- 16 -

Wartości  i  aspiracje  współczesnej  młodzieży

Ks. Dariusz  Sikorski  SDS

Instytut  Psychologii

Katedra  Psychoprofilaktyki  Społecznej

KUL   LUBLIN

Wartości  i  aspiracje  współczesnej  młodzieży

1) Wartości i aspiracje

a) rola i znaczenie wartości

b) wartości i aspiracje

c)  zasadnicze funkcja aspiracji

2) Wartościowanie młodzieży

a) dążenie do rozwoju

b) badania CBOS

c)  zmiany wartościowania

3) Występowanie zachowań dewiacyjnych

a) badania ESPAD

4) Rozbudzone aspiracje i umiejętności życiowe w profilaktyce uzależnień

a) zachowania ryzykowne wśród młodzieży

b) proces wychowania ku wartościom

·    po stronie nauczyciela

·    po stronie ucznia

c)  koncepcja poczucia koherencji

·    kształtowanie poczucia koherencji

q       logiczność

q       równowaga w zakresie niedociążenie – przeciążenie

q       udział w podejmowaniu decyzji

·    składniki elementarne poczucia koherencji

q       poczucie zrozumiałości

q       poczucie sterowności

q       poczucie sensowności

d) zastosowanie poczucia koherencji w wychowaniu i profilaktyce

e) trening koherencji

·    zwiększenie umiejętności

q       dojrzałe więzi między osobowe

·    zwiększenie poczucia sensowności

q       respektowanie podstawowych wartości i norm

·    poczucie zaradności

q       kształtowanie poczucia realizmu życiowego

·    zaangażowanie w działanie

·    zdolność w radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi

q       środowisko szkolne

q       poradnictwo pedagogiczno –psychologicze dla uczniów

q       propagowanie kulturalne formy spędzania wolnego czasu

·    umiejętność korzystania z pomocy innych osób

1)    Wartości  i  aspiracje

              Człowiek, jako istota rozumna i świadoma, zorientowany jest na sens i dąży do określonych wartości. Wartości obejmują i normują wszystkie wymiary życia. Dotyczą sfery fizyczne, psychicznej, duchowej i społecznej. Stanowią one kryteria takiej postawy i takich decyzji w odniesieniu do wszystkich tych sfer, które umożliwiają człowiekowi integralny rozwój oraz realizację jego aspiracji życiowych. Wartości wyznaczają nasze postawy wobec ludzi i rzeczy. Rzutują tym samym na stany emocjonalne oraz wpływają na samoocenę. W stosunku do siebie wartości tworzą porządek hierarchiczny, dzięki czemu możemy wyróżnić wartości bardziej i mniej preferowane. System wartości wiąże się ściśle z rozwojem i jego celami. To właśnie rodzaj wartości decyduje o poziomie i rozwoju i ukierunkowuje człowieka na cel. Stopień i sposób realizowania wartości stanowią też o zdrowiu psychicznym człowieka i jego postawach moralnych. Refleksje nad hierarchią wartości stanowią najbardziej aktualny temat naszych czasów. W procesie rozwoju i dążeniu do szczęścia człowiek może zmieniać hierarchię wartości, a także może posłużyć się substytutami, a poprzez to zmienić swój kierunek rozwoju. Motywacja tej zmiany może być również bardziej lub mniej szlachetna. Te elementy mogą wpływać na dojrzałość osobową lub jej brak. Poziom i dojrzałość osoby zależą, więc od stopnia realizacji określonej hierarchii wartości, od siły motywacji i od sposobów realizowania tych wartości w życiu.

              W literaturze przedmiotu spotykamy różne określania wartości[1]. Dla podjętego zagadnienia najbardziej zasadne zdaje się określenie uwzględniające orientację na jednostkę i społeczeństwo. Zorientowanie na jednostkę w definiowaniu wartości odwołuje do teorii motywacji Kluckhohn[2], który uważa, że wartość jest koncepcją czegoś godnego pożądania, wyrażona explicite lub inplicite. Koncepcją, która wpływa na wybór spośród dostępnych sposobów, środków i celów działania. Oznacza to, ze wartości są czynnikiem selektywności w określaniu aspiracji jednostki.

              Wartości tworzą różne układy i mają swoje odpowiedniki w zachowaniach i postawach. Aspiracje, zatem można utożsamiać z potrzebami świadomymi, odnoszącymi się do wartości aktualnie nieposiadanych, lub takich, które wymagają ciągłego odnawiania, a są oceniane jako warte pożądania[3].

              Z powyższych rozważań jasno wynika, iż aspiracje nie mogą istnieć bez wartości, wartości natomiast mogą być przedmiotem aspiracji, ale także przedmiot aspiracji może przybrać formę wartości dla jednostki. Wartością także kierunek aspiracji jednostki formuje się z jednej strony przez zewnętrzne świadome oddziaływanie, celowe lub niezamierzone, przypadkowe (grupy nieformalne, mass media itp.), ale z drugiej strony znaczącą rolę pełni indywidualne doświadczenie jednostki. W oparciu o te doświadczenia jednostka uświadamia sobie, które zachowania są akceptowane lub odrzucane społecznie[4]. W tym referacie aspiracje będziemy rozumieć jako zespól dążeń wyznaczonych przez hierarchię wartości, które jednostka akceptuje i zamierza osiągnąć w bliższej lub dalszej przyszłości[5]. Aspiracje są jednym z ważniejszych motywów ludzkiego działania, kierują procesem uczenia się jednostki, jej działalnością twórczą oraz mają silny wpływ na podejmowanie przez jednostkę działań innowacyjnych zmierzających do przekształcania i doskonalenia samego siebie oraz swego środowiska. Ważne jest, więc dla prawidłowego rozwoju jednostki, aby posiadała ona aspiracje, które będzie mogła osiągać i realizować, gdy są one na miarę jej możliwości. Wówczas jednostka znajduje w sobie siły do osiągnięcia planowanego celu i do pokonania trudności napotkanych po drodze do tego celu. Aspiracje są czynnikiem silnie determinującym zachowanie człowieka, współdecydują o planach życiowych oraz bliższych i dalszych zamierzeniach, pragnieniach a także warunkują w wysokim stopniu aktywność jednostki związaną z realizacją jej planów życiowych. Posiadane aspiracje mogą stymulować rozwój jednostki w kierunku jej dalszego doskonalenia i sięgania po coraz trudniejsze cele, czasami mogą jednak być czynnikiem hamującym jej rozwój.

              Wśród aspiracji młodzieży szczególne miejsce zajmują poglądy związane z osobistymi perspektywami życiowymi. Aspiracje życiowe, w zestawieniu z preferowanymi wartościami oraz z postawami wobec przyszłości stanowią istotne pole badań psychologicznych.

              Zasadnicza funkcja regulacyjna aspiracji polega na tym, że stanowią one wewnętrzny motor działań podejmowanych przez jednostkę i nastawiają ją na odbiór informacji, które mogą być przydatne w realizacji planowanych zamierzeń, a zdobyte doświadczenia pozwolą interpretować jego szanse na osiągnięcie celu.

              Istotny wpływ na poziom aspiracji jednostki wywierają perspektywy życiowe. Poziom ten kształtowany jest przez dwa momenty: przez ocenę własnych możliwości oraz osobiste lub przekazywane przez środowisko doświadczenie dające jednostce poczucie sukcesu lub niepowodzenia. Problematyka szeroko rozumianych aspiracji życiowych w kontekście przygotowania zawodowego młodych ludzi jest także wyznacznikiem przyszłości każdego społeczeństwa we wszystkich dziedzinach jego funkcjonowania. Aspiracje zawodowe młodzieży z badanych grup są bardzo podobne, wszyscy chcą zdobyć wysokie kwalifikacje. Młodzież ze szkół zawodowych w większym stopniu chciałaby osiągnąć wysokie zarobki. Młodzież ze szkół ogólnokształcących pragnie być dobrym pracownikiem. Ponad połowa badanych wyraziła opinię, iż w przyszłej pracy zamierza być pracownikiem uczciwym i obowiązkowym.

2)    Wartościowanie  młodzieży

              Dążenie do rozwoju (samorealizacja) jest najsilniejszym dążeniem człowieka, dającym największe poczucie szczęścia, pomimo że ta samorealizacja opłacona bywa trudnościami i cierpieniem. W pojęciu dojrzałej osobowości zawiera się dążenie do stawania się, bycia coraz bardziej doskonałymi i szczęśliwymi.

              Dorastający człowiek, aby mieć poczucie własnej tożsamości chce sam odkrywać i wybierać wartości. Jego wyostrzony krytycyzm dostrzega niekonsekwencje i błędy świata dorosłych. Daje to w rezultacie izolację od rodziny, wskutek czego zanika dotychczasowe zaufanie i bliskość, a pojawia się nieufność i dystans. Osamotnienie, które przeżywa jest tym bardziej ujmujące, że ma on jednocześnie wyraźne poczucie własnej słabości psychicznej i moralnej. W sytuacji niepewności i zagubienia młody człowiek potrzebuje wówczas oparcia osoby, która nie byłaby zagrożeniem dla jej autonomii.

              Przyjrzyjmy się poszukiwaniom wartości przez młodzież i ich hierarchii wartości. Na podstawie badań przeprowadzonych w latach 1988 – 1996 przez CBOS (1988, 1992, 1994, 1996) na szczycie upragnionych wartości dorastającego pokolenia stoją: udane, szczęśliwe życie rodzinne, odwzajemniona miłość, przyjaźń, akceptacja, życzliwość i szacunek innych. Młode pokolenie wybierając takie wartości akceptuje tym samym wartość osoby ludzkiej, wartość jednostki i wyraża silne pragnienie przynależenia do małych grup społecznych. Rodzinę, a w niej dobro dzieci i własne stawia na czele wszystkich wartości i im podporządkowuje inne wartości. Wybór powyższych wartości młodzież potwierdza poprzez dawanie najwyższych ocen cechom osobowym, które w życiu są wyrazem szacunku dla drugiego człowieka i ułatwiają współżycie. Są to przede wszystkim takie cechy jak: łatwość nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi, umiejętność przychodzenia im z pomocą, bezpośredniość, uprzejmość, życzliwość oraz uczciwość. Młodzież natomiast najbardziej potępia te cechy osobowościowe, które godzą w godność osoby ludzkiej i utrudniają współżycie z innymi. Wyróżnia tu między innymi: egocentryzm, obojętność na sprawy innych, uznawanie spraw materialnych za najważniejsze, znieczulicę społeczną, bezmyślne niszczenie cudzego mienia, niedostrzeganie człowieka, nieżyczliwość, chamstwo, brak solidarności, obłudę, zakłamanie, biurokrację, nietolerancję wobec innych.

              W wielu badaniach wartości „wykształcenie” i „praca” uzyskiwały drugą lokatę, zaraz po udanym i szczęśliwym życiu rodzinnym. Młode pokolenie pragnie mieć poczucie również przydatności dla innych i przydatności społecznej. „W przyjaźni i więzi między ludzkiej” oraz w „działaniu dla innych” dostrzega sens swojego życia i źródło szczęścia. Natomiast mniej aktywną postawę wyraża wobec całego społeczeństwa i wobec Ojczyzny.

              Na stosunkowo niskim szczeblu hierarchii wartości umieszcza młodzież wartości związane z samorealizacją, życiem i prestiżem społecznym. Niezbyt wielką popularnością cieszą się takie wartości jak: wiara w wielką ideę, realizacja ważnych ideałów moralnych i społecznych oraz możliwość wpływu na kształtowanie spraw społecznych i politycznych[6].

              Badania Instytutu Badań Rynku i Opinii Publicznej SMG/KRC oraz Ośrodka Badań Młodzieży ISNS UW – ukazują, iż ogromny wpływ na kształtowanie się postaw i światopoglądu młodego pokolenia miały przemiany ustrojowe. Z badań tych wynika również, że znaczne zróżnicowanie, jakie można zaobserwować wśród nastolatków charakteryzuje się sposobem realizacji obronnych celów jest rezultatem pochodzenia społecznego, sytuacji materialnej rodziców oraz rodzaju szkoły.

Tabela 1

Opis wartości w skalach M. Schelera

Tabela 2