∏onem

JAMES HANSEN

JeÊli nie zaczniemy w por´ przeciwdzia∏aç globalnemu ociepleniu, zapomnimy wkrótce,

co to znaczy oddychaç czystym, zdrowym powietrzem.

GEOLOGIA

72 Trz´sienia ziemi ciche, ale groêne

PETER CERVELLI

Choç niektóre trz´sienia ziemi nie powodujà drgaƒ pod∏o˝a, mogà zapowiadaç

tsunami albo wi´ksze wstrzàsy.

POLITOLOGIA

78 System wyborczy naszych marzeƒ

PARTHA DASGUPTA i ERIC MASKIN

Wszystkie ordynacje wyborcze majà wady. Ale pewien system, uwzgl´dniajàcy ranking

kandydatów w oczach wyborców, wydaje si´ ich mieç wyjàtkowo ma∏o.

sta∏e dzia∏y

3 Listy

5 Sto lat temu

8 11

6anorama

n Polacy na tropie par gwiazdowych.

n Nowy pomys∏ na szczepionki przeciw grypie.

n Francuscy archeolodzy znaleêli mumi´ lwa.

n Przewidywanie burz na S∏oƒcu.

n Chemicy o mapie wikingów.

n Jaka przysz∏oÊç zderzacza liniowego?

n Wyrafinowane czujniki przeciw rebeliantom.

n Oszustwo w Êwiecie roÊlin pop∏aca.

n Ciek∏y azot tnie wszystko.

20 G∏os sceptyka

Âlepota naocznych Êwiadków.

22 Sylwetka: David L. Heymann

Tropiciel patogenów.

84 Nauka w zaprz´gu

Kwarc o˝ywiony.

24 Technika i my

Satelitarny bieg na orientacj´.

86 Recenzje

n Poznaj samego siebie.

n Wàskie gard∏o ekologii.

n Gwiazdy naszym przeznaczeniem.

90 Warto wiedzieç

n Oczy Êwiata na Wenus.

n Wynalazków moc.

n Nominacje profesorskie.

93 Ruszmy g∏owà

Jazda przez miasto.

95 Strefa hi-tech

96 Jak i dlaczego

Apetyt na ˝ywe bakterie.

Ilustracja na ok∏adce: Daniel Maas, Maas Digital LLC,

NASA/JPL/Cornell University;

poprzednia strona: NASA/JPL/Malin Space Science Systems.

Redaktor naczelny

Joanna Zimakowska

joanna_zimakowska@wsip.com.pl

Redakcja:

El˝bieta Wieteska (z-ca redaktora naczelnego)

elzbieta_wieteska@wsip.com.pl

Andrzej Fàfara (sekretarz redakcji )

andrzej_fafara@wsip.com.pl

Ma∏gorzata Garbarczyk

Micha∏ Ró˝yczka

Paulina Szczuciƒska

Korekta

Agata Przybysz

Redakcja techniczna

Jolanta Kotas

Sk∏ad i ∏amanie

Alicja Rudnik

Opracowanie graficzne

Krzysztof P∏uciennik

Adres redakcji

00-965 Warszawa, Al. Jerozolimskie 136

P. poczt. nr 9

tel.: (0 22) 576-27-00, faks: (0 22) 576-27-10

swiatnauki@wsip.com.pl

www.swiatnauki.pl

Wydawca

Wydawnictwa Szkolne

i Pedagogiczne SA

02-305 Warszawa,

Al. Jerozolimskie 136

tel.: (0 22) 576-25-10,

faks: 576-25-09

www.wsip.com.pl

Druk

T¸UMACZE, AUTORZY I KONSULTANCI BIE˚ÑCEGO NUMERU

doc. dr hab. Janusz Borkowski,

Instytut Geofizyki PAN

mgr Rafa∏ Bo˝ek,

Instytut Fizyki DoÊwiadczalnej UW

mgr Aneta Brzezicka-Rotkiewicz,

Szko∏a Wy˝sza Psychologii Spo∏ecznej

mgr Urszula Bulkowska,

Instytut Biochemii UW

dr Micha∏ Czerny

dr Rafa∏ Derlacz,

Wydzia∏ Biologii UW

dr Ma∏gorzata Fajkowska-Stanik,

Instytut Psychologii PAN

oraz Szko∏a Wy˝sza Psychologii Spo∏ecznej

dr Marta Fikus,

Instytut Biochemii i Biofizyki PAN

dr hab. Helena Grzego∏owska-Klarkowska

mgr in˝. Grzegorz Janczyk,

Instytut Mikro- i Optoelektroniki

Politechnika Warszawska

dr Jerzy Karpiuk,

Instytut Chemii Fizycznej i Organicznej PAN

dr El˝bieta Kaêmierczak,

Instytut Lingwistyki Stosowanej UW

mgr Margit Kossobudzka

dr n. med. Ma∏gorzata Koz∏owska-Wojciechowska,

Instytut ˚ywnoÊci i ˚ywienia

mgr Marek KroÊniak,

Biblioteka Jagielloƒska

mgr Agnieszka Krzemiƒska

mgr Krzysztof KwaÊniewicz,

t∏umacz j´zyka angielskiego

prof. dr hab. Adam ¸omnicki,

Instytut Nauk o Ârodowisku UJ

prof. dr hab. Janusz MoryÊ,

Zak∏ad Anatomii i Neurobiologii,

AM w Gdaƒsku

prof. dr hab. Stanis∏aw Mrówczyƒski,

Instytut Problemów Jàdrowych im. A. So∏tana

oraz Akademia Âwi´tokrzyska

mgr in˝. Marek Oramus,

˚ycie

mgr Andrzej Pieƒkowski,

Studio Company

dr Jerzy Ptaszyk

prof. dr hab. Maciej Sadowski,

Instytut Ochrony Ârodowiska

OÊrodek Ochrony Klimatu

dr Pawe∏ Wiejacz,

Instytut Geofizyki PAN

Zak∏ad Sejsmologii

mgr in˝. Tomasz Winiarski,

Instytut Automatyki i Informatyki Stosowanej

Politechnika Warszawska

mgr Adam Zubek,

Wydawnictwo Medyczne Medipage

dr Marcin Zych,

Ogród Botaniczny UW

Spó∏ka z o.o.

ul. Okrzei 5, 64-920 Pi∏a

Prenumerata:

RUP Bydgoszcz

ul. Jagielloƒska 6, 85-950 Bydgoszcz

tel. (0-52) 322-90-86 lub (0-52) 322-32-51 (do 9) wew. 281.

faks: (0-52) 322-72-06

e-mail: hanna.maselewska@gdansk.poczta-polska.pl

Reklama:

Ad Venture Team

ul. Âwieradowska 44A, 02-662 Warszawa

tel.: (0 22) 853-16-30 w.105,

faks: (0 22) 853-16-29

e-mail: tstelmachow@ad-venture-team.pl

Numery archiwalne:

Sprzeda˝ numerów archiwalnych

(trzech wstecz) prowadzà cztery

ksi´garnie WSiP (w Warszawie:

Nike-Podr´czniki przy ul. Zgoda 12,

Ksi´garnia WSiP w Al. Jerozolimskich 136

i Szkolna przy ul. Jasnej 26;

w Poznaniu: Edukacyjna przy ul. Gwarnej 5)

oraz 66 ksi´garni agencyjnych

na terenie ca∏ego kraju.

Mo˝na je tak˝e zamówiç w wersji

elektronicznej na stronie internetowej:

www.swiatnauki.pl

INDEKS 378194

ISSN 0867-6380

Wszystkie prawa zastrze˝one

(∏àcznie z t∏umaczeniem na j´zyki obce).

˚aden fragment niniejszego wydania nie mo˝e

byç wykorzystany w jakiejkolwiek formie – fotokopii,

mikrofilmu czy innych reprodukcji – ani przek∏adany

na j´zyk mechaniczny bez pisemnej zgody wydawcy.

SCIENTIFIC AMERICAN jest zastrze˝onà nazwà

handlowà nale˝àcà do Scientific American, Inc.

w Nowym Jorku i u˝ywanà przez firm´ WSiP SA

na podstawie umowy licencyjnej.

Inne obcoj´zyczne wydania Scientific American

Editor in Chief: John Rennie

Board of Editors: Mariette DiChristina,

Ricki L. Rusting, Philip M. Yam, Gary Stix,

Michelle Press, W. Wayt Gibbs

Editors: Mark Alpert, Steven Ashley,

Graham P. Collins,

Steve Mirsky, George Musser, Christine Soares

Contributing Editors: Mark Fischetti,

Marguerite Holloway, Philip E. Ross, Michael Shermer,

Sarah Simpson, Carol Ezzell Webb

Editorial Director, Online : Kate Wong

Art Director : Edward Bell

Chairman Emeritus : John J. Hanley

Chairman : Rolf Grisebach

President and Chief

Executive Officer: Gretchen G. Teichgraeber

Vice President and Managing Director,

International: Dean Sanderson

Vice President: Frances Newburg

SCIENTIFIC AMERICAN, INC.

415 Madison Avenue

New York, NY 10017-1111

SCIENTIFIC AMERICAN

DUTCH/BELGIAN

LANGUAGE EDITION

EOS Magazine

Kleindokkaai 3-5

9000 Gent

BELGIA

SCIENTIFIC AMERICAN

BRASIL

Duetto Editorial Ltda.

Rua Cunha Cago, 412 cj.33

Pinheiros 05421-0001

São Paulo SP

BRAZYLIA

KEXUE ZAZHISHE

Scientific and Technical

Documents

Publishing House

No. 15, Fuxing Road

Beijing 100038

CHINY

POUR LA SCIENCE

Editions BELIN

8, rue Férou

75006 Paris

FRANCJA

SPEKTRUM DER

WISSENSCHAFT

Slevogtstr. 3-5

69126 Heidelberg

NIEMCY

LE SCIENZE

via Cristoforo

Colombo 149

00147 Rome

W¸OCHY

SCIENTIFIC AMERICAN

GREEK EDITION

Katoptro Publications

Greece

8 Korizi Street

Ateny 11743

GRECJA

NIKKEI SCIENCE,

INC.

1-9-5 Otemachi

Chiyoda-ku

Tokyo 100-8066

JAPONIA

MAJALLAT AL-OLOOM

Kuwait Foundation

for the Advancement

of Sciences

P. O. Box 20856

Safat, 13069

KUWEJT

INVESTIGACIÓN

Y CIENCIA

Prensa Científica S.A.

Muntaner 339, pral. 1

08021 Barcelona

HISZPANIA

SCIENTIFIC AMERICAN

TAIWAN EDITION

Yuan-Liou Publishing Co.

7F-5, Sec. 3,

184 Ding Chou Road,

Taipei

TAJWAN

SVIT NAUKY

Lvivskyi Der˝annyi

Medycznyi

Universytet

Pekarska 69

290010, Lviv

UKRAINA

SCIENTIFIC AMERICAN

ˇ eské vydáni

Espero Publishing, Ltd.

Libuˇská 319

142 00 Praga 4

CZECHY

Redakcja nie odpowiada za treÊç zamieszczanych reklam.

4 ÂWIAT NAUKI KWIECIE¡ 2004

DUCH EKS

wany w ochronnej kapsule ∏azik Spirit oddzieli∏ si´ od

macierzystego statku mi´dzyplanetarnego i rozpoczà∏

przygotowania do wejÊcia w atmosfer´ Marsa. W koƒcowych

dniach lotu na planecie wybuch∏a burza py∏owa, powodujàc

zmniejszenie g´stoÊci górnych warstw atmosfery. Aby wyeli-

minowaç wp∏yw tego zjawiska, kontrolerzy przeprogramo-

wali czas otwarcia spadochronu na wczeÊniejszy. Kierujàcy

misjà in˝ynierowie i naukowcy ju˝ od wielu tygodni rozwa-

˝ali wszelkie potencjalne êród∏a niepowodzenia: ∏adunki wy-

buchowe mogà nie odpaliç we w∏aÊciwym momencie*; silne

wiatry mogà rzuciç kapsu∏´ na grunt marsjaƒski; làdownik

mo˝e osiàÊç „do góry nogami” i beznadziejnie zaklinowaç si´

mi´dzy ska∏ami; ∏àcznoÊç radiowa mo˝e zawieÊç. Na osiem go-

dzin przed wejÊciem kapsu∏y w atmosfer´ zast´pca kierowni-

ka projektu Mark Adler stwierdzi∏: „Wprowadzamy skompli-

kowanà aparatur´ w nieznane otoczenie z bardzo du˝à

pr´dkoÊcià. Nie denerwuj´ si´, ale chyba tylko dlatego ˝e nie

mam pe∏nego oglàdu sytuacji”.

Takie szczere wyznanie dzia∏a uspokajajàco. Niepokoiç si´

nale˝y wtedy, gdy naukowcy twierdzà, ˝e nie ma ˝adnych

powodów do obaw. W latach 1960–2002 Stany Zjednoczone,

Rosja i Japonia zorganizowa∏y 33 misje do Czerwonej Plane-

ty. Sukcesem zakoƒczy∏o si´ dziewi´ç. Wed∏ug standardów

badaƒ planetarnych nie jest to szczególnie du˝y wskaênik

awaryjnoÊci: z pierwszych 33 lotów na Ksi´˝yc powiod∏o si´

tylko 14. Zaledwie na tydzieƒ przed tym, jak Spirit dotar∏ do

Marsa, brytyjski làdownik Beagle 2 wszed∏ w atmosfer´ Czer-

wonej Planety i wszelki s∏uch po nim zaginà∏... Trudno jed-

nak pogodziç si´ z tak g∏upimi pomy∏kami jak te, które dopro-

wadzi∏y do zniszczenia sondy Mars Climate Orbiter w 1999

roku: zapomniano przeliczyç jednostki anglosaskie na me-

tryczne, a kiedy sonda zesz∏a z kursu, nie umiano zdiagnozo-

waç przyczyn jej dziwnego zachowania.

W nale˝àcym do NASA Jet Propulsion Laboratory (JPL)

kontrolerzy majà zwyczaj otwierania „na szcz´Êcie” toreb-

ki orzeszków ziemnych. Tym razem zrobili to o godzinie

5:29, kiedy Spirit zaczà∏ spadaç na Marsa niczym meteor.

(Mówiàc precyzyjnie, sygna∏ o tym wydarzeniu dotar∏ wów-

czas na Ziemi´. W tym momencie Spirit znajdowa∏ si´ ju˝ na

Marsie, nie wiedziano jednak, czy wylàdowa∏ w jednym, czy

w wielu kawa∏kach). W ciàgu dwóch minut wskutek tarcia

ANTENA

WYSOKIEJ

CZU¸OÂCI

ANTENA

NISKIEJ

CZU¸OÂCI

KIERUNEK PIERWSZEJ D¸U˚SZEJ EKSPEDYCJI

Prze∏om w badaniach Czerwonej Planety

C zwartego stycznia o godzinie 5:15 naszego czasu scho-

PLORACJI

George Musser

o atmosfer´ làdownik dozna∏ maksymalnego przecià˝enia i

maksymalnego wzrostu temperatury. W trakcie kolejnych

dwóch minut otworzy∏ spadochron i wysunà∏ si´ z kapsu∏y.

Po nast´pnych dwóch minutach jego poduszki powietrzne

nape∏ni∏y si´ gazem, a kontrolerzy og∏osili: „Odbieramy sy-

gna∏y odbijania si´ làdownika od powierzchni Marsa”.

W pomieszczeniu kontrolnym zapanowa∏a radoÊç. Bardzo

szybko pojawi∏y si´ jednak obawy, czy uÊciski i gratulacje nie

sà przedwczesne. Przestano odbieraç sygna∏y radiowe. Rob

Manning, szef grupy opracowujàcej sekwencj´ làdowania,

opowiada: „Sygna∏ zanik∏. Nastàpi∏a przerwa w naszych dzia-

∏aniach. Stara∏em si´ zachowaç spokój, choç atmosfera by∏a

nerwowa”. Jak twierdzi, a˝ do tego momentu operacja prze-

biega∏a niczym jedna z wielu symulacji. „Dopiero kiedy sygna∏

zaczà∏ s∏abnàç, dotar∏o do mnie, ˝e nie uczestnicz´ w kolej-

nym teÊcie”.

In˝ynierowie ostrzegali, ˝e Spirit mo˝e zamilknàç na jakieÊ

10 min, zanim ca∏kiem si´ zatrzyma. Kozio∏kujàcy làdownik

nie jest dobrà platformà nadawczà. Min´∏a jednak dziesiàta

minuta, potem jedenasta i dwunasta, a sygna∏u nadal nie od-

bierano. Ludzie kr´cili si´ na krzes∏ach, krzy˝owali r´ce, ˝u-

li gum´. W dolnej cz´Êci ekranów komputerów przebiega∏a

cienka migotliwa linia obrazujàca szum radiowy. Manning

opowiada, ˝e tak intensywnie wpatrywa∏ si´ w dó∏ ekranu,

i˝ dopiero po chwili zauwa˝y∏, ˝e linia podskoczy∏a w gór´.

O godzinie 5:52, czyli 14:51 marsjaƒskiego czasu lokalnego

w miejscu làdowania, Spirit oznajmi∏ bezpieczne przybycie

na Czerwonà Planet´.

Odyseja Squyresa

PODOBNIE JAK ˚ EGLARZE okrà˝ajàcy przylàdek Horn naukow-

cy i in˝ynierowie sà Êwiadomi ryzyka. Gra toczy si´ o wyso-

kà stawk´, a wygranà jest mo˝liwoÊç spojrzenia na ziemskie

˝ycie z szerszej perspektywy i ustalenia, czy jest ono czymÊ wy-

jàtkowym czy te˝ przyk∏adem jakiegoÊ uniwersalnego proce-

su. Steve Squyres, zarzàdzajàcy aparaturà naukowà ∏azika, od

WSCHODNIA CZ¢Âå PANORAMY miejsca làdowania sondy Spirit od

pó∏nocy ( z lewej ) do po∏udnia ( z prawej ). ¸azik ma dotrzeç do krateru

po∏o˝onego na pó∏nocnym wschodzie w odleg∏oÊci oko∏o 250 m od miej-

sca làdowania. Póêniej mo˝e zostaç skierowany ku oddalonym o 3–4 km

Wzgórzom Wschodnim, które majà oko∏o 100 m wysokoÊci.

GRUPA WZGÓRZ WSCHODNICH

MESY PO¸UDNIOWE 1 i 2

Świat Nauki PL - 2004-04_152.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: